Skip to main content

Full text of "Dziele Sowianszczyzny pónocno-zachodniej do poowy 13 w"

See other formats 


m^m 


LO 

OJ 

g           co 

g^^"^ 

g^^cn 

i^^^=i>» 

i^So 

cr^^ 

|^=CD 

^^^^^^^^  -,— 

CO 

1^0 


/!/f 


Digitized  by  the  Internet  Archive 

in  2008  with  funding  from 

Microsoft  Corporation 


http://www.archive.org/details/dzielesowianszcz03boguuoft 


DZIEJE 

SŁOWIAŃSZCZYZNY 

PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ 

DO  POtOWY  XIII  W. 

PRZEZ 

WILHELMA  BOGUSŁAWSKIEGO. 


DZIEŁU    UWIEŃCZONE   NA   KONKURSIE 

TOWARZYSTWA  PRZYJACIÓŁ  NAUK  W  POZNANIU. 

Nagroda   pieniężna  wyznaczona  z  funduszu  ś.  p.  Bretkrajcza. 


TOM    III. 

(Z  mapa.) 


-#-#-#*-- — ABOLP  iaĘtS.Q^Łr 


m 


POZNAŃ. 

Z   DRUKARNI   DZIENNIKA    POZNAŃSKIEGO. 


.^ 


MICROFILMED  BY 
UNIYERSiTY  OF  TORONTO 

UFRARY  '/''yPO/p^ 


^. 


3 


ćw- 


t-2. 


T  R  E  S  C, 


KSIĘGA  III. 

SŁOWIAŃSZCZYZNA  PÓŁNOCNO-ZACHODNIA 
od  VI  do  połowy  XIII  wieku. 

DZIAŁ  I. 

Dzieje  polityczne  i  stosunki  zewnętrzne 
od  początku  VI    w.   aż   do    upadku  Wielkiej    Morawy  r.  907. 

§  29. 
Słowiańszczyzna  Pomorska. 

Sirona 

1.  Wycieczki  morskie.     Osady  słowiańskie  na  ziemiach  Jutów i 

2.  Sagi  północne  o  zajściacłi  pomiędzy  Danami  a  Słowianami 4 

3.  Podania  polfkie 9 

4.  Osady  AYeletów  w  Brytanii  i  Batawii      • u 

5.  Napór  Saksów.     Wywyższenie  Wągrów.     Przewaga  Obodrytów    ....        15 

^    30. 

Słowiańszczyzna  nad-dunajska  w  VI — VIII   w. 

1.  Stan  kraju    w  VI  w.    Najazdy  Lougobardów   i  Awarów 1 6 

2.  Zmowa    Alboina    z    Bajanem    przeciw    Słowakom.     Wyjście   Longobardów 

do  Italii  (r.   568) iq 

3.  Zwierzclmictwo  Awarów   w  Słowiańszczydnie.     Powstanie    Słowian.     Samo 

król  słowiańsld  (t.  627) ',.......       20 

4.  Walka    Słowian    z   Frankami    (r.  630).     Derwan    serbski.     Radulf  wielko- 
rządzca    Turyngii    sprzymierza    się   ze    Słowianami   (r.  64  ij.     Zgon  Samona 

i  upadek  jego  Y)aiistwa  (r.  662).     Przewaga  Franków 21 


I\' 


Zagrożenie  niepodległości  Słowian  przez  Karola  W.  ^^ 

N'4;a/..l)  K.ti..l.i  W.  na  ticniii  slowiansUic  nad  I.abą  r.  780.  Napad  Scr- 
1m'.\v  na   Tur>ngijc  r.  7S;.     Wyprawa  Karola   W.  pr/.cciw   Weletom  r.  789. 

Wyprawa  Obodrytów  pr/,cciw  Nordluilo:n  r.  798 -' 

1'o.lnicoienic    idei   cesarstwa  r/.ynisUic^o.     /,wią/ck  Karola  W.  /,  papieiem. 
nt.\;kn  kroi  Obodrylów  olr/.ymujc  od   Karola  W.  NiTdalbingije  r,   8<i+  .     .        32 
W\ prawy   Krnnkow  pr/.cciw  Czccbonł  i   Serbom  (805 — 806).    Obwarowanie 
(    Mitowa  i   ll;dlc.     I 'mocowanie  jjranicy  !•  ranków  /.c  Słowianami      ...       33 

^    32. 

Polityka  Karola  W.  względem  Danów  i  Słowian. 

N.>;;i<i    I>,.iuiw    wsj  ólnic    i   Wclcland   iia  ziemie  Oł)odr)lów.      Wahanie   się 
Karola  W,     Drażko   obodrycki    godzi   sie    z  Danami  i  wojuje  z    Welelami,       5; 
/.do/enic   przez    Karola  W.    Hamburga   i    Ezesfeldu    r.  810.     Umocowanie 

;;ranicy  Nordałliingii  i  przyłączenie  jej  do  cesarstwa 4' 

Wyprawa  Franków  przeciw  Linianom  i  Byteńcom.  Odbudowanie  twierdzy 
Hocbbuki  nad  Labą  i  ostateczne  ujarzmienie  Słowian  lewego  brzegu  Laby 
w   r.  811.    Założenie  Starej  Marki 42 


Waśnie  pomiędzy  książętami  słowiańskimi  ułatwiają  cesarstwu 
zhołdowanie  Słowiańszczyzny  zaodrzańskiej. 

I.  /« ]ći...  ..i^i"u  Ludwika  robcżn(^'o  nad  Słowianami  dolnej  Laby  i  Ser- 
bami     43 

1.    Książęta    Obodrylów    .Sławomir   i    Czedrag    sami    wywołują    wmieszanie   się 

Ludwika  Pobożnego   w  ich   sprawy 46 

3.  Ksiąicta  Welttów  Milogost  i  Czełedrag,  tudzież  Czedrag  Obodrycki  i  Tungło 
serbski  na  dworze  cesarskim  zalalwiuju  sprawy  domowe.  Demoralizacya 
książąt 49 

Osłabienie  przewagi  cesarstwa  nad  Słowianami. 

t.  Niepowodzenie  !•  ranków  w  bojach  z  Chorwatami  zniewala  Ludwika  Pobo- 
żnetro  do  oględnego  postępowania  z  Serbami,  Czechami,  Obodrytami  i  We- 


.upslwa  Hamburgskiego  r,  >*34,    Ansgar  apostoł    Północy  .     .       52 
J>     Tl.. "  M.    M  chcześciaństwa  sprzymierza  jiogan  jiółnocnych  ze  Słowianami 
prieciw  crianwu.     Ofamictanie  Słowian 53 


§  35. 
Słowianie  nie  korzystają  z  pozpadnięcia  cesarstwa. 

strona 

1.  Zaburzenie  w  Niemczech  po  śmierci  Ludwika  Pobożnego.  Odpadniecie 
Niemiec  od   cesarstwa  r.  843 55 

2.  Słowianie  nie  korzystają    z  rozdarcia  cesarstwa.     Obodryci  burza  Hamburg.       57 

3.  Bezskuteczna  wyprawa  Ludwika  Niemieckiego  przeciw  Obodrytom  r.  844. 
Hamburg  powtórnie  zniszczony  r.  815.  Metropolia  z  Hamburga  do  Bremy 
przeniesiona  r.  847 cq 

5^    36. 

Usiłowania  Ludwika  Niemieckiego  do  panowania  nad  Słowianami. 

1.  Wzrost  potęgi  Moimorowiczów  w  Morawacli.  Wygnany  z  kraju  Prybina 
przyjmuje  chrzest  u  Franków  i  za  dozwoleniem  króla  Ludwika  zakłada 
księstwo  Blatneńskie  r.  840 61 

2.  Wyprawa  króla  Ludwika  przeciw  Morawianom  r.  848.  Niepomyślny  po- 
wrót jego  przez  Czechy.  Powtórna  wojna  Ludwika  z  Czechami  i  Serbami. 
Zwycięztwo  Czechów  r.  850 63 

3.  Walka' króla  Ludwika  z  Rościslawcm  r.  855.  Slawilah  pan  na  Wiloraźu 
podaje  powód  do  zatargów  Rościslawa  z  Ludwikiem  i  Serbami  r.  856. 
Takulf  przedłuża  najazdy  na  Serbów •     ,     .       66 

^    37. 

Wojny  Ludwika  Niemieckiego  ze  Słowianami  r.  858—869. 

i.  Słowianie  nadlabscy  wspólnie  z  Normanami  działają.  Walka  po  całej 
wschodniej  granicy  Niemiec  858—860.  Śmierć  Pribiny  r.  860.  Wojna 
króla   Ludwika  z  Obodrytami  r.  862 67 

2.  Syn  Ludwika  Karloman  wchodzi  w  zmowę  z  Rościsławem.  Ludwik  za- 
wiera przymierze  z  Bótgarami  r.  864.   rzuca  sie  na  Morawy.     Kociel  ksiaże 

w  związku  z  Niemcami , j,j 

3.  Rościsław  z  Morawianami  i  Czechami  na  Bawarye  napada.  Ludwik,  pogo- 
dziwszy się  z  synami,  przyciska  Morawy  r.  869.  Niepomyślny  koniec 
wyprawy .,2 


Apostolstwo  śś.  Cyryla  i  Metodego  (r.  863-870). 


1.  Niechęć  Słowian   do  chrześciaństwa  przez  Niemców  opowiadanego      ...       73 

2.  Przybycie  apostołów  do  Morawii  (r,  863).  Powodzenie  ich  i  podróż  do 
Rzymu  (r.  867).     Pobyt  w  Rzymie.     Zgon  Cyryla  r.  869 76 

3.  Papież  Adryan  II  mianuje  Metodego  arcybiskupem  pannońskim  r.  869. 
Oburzenie  biskupów  bawarskich.  Sąd  nad  Mctodym  i  uwięzienie  go  w  Szwa- 
bach (870-873) ." ■. g^ 


VI 


>    .V). 

\\.ilk<   Morawianuw  za  niepodległość,  a  Metodego  w  obronie 
kościoła  narodowego  (870     882). 

strona 
I.    l'pa<łek    Kc>ciłlawa.    Świętopełk  do  Bawaryi  uprowadzony.    Powstanie  Mo- 
fawUnow  |)od  Sławomirem.     Świętopełk,    wyzwoliwszy   się  z  niewoli,  zwy- 

cicia  wrogów,     rrzymicrze  w  Korhcjraie   r.  874 ku 

a.  Metody  w  więzieniu  nicmieckicm.  Papież  Jan  VIir  broni  go  i  wyzwala. 
Błogie  skutki  nauki  apostola  słowiańskiego.    Ochrzczenie  księcia  Borzywoja 

i   żony  jego  Ludmiły u  "7 

3.  Intrygi  przeciw  Metodemu  i  powtórne  wezwanie  go  do  Rzymu  r.  879, 
Usprawiedliwienie.  Wiching,  biskup  nitrański,  fałszuje  pismo  Jana  VIII. 
List  papiczki  r.  881  wykrywa  zbrodnio.  Śmierć  Jana  VIII  r.  882.  Me- 
ł.idy   karci   Wicliinga I15 

^    40. 

Państwo  Wielkiej   Morawii   i  los  kościoła  słowiańskiego 
w  latach  882  —  894. 

1.  Wjjlyw  potęgi  morawskiej  na  losy  Słowian  nadtabskicb,  pomorskich  i  cze- 
skich   .     .    ' 122 

2.  Napad  Świętopełka  na  Markę  Wschodnią  r.  882.  Wojna  jego  z  Arnulfem 
r.  884.  Przymierze  w  Kónigstetten  i  przyłączenie  Pannonii  do  Morawii 
r.  884.  Wygnanie  z  Wiślicy  księcia  Wyszewita  (884 — 5).  Wzrost  pań- 
stwa „Wielkiej  Morawy" • 124 

3.  Ostatnie  lata  pasterstwa  Metodego.  Śmierć  jego  r.  885.  Wiching  intryguje 
znowu.  Papież  Stefan  VI  zabrania  liturgiję  słowiańską.  Upadek  obrzędu 
słowiańskiego 129 

4.  Arnulf  w  zgodzie  z  Świętopełkiem.  Wyprawa  Arnulfa  przeciw  Obodry- 
tom  r.  889.  Zjazd  w  Omuntesburgu  r.  890.  Arnulf  wzywa  na  pomoc  Wę- 
grów, —  wojuje  ze  Świętopełkiem  r.  892—894.    Wiching  ucieka  z  Morawii 

r.  893.     Zcon   Świętopełka 135 

^    41. 

Upadek  państwa  Morawskiego  (894—907). 

1.  Synowie  Świętopełka.  Pokój  z  Niemcami  r.  894.  Najazd  Węgrów  r.  894. 
Oderwanie  się  Czechów  r.  895.  Zwada  pomiędzy  Moimirem  II  a  Święto- 
pełkiem młodszym.  Odpadnięcie  Słowian  nadłabskich.  Intrygi  Arnulfa. 
Najazd  Niemców  i  Czechów  na  Morawy  r.  897 — 899.     Węgry  w  Pannonii 

r,  grjf).     Pokój  z  Niemcami  w  Regcnsburgu    r.  9f)i 143 

2.  Papież  Jan  IX  wznawia  udziclność  kościoła  morawskiego.  Oburzenie  z  tego 
powodu  duchowieństwa  niemieckiego  r.  900 141) 


VII 

strona 
3.    Przymierze  Moimira  II  z  Niemcami  w  Regensburgu  r.  901.     Naja/.dy   Wę- 
grów w  r,  902  i  903.     Zamordowanie   posłów   węgierskich    przez  Niemców 
r.  904 ^57 

r5   42. 
Wpływ  apostolstwa  śś.  Cyryla  i  Metodego  na  oywilizacyję  Słowian. 

1.  Pogląd  ogólny 163 

2.  Grafika  starożytna if>7 

3.  Pismo  głosowe I74 

4.  O  języku  ksiąg  liturgicznych  słowiańskich '  ...  188 


DZIAŁ  II. 
Dzieje  polityczne  i  stosunki  zewnętrzne  w  X  w. 

§  43. 
Zmiany   polityczne  i  etnograficzne  w  początku  X  w. 

1.  Osiedlenie   się  Madjarów  nad  Dunajem 193 

2.  Usposobienie  Słowian   naddunajskich  w  początku  X  w 2'X) 

3.  Zgoda  ze  Słowianami  ułatwia  Madjarom  najazdy  na  Niemce 203 

4.  Wpływ  Madjarów  na  przyszłość  Słowiańszczyzny 209 

^    44. 

Państwo  Czeskie. 

1.  Stan  Czech  po  upadku  Wielkidj  Morawii.    Polityka  książąt.    Zaburzenia.     .     217 

2.  Podwyższenie  władzy  książęcej 225 

3.  Stosunki  kościelne 229 

^    45. 

Upadek  Serbów  i  Hoboianów  928—936. 

1.  Stan  Słowian  uadlabskich  w  początku  X  w 235 

2.  Przygotowania  Henryka  Ptasznika  do  walki  ze  Słowianami 238 

3.  Napady  Henryka  Ptasznika,    Zdobycie    Branibora  r.  928.    Ujarzmienie  Ser- 
bów r.  928.    Bitwa  pod   Lączynem  r.  929.    Walka  z  Madjarami  r.  933  .     .  240 

4.  Utwierdzenie  się   Niemców  w  Serbii  między  Solawą  a  Łabą 246 

§    46. 

Ujarzmienie  Weletów  i  Obodrytów  przez  króla  Ottona  I  (936—951). 

1.  Założenie  w  Magdeburgu  rezydencyi  królewskiej 248 

2.  Pograniczne   legacyje   Hermana  Jjillinga  i   Gerona '.     ...     250 


VIII 

PtroiiB 
3.     Wojna  Oltona  I  /  C/ccłianii.    N.ij.i/.ly  M.hlj.iiów  n.i  S.iksoiiijo  (r.  937  —  938). 

l'ow»tanic  Słowian  1.  93<) 25: 

>    17- 
Zaburzenia  w  krajach  Obodrytów  i  Lutyków  (r.  954  -  960). 

I.    ł*(iw>tanic   Wkranów  r.   954.     Naja/il   BillinKa  na  Obodrylów   r.  954,  w  otl- 

wcl  /.a  najazd  na  Saksonijc.     ł'o\vblanic  Słowian  r.  955,  klęska  icli    .     .     .     25(1 
:.    l'owstanic  Katarów  (957— 9O0) 2()[ 


Początek  monarchii   polskiej. 

1.  Czasy  jir/.cilliislorycznc , 

2.  Dynaslyja   Piaslów ,     2O8 

3     Rzątly  Mieszka   I  (gfio — 962).     Starcie  sic    /,  "\Vic'imancin.     Gero  ujarzmia 

Lużyczanów   (963).     Mieszko   wassal    cesarstwa 271 

Ą.  Usunięcie  sic  od  rządów  Gerona  (r.  963).  Podział  wielkorząlztwa  jego  na 
marki.  Żelibor  wafirski  kłóci  sie  z  Mściwojem  obodryckim.  Wichman  po- 
większa zaburzenie,  ticieka,  podburza  Wolinianów  przeciw  Mieszkowi,  gi- 
'"•■    •     '"■? 270 


Wprowadzenie  chrześciaństwa  obrzędu  rzymskiego. 

1.  Ustanowienie    biskupstw:    Hawulbergskicgo    (r.  946)   i    Brandenburgskicgo 

(r.  940) , 281 

2.  Ustanowienie  metropolii  Magdeburgskiej.     Biskupstwa:   Merzeburgskic,  Ży- 
czańskic  i  Misznieńskie  (r.  968).     Biskupstwo  Aldenburgskie 28(5 

3.  Zadanie    urządzonego   dla    Słowian    ko.ściola.     Marne   skutki  usiłowań  jego.  292 

4.  Organizacya  kościoła  w  Czechack.     Biskupstwo  Prażskie  (r.  973).     Granice 
jego.     Stosunek  kościelny   Morawii  do  Czech.     Pierwsi  biskupi      ....  295 

5.  Wprowadzenie   chrześciaństwa    w  Polsce.     Początek   organizacyi  kościclnćj.  306 


Q 


50. 


Stosunek  Mieszka  I  do  cesarstwa  i  sąsiadów. 

1.  Przezorność    w    polityce    Mieszka   I 314 

2.  Bitwa  Mieszka  I    przy    Ccdnie   (r.  972).     Zjazd    w  Kwedlinburgu    (r.  973),     317 

3.  Zachowanie   bię  Mieszka  za  panowania  Ottona  II   (973 — 983) 32(j 

§   51. 

Powstanie  Słowian  zaodrzańskich  w  r.  983.    Niepodiegfość. 

I.     \V)eiUorządz(,y  Słowian   naMlabskich   (981) — 982J.     Sprawa   biskupa  Wagona 
z  księciem  Mściwojem   obodryckim 32z 


IX 

strona 

2.  Powstanie  Słowian  w  r.  983 325 

3.  Bitwa  nad   r.  Tongeia  (983)   i  skutki  jej 328 

§    52. 

Obodryci  i  Lutycy  bronią  niepodległości  swej  do  końca  w.  X. 
Niemcy  trzymają  się  w  INflisznle. 

1.  Usiłowania  Niemców  do  odzyskania  straconej  Słowiańszczyzny.  Zdobycie 
przez  Czechów    Miszna    (r.  985)    i   ustąpienie  go  Niemcom 33u 

2.  Zwada  pomiędzy  książętami  Bolesławem  II  a  Mieszlciem  I  r.  990.  Tymcza- 
sem Niemcy  ujarzmiają  Milczanów 333 

3.  Walka  o  Branibor  (991  —  993).  Wyprawy  Ottona  III  (995—997)-  Sło- 
wianie w  odwet  do  Saksonii  wpadają  (998 — 1000) 337 

§    53. 

Ostatnie  wysiłi<i  Serbów  w  obronie  niepodległości  swej. 

1.  Odzyskanie  swobody  (r.  983).     Strata  jej  (985) 342 

2.  Legendy  o  bojach  Milczanów  z  Niemcami.  Zwierzchnik  Krescencius.  Osta- 
tnia stolica  zwierzchników  milczańskich.  Ostatni  przytułek  ich  w  biotach 
dolnej  Sprewi ' 3ł3 


DZIAŁ  III. 

Czasy  przewagi  polskićj  w  Słowiańszczy źnie 
Półaocno-Zachodniej  (999  —1034). 

§  54. 
Zmiana  stosunku  Polski  do  Niemiec,  Czech  i  Słowian  zaodrzańskich. 

1.  Stan  Słowiańszczyzny  północno-zachodniej  w  końcu  X  w.  Polslca  przygo- 
towuje   się   do  obrony  Zaodrzańców 347 

2.  Podróż  Ottona  III  do  Polski.  Umowa  jego  z  Bolesławem  Chrobrym  r.  looo. 
Niezależność  kościoła  polskiego.  Arcybiskupstwo  Gnieźnieńskie  z  trzema 
suftraganiami , 352 

3.  Bolesław    Chrobry    najeżdża    Łużyce    i    zrywa    stosunki    z    Henrykiem    U 

r.   1002 355 

4.  Zaburzenie  w  Czechach:  książęta  Bolesław  Rudy  i  Władybój.  Bolesław 
Chrobry  zajmuje  Czechy  (1003) 358 

5.  Przeniewierstwo  Lutyków  względem  reszty  Słowian.    Henryk  II,  zawarłszy 

X,  nimi  przymierze,  śmielej  przeciw  Bolesławowi  występuje 361 


Pierwsza  wojna  Bolesława  Chrobrego  z  Niemcami  (1003—1005).  ^^^^^ 

Ucnr>'k  II  ściRa  stronników  Bolesława  w  Niemczech.    Bolesław  opanowuje 
Mis/.no    (l«K>3)    i    ilo    Baw.iryi    wpada   (iik)4).     Henryk  II  zapraża   Milsku.     363 
Najajtłl  Henryka  II  na  Czechy.    Bolesław  opuszcza  Praj^c  (r.  11HJ4).    Szturm 

Bu-lyszyna  z  którego  załoga  polska  ustępuje 365 

Wyjirawfl    Henryka    II    tło    Polski.     Lutycy    posiłkują    Niemców.     Henryk 

w  Micilzyrzeczu.     Pokój  poznański  r,   ior>5 369 

§    56. 

Druga  wojna  Bolesława  Chrobrego  z  Niemcami   (1007 — 1013). 

Henryk  II  przygotowuje  nową  wyprawę  do  Polski.  Bolesław,  uprzedzając 
go,  gwałtownie  rzuca  sie  za  Odrę,  aż  pod  Magdelłurg;  odzyskuje  Lużyce 
i  Milsko    roku   kkij.     Zamiast    Guncelina    margrafem    misznieńskim   zostaje 

Herman 372 

Nowa  wyprawa  Henryka  II  r.  loio.  Choroba  i  powrót  z  Jaryna.  Niemcy 
z  Jaromirem  posuwają  się  pod  Głogów  bezskutecznie.  Przymierze  merze- 
burgskie  loio.  Henryk  II  ołjwarowuje  Lubusze  (lOii),  zamyśla  nową  wy- 
prawę.    Bolesław  burzy  Lubuszę  r.   1012 378 

Zamieszanie  w  Czechach  i  łatwowierność  Lutyków  Henryk  II  wyzyskuje 
na  swą  korzyść  (1012).  Bolesław  i  Henryk  traktują  o  pokój.  Zjazd  w  Mer- 
zeburgu.     Drugi  pokój  merzeburgski   r.   1013 383 

Trzecia  wojna  Bolesława  Chrobrego  z  Niemcami  (r.  1015 — 1018). 

Pokój  merzeburgski  nie  zadowalnia  przeciwników.  Bolesław  wzywa  do 
»wiązku  Czechów  i  podburza  przeciw  Henrykowi  It  Włochów  (1014).  Ol- 
drzyk  więzi  Mieszka.     Czesi  i  Lutycy  stają  po  stronie   Henryka.     Bolesław 

gotuje   sie   do  wojny  (1015) 389 

Nowa  wyprawa  Henryka  II  do  Polski  (r.  1^15).  Kieska  w  ziemi  Dieuo- 
szów.    Henryk  II  ucieka  do  Merzcburga.     Mieszko  w  ślad    za   nim  napada 


Miszno.     Zawieszenie   broni 


394 


Ostatnia   wyprawa  Henryka  U    do  Polski  r.    I017.     Szturm  Niemczy.     Po- 
lacy  gromią    Niemców,   Czechów  i  Lutyków.     Pokój    budyszyński   r.   1018.     402 
Pogląd    na    rządy    Bolesława    Chr.  za  Odrą.     Zarząd    duchowny   i  świecki. 
Dyccezyje.     Grody   warowne.    Urzędnicy.    Załogi  wojskowe 412 

Upadek  przewagi  polskiej  w  Słowlańszczyżnie  północno-zachodniej. 

Koronacyja  Mieczysława  II  oburza  Niemców.  Zmowa  przeciw  niemu.  Mie- 
czysław II  ptisto.zy  pograniczną  Saksonijc  ^1028).  Wyprawa  Konrada  II 
do  Węgier   i    Polski    (1029).     Odwet    Mieczysława  II    z    Lutykami    (1030).     418 


XI 

strona 

2.  Oderwanie  od  Polski  Morawii  (r.  I029)  i  Slowaczyzny.  Najazd  Brze- 
tyslawa  wspólnie  z  Konradem  II  na  Węgry  (1030).  Emeryk  ksiaże  Ruzii 
(t  103  i)'  Jarosław  zabiera  grody  czerwieńskie  (1031).  Konrad  II  wkra- 
cza do  Łuźyc,     Mieczysław  II  ustępuje  Łużyce  Ditrychowi   (1031)     .     .     .     437 

3.  Napad  Bezbraima  (1031).  Ustąpienie  z  kraju  Mieczysława  II.  Zaburzenie, 
Ucieczka  Ryksy.  Zamordowanie  Bezbraima  (1032).  Nowe  ustępstwa  ce- 
sarzowi. Śmierć  Mieczysława  II  (1034).  Oderwanie  Łużyc  i  Milska  od 
Polski 432 

4.  Wygnanie  z  Polski  i  Kazimirza  (1036),  Bezkrólewie.  Zaburzenie.  Maslaw 
wojewoda 43^ 

§  59- 

Obodryci  i  Lutycy  w  epoce  rządów  polskich  między  Odrą  a  Łabą 

(1002—1034). 

1.  Zachowanie    się    Lutyków    i   Obodrytów    względem    Bolesława    Chrobrego 

w  r.    1003 438 

2.  Stosunki  Obodrytów  do  Niemców  i  Lutyków 440 

3.  Zatargi  Lutyków   z  Niemcami  (1029 — 1036) 44^ 


DZIAŁ   IV. 

Dzieje    polityczne   i  stosunki   zewnętrzne  od  po- 
lowy XI  w.  aż  do  upadku   niepodległości  Słowian 
zaodrzańskich  (1036 — 1171). 

§.  60. 
Spółzawodnictwo  Polski  z  Czechami  w  XI  w. 

1.  Brak  między  Slawianami  jedności  i  zgody 45° 

2.  Najazd  Brzetysława  I  na  Polskę  (r.  1038— 1039).  Interwencya  Henryka  III 
na  korzyść  Kazimirza  I.  Powrót  Kazimirza  I  do  Polski  (1039).  Brzety- 
slaw  upokorzony,  lennilc  cesarski 453 

3.  Zaburzenie  w  Węgrzech.  Kazimirz  I  przywraca  pokój  w  Polsce  (1040  do 
1047).  Sprawy  węgierskie  różnią  Kazimirza  I  z  Henrykiem  III  i  Brzety- 
sławem  I.  Śląslc  powraca  do  Polski  (1054).  Seniorat  w  Czechach  usta- 
nowiony (r.   1053).     Zgon  Brzetysława  I  r.   1055,  Kazimirza  I  r.   1058    .     .     459 

4.  Bolesław  Śmiały  podnosi  potęgę  Polslii;  wprowadza  Belę  do  Węgier  (1061). 
Wratysław  II  z  Niemcami  popiera  w  Węgrzech  Salomona,  Bolesław  sy- 
nów Beli  (1063 — 4).  Zatargi  Bolesława  z  Wratysławem  II  (1068).  Hen- 
ryk IV  wzywa  ich  do  Miszna  r.  107 1.  Bolesław  nie  przyjmuje  pośre- 
dnictwa      464 

f).  Henryk  IV  zamierza  wojnę  z  Bolesławem  (r.  1073).  W  Węgrzech  Hen- 
ryk pomaga  Salomonowi,  Bolesław  Gejzie.  Salomon  wygnahy.  Gejza  królem 
(1073).     Henryk  ustępuje  Wratystawowi  Łużyce   (1075).    Bolesław  porożu- 


MI 

Strona 
miewa  się  z  Sasami  przeciw  Henrykowi,  wojuje  z  Czeclianii,  przy  posiłkach 
ruskich  (IK76),  tworzy  koalicyę,  koronuje  się  (r,  1076),  przywraca  Izaslawa 

do   władzy   (1077) 471 

Powikłanie  stosunków  międzynarodowych  (1077 — 1080).  Upadek  Bole- 
sława Śmiałego  (r,  1080).  Wywyższenie  Wralyslawa  II.  Niedolężność  po- 
lityki polskiej  i  czeskiej  w  końcu  XI  w.  Zatargi  książąt  czeskich  pomię- 
dzy sobą.     Zniszczenie  senioratu  w  Czechach 480 

Bolesław  Krzywousty  zawiera  przymierze  z  Kolomanem  węgierskim  (r  1 107) 
przeciw  Henrykowi  V  i  Czechom.  Wojna  r.  1 108.  Wymordowanie  Wrszow- 
ców  (il(i8).  Wyprawa  Henryka  V  ze  Świętopełkiem  do  Polski.  Zamor- 
dowanie Świętopełka,  klęska  Henryka  V  r.  1109.  Wyprawy  Bolesława  do 
Czech  r.  ino.     Zgoda  z  książętami  czeskimi  r.   1113 493 

^   61. 

Słowiańszczyzna  bałwochwalcza    po  upadku  władzy  polskiej  nad 

Łabą  aż  do  nawrócenia  Pomorza  przez  Bolesława  Krzywoustego 

(r.  1034  -1127). 

Rozosobnienie  ludów  zaodrzańskich  i  pomorskich 501 

Obodryci.  Napady  Danów  (1043  — 1044).  Gotszalk  wprowadza  chrze- 
ściaństwo;  zabity  r.  1066.  Powstanie  poganów.  Błus  zamordowany  (1066). 
Krulc  księciem.    Budywój  zamordowany  (1071)    Kruk  także  (i  105).    Henryk 

syn  Gotszalka  królem 504 

Lutycy  biją  Niemców  pod  Przecławą  (r.  1056).  Wojna  domowa  (1037 
do  1060).  Zburzenie  świątyni  Radogosta  (1069).  Czrezpienianie  i  Chy- 
żanie  poddają  się  Gotszalkowi.  Niemoc  podczas  wojny  domowej  w  Niem- 
czech (1073 — 1075).     Brandenburg  zdobywają  Niemcy  r.  iioi  i  wnet  tracą 

(i  106).     Henryk  Gotszalkowicz  podbija  Brzeżanów  r.   1107 517 

Powstanie  poganów  nad  Łabą  i  Solawą  (r.  11 10)  Henryk  obodrycld 
wdziera  się  na  wyspę  Ranę  (r.  I113J.  Zaburzenia  w  Niemczech  (r.  I115). 
Walka  Niemców  z  poganami  serbskimi  (1115  — 11 18).  Henryk  wojuje  z  Ba- 
nami o  spadek  po  matce 524 

Pomorze  miedzy  Wisłą  a  Odra  w  XI  w.  Zależność  od  Polski.  Bole- 
sław Krzywousty  sprzymierza  się  z  Nielsem,  zdobywa  Szczecin  r.  1I2I. 
Lotar   wojuje  Lutyliów  1121.    Niels  zbliżył  się  pod  Wolin   1121.    Bolesław 

zabiera  Lutyków  do  r.  Pieny  i  Moryckiego  jeziora 529 

Wprowadzenie  chrześciaństwa  na  Pomorzu.  Apostolstwo  ś.  Ottona  (1124 
do  1125).  Biskupstwo  Pomorskie.  Reakcyja  pogańska  fi  126 — 1127).  Po- 
wtórne apostolstwo   ś.  Ottona   (1127) 536 

§    62. 

Wdzieranie  się  Danów  i  Niemców  do  Słowiańszczyzny  zaodrzańskiej 
i  obrona  Pomorza  przez  Bolesława  Krzywoustego. 

Rozprzężenie  państwa  Henryka  Gotszalko\v  icza  (7  1126)  i  wygaśnienie 
rodu  jego  (1127 — 1129).  Kanut  Laward  (j  1131).  Przybyslaw  i  Nilvłot 
książęta.     Sasi  budują  warownię  Sigeberg 551 


XIII 


Stosunek  Niemiec,  Danii  i  Polski  do  Słowian  ^aodrzańskich.  Albrecht 
Niedźwiedź  wojuje  Brzeżanów  i  Hawelberg  zdobywa  (1134).  Bolesław  Krzy- 
wousty składa  Lotarowi  hołd  z  Pomorza  (r,  1135).  Ratibor  pomorski  zdo- 
bywa Konghele  (1135).  Zgon  Warlyslawa  (1136),  Bolesława  Krzywo- 
ustego (1138) 558 

Walka  Albrtchta  Niedźwiedzia  z  Henrykiem  Pysznym  o  księstwo  Saskie 
(i  138 — 1 139).  Przybysław  wagrski  burzy  Sigeberg  1138.  Holzaci  zdoby- 
wają ziemie  Wągrów  (1139).  Graf  Adolf  sprowadza  kolonistów  i  buduje 
Lubekę  (1143).     Słowianie  na  brzeg  morza  wyparci 568 


§    63. 

Wyprawa  krzyżowa  na  Pomorze  zaodrzańskie  (r.  1147). 

1.  Zamysł  wyprawy  przeciw  Słowianom  pomorskim.  Papież  Eugeniusz  III 
dozwala   ją    warunkowo.     Sasi  gotują   sie   do  wyprawy  wspólnie  z  Danami     572 

2.  Niklot,  uprzedzając  wrogów,  zbroi  się,  pali  okręty  niemieckie  w  Lubece, 
niszczy  kolonistów  w  ziemi  Wągrów 576 

3.  Najazd  lazyżowców  na  Lutyków  i  Obodrytów  (r.  1147).  Oblężenie  Dą- 
bina  i  Dymina.  Klęska  Danów.  Napad  na  Szczecin.  Niefortunny  koniec 
wyprawy 579 

4.  Po  wojnie.  Nędza  i  głód  w  ziemi  Wągrów.  Kanut  duński  zburzył  Sige- 
berg. Wznowienie  biskupstw :  Starogardzkiego,  Raciborskiego  i  Meklen- 
burgskiego  (1148).  Niezgoda  grafa  Adolfa  z  biskupem  Wicelinem.  Nikłot 
musi   ulegać   księciu  saskiemu 585 

§    64. 

Polska  i  Czechy  podczas  upadku  Słowian  zaodrzańskich 
1139— 1172. 

t.  stan  Polski  i  Czech  go  śmierci  Bolesława  Krzywoustego  (f  1138)  i  Sobie- 
sława I  (f  1 140).  Wyprawa  Niemców  z  Czechami  do  Polski  r.  1146. 
Zamachy  Albrechta  Niedźwiedzia 588 

2.  Zabiegi  Albrechta  Niedźwiedzia  o  zdobycze  w  Slowiańszczyżnie.  Opano- 
wanie Brandenburga  (i  151).  Jaksa  liopanicki  odbiera  Brandenburg  (1156). 
Albrecht  wypędza  go  (1157)  i  zakłada  Markę  Brandenburgską 592 

3.  Niesworność  książąt  czeskich  wywołuje  wmieszanie  się  Fryderyka  I  w  ich 
sprawy.  Zatargi  książąt  niemieckich  o  Bawaryję.  Podniesienie  Austryi  na 
księstwo  dziedziczne  (1156).  Przymierze  Czechów  z  Niemcami  przeciw  Pol- 
sce.    Wyprawa  do   Polski   (1157).     Pokój  kryszkowski     ,..*...     598 

4.  Podniesienie  Władysława  czeslciego  na  króla  (11 58).  Zasługiwanie  się  jego 
cesarzowi.  Niewdzięczność  Fryderyka  I.  Pozbawienie  Władysława  tytułu 
królewskiego  (11 74) .     ; 607 

5.  Niemoc  Polski  po  r.  1157.  Wydzielenie  Śląska  synom  Władysława  II 
(i  163).  Wyprawa  Bolesława  Kędzierzawego  do  Prus  (1167).  Niedołęzlwo 
rządów   jego 613 


XIV 

§  65. 
Upadek  Obodrytów. 

^  '  stron* 

1.  Nililot  w  zależności  od  Niemców.  Zdzierstwa  Henryka  Lwa  i  margrabiego 
Adolfa.  Piraci  słowiańscy.  Henryk  Lew  biskupów  stanowi.  Proskrypcyja 
Słowian.     Wojna.     Śmierć    Niklota    (1160).     Danowie    pomagają  Niemcom     618 

2.  "\V  zdobytym  kraju  Henryk  Lew  osadza  różnych  grafów  i  wyznacza  udziały 
synom  Niklota  (1160).  Nowe  rządy.  Wojna  r,  1163.  Uwięzienie  Warty- 
sl.iwa.  Powstanie  Słowian  r.  1 164.  Zniszczenie  kolonistów.  Oblężenie  Dy- 
mina.     L^padek  Przybyslawa 630 

3.  Wojna  książąt  niemieckich  z  Henrykiem  Lwem.  Przybysław  odzyskuje 
kraj  Obodrytów  (1167),  staje  się  lennikiem  cesarskim,  wchodzi  do  składu 
rzeszy  Niemieckiej  r.  1170 640 

§  66. 
Upadek  Ranów. 

1.  Zatargi  Ranów  z  Danami.    Wyprawy  Waldemara  przeciw  Ranom  r.  1 159, 

1 160,   1 165    i    na    Pomorze    r.   1 162,   1166 643 

2.  Oblężenie  Arkony,  kapitulacyja  jej.  Poddanie  się  Korenicy.  Waldemar 
opanowuje  całą  Ranę,  wprowadza  chrześciaństwo  (1168).  Niezadowolnienie 
książąt  pomorskich 651 

3.  Zatargi  o  posiadanie  Rany  (1169).  Wojna  Henryka  Lwa  z  AValdemarem 
(1170 — 11711.    Przymierze  między  nimi.     Rana  posiadłością  duńską  zostaje     657 

Zakończenie 662 

Wskaźnik  abecadłowy. 

L    Imiona  i  nazwy  osób,  ludów,  plemion  i  bóstw  mitycznych      .....     665 
IL    Nazwy  miejscowe,  podziałów  politycznych,   administracyjnych  i  kościelnych, 
klasztorów    chrześciańskich,    świątyń  pogańskich,    grodów,    zamków,  waro- 
wni, gór,  rzek,  jezior  i  t.  d 677 

in.    Rzeczy 688 

Omyłki 690 

Mapa  Słowiańszczyzny  Pótnocno-Zachodniej   w  XI  w. 


Uwaga.     Dodatki  do  tomu  III  dołączone  będą  do   tomu  IV. 


KSIĘGA  III. 

S}()wiańs7,czyzna  Północno  -Zachodnia 

od  VT  do  połowy  X11T  w. 

DZIAŁ    I. 

Dzieje  polityczne  i  stosunki -zewnętrzne 

od  początku  VI  av.  aż  do  upadku  Wielkiej   Morawy  r.  go^ 


§  29. 

Słowiańszczyzna  Pomorska. 

I.     Wycieczki  morskie.     Osady  słowiańskie  na  ziemiach  Jutów. 

Słowianie,  osiadłszy  na  Pomorzu  baltyckiem,  gdzie  uprawa 
roli  na  nizinach,  w  starożytności  bardziej  niż  teraz  podmokłych, 
nie  zapewniała  dostatku,  zmuszeni  byli  korzystać  z  darów  przy- 
rody, bawić  sie  rybołówstwem,  myśliwstwem,  pasterstwem,  stać 
się  przemysłowcami,  żeglarzami,  do  czego  miejscowość  nadzwy- 
czaj sprzyjała.  Trzy  wielkie  rzeki  słowiańskie:  Łaba,  Odra  i  Wi- 
sła ściągały  do  brzegów  morskich  wszystko,  co  tylko  ówczesny 
przemysł  mógł  wytworzyć  na  obszernej  lechickiej  równinie.  Kora- 
bie słowiańskie  już  w  I  w.  przed  Clir.  po  morzu  Baltyckiem  krą- 
żyły.^)    Za  imperatora  Augusta  flota  rzymska  r.   5.   zawinęła    do 


')     O  Windacli,  burzą  z  morza  Wiiidskiego   na  brzegi  (Tcrmanii   vvyrz\iconych, 
wzmiankuje  Kornclius  Ncpos.      Wyżej,  t.   II.   s.  3. 

Tom  Ul.  I 


ujścia  Laby,  £:fclzie  się  połączyła  z  silami  Tiberiusza.-)  W  kilka 
lat  później,  z  polecenia  tegoż  Augusta,  okręty  rzymskie,  oplynąAV- 
szy  półwysep  Cymbryjski,  zwiedzały  pobrzeża  morza  Windskiego 
(r\altyckiego),  przed  r.  14/')  —  Inni  żeglarze  spieszyli  poznać 
bliż«''j  mieszkańców  wzmiankowan3-ch  pobrzeży.')  Pomorzanie, 
korzystając  z  odwiedzin  cudzoziemców,  znajomili  się  z  cyw-ilizo- 
wanym  światem  a  clo  śmiałycli  przedsięwzięć  nie  lorakowało  im 
ducha.  Ujście  Laby  otwierało  Słowianom  drogę  na  morze  Pół- 
nocne, do  1  lollandyi,  Gallii,  Pirytanii,  ale  swobodę  w  tym  kie- 
runku żeglugi  poczęli  już  w  II  w.  ścieśniać  Saksoni/')  Za  to  uj- 
ścia wpadającycłi  do  morza  Bałtyckiego  rzek:  Wisły,  Łeby,  Gra- 
bowy, Parsanty,  Regi,  Odry,  Rokitnicy,  Warnaw^y,  Trawmy, 
Swantiny,  Szlei  z  przyległemi  wyspami  Słowianie  w  swej  władzy 
wyłącznie  utrzymywali.  Szczególną  dogodnością  celowało  ujście 
Odry.  Potężna  rzeką,  zacłiwyciwszy  po  drodze  od  Karpatów^  do 
Bałtyku  massę  silnycłi  dopływów,  przed  samem  ujściem  formo- 
wała duży  zaleAv,  do  którego  dostęp  z  morza  zamykały  dwie  wy- 
spy :  Uznoim  i  Wolin,  a  za  niemi,  dalej  na  zacłiód,  wielkie  ostro- 
wisko,  poprzedzielane  przesmykami,  tworzyło  arcliipelag  wysp, 
pomiędzy  któremi  królowała  Rana.  Brzegi  Rany,  jej  półwyspów, 
sąsiednich  wysp  i  lądu,  oraz  brzegi  ujść  Odry  i  pobrzeży  na  za- 
chód aż  do  ujścia  Szlei,  napełnione  massa  zalewów  morskich, 
przesmyków,  odnóg  i  załomów-,  przedstawiały  miejscowość  wy- 
borną do  pierw^otnej  żeglugi  na  małych  statkach,  do  rybołówstwa 
i  "myśliwstwa  wodnego,  do  kupiectwa  i  schronienia  od  burzy,  lub 
napadu  piratów,  których  w  dawne  wieki  nigdzie  nie  brakowało. 
Z  przytoczonych  powodów  ujścia  Odry,  archipelag  Rany  i  na 
zachód  od  niego  całe  pobrzeże  bałtyckie  aż  do  r.  Szlei   były   za- 


2)     Wyżej,  tom  I.  s.   194. 

')  Plinius.  Historia  Naturalis  II.  67.;  Lelewel.  Narody  na  ziemiach  sło- 
wiańskich III.  3.,  IV.  2. 

*)  O  zwiedzeniu  Rany  i  ujścia  Odry  przez  Etika  Istrijanina  (r.  $"")<  wy^<^"j 
tom   II.  sr.  933. 

•'■)  Porów,  ro  powiedziano  o  zajęciu  przez  Saksów  krainy  Hadeln.  Wyżej, 
tom  I    s.   180. 


lud  ni  one  za  czasów  Chrystusa,  a  pewno  i  wcześni(^j,  jednym 
i  tymże  ludem  słowiańskim,  który  na  tych  brzegach  mnożył  się, 
AYzrastał  w  siłę  i  dostatek,  rozwinął  wcześnie  ochotę  do  żeglugi, . 
do  wypraw  morskich,  w  których  spotykając  się  z  Danami,  Sa- 
ksami i  Skandynawami,  zaprawiał  się  do  boju,  do  grabieży  mor- 
skich i  śmiało  po  zdobycz  na  cudze  brzegi  się  wdzierał. 

Do  takich  wdzierstw  prawdopodobnie  należy  odnieść  osie- 
dlenie vSlowian  w  ziemi  Jutów,  na  samej  północy  Cymbryjskiego 
półwyspu,  w  starożytności  zwanej  W  a  e  n  d  1  e  s  y  s  a  e  1 ,  teraz 
Wendsysel,  t.  j.  osiadlości  Wendów.")  W  tej  ziemi  leżały 
osady :  Waendelfolkhaeret  i  Winaebiorghaeret, 
mieszkańcy  których  zwali  sięWendelboer,  u  łacińskich  pi- 
sarzy Wandali.  A  że  osady  słowiańskie  leżały  po  samym 
brzegu  morskim,  aż  do  najbardziej  wysuniętego  na  północ  przy- 
lądka Cymbryjskiego,  ztąd,  u  islandskich  poetów,  zachodnia 
strona  tego  przylądka  zwala  sią  V  e  n  d  i  1  -  S  c  a  g  a."j  Do  ja- 
kiego by  czasu  odnieść  wypadało  osiedlenie  Słowian  w  ziemi  Ju- 
tów, —  nie  wiemy,  trudno  jednak  dopuścić,  aby  Słowianie,  po- 
siadający własnej  ziemi  podostatek,  zechcieli  siedlić  się  pod  wła- 
dzą Danów.  Czy  nie  wypada  raczej  zgodzić  się  na  to,  że  Sło- 
wianie wdarli  się  mocą  do  mało  zaludnionej  krainy  Jutów  wprzód, 
nim  Dani  wzmogli  się  w  siły  dla  zdobycia  Jutlandyi  i  ujarzmie- 
nia osiadłych  w  Wendsysel  Słowian  ?  Sagi  duńskie,  jak  zobaczy- 
my niżej,  zdają  się  potwierdzać  powyższe  przypuszczenie.  Wresz- 
cie Słowianie,  w  późniejszym  nawet  czasie,  kiedy  Dania  była  już 
królewstwem  chrześciańskiem,    w  epoce  X — XII,  wdzierali  się  na 


")  Sysie  vel  Sysel  signitical  parłem  regionis.  In  Jutis  tam  meridionali,  ([uam 
scptemtrionali  erant  15  Sysler.  Waendlesysel  hodie  Wendsysel,  unde  incola  Wen- 
delboer.  i.  e.  habitatores  Yendiliae.  Langebek.  Script.  rerum  danicanim.  T.  VI f. 
P.  554. 

'•)  A.  Tliiodolib,  poeta  Norwego  seculi  IX  vocatur  Vendli,  et  ab  aiUirjuis 
Islandis  YendiI -Scaga,  quod  nomen  percurialitcf  proniontnrio  comperit.  I.angebek. 
VII.  554. 

I* 


—     4     — 

mniejsze  wyspy  duńskie  i   tam  ślndy  dlug-ieofo  pobytu  av  naz.wach 
miejscowych  zostawili.*') 

Rozwój  teutońskiet^o  s/.c/epu  ze  Skandynawii  ku  południowi 
już.  w  pierwszych  wiekach  naszej  ery  zatarg^nął  Słowian.  Ró- 
żnoplemienne  ludy  nie  mogły  pogodzić  sie  na  wspólnem  mo- 
rzu, spotykały  się  po  nieprzyjacielsku,  a  kto  był  wdziercą  do 
cudzycłi  posiadłości,  możemy  to  dopatrywać  tylko  w  podaniach, 
bo  historyja  milczy  aż  do  końca  VIII  wieku, 

2.    Sagi  północne  o  zajściach  pomiędzy  Danami  a  Słowianami. 

Sagi  północne,  pokaleczone  późniejszemi  przeróbkami,  zacho- 
wały jednak  masse  dawnych  podań  o  stosunkach  Danów  ze  Sło- 
wianami, Według  tych  sag,  jednocześnie  prawdę  z  przybyciem 
Odina  i  Assów  do  Skandynawii,-')  kiedy  jeszcze  żył  znakomity 
w  mitologii  skandynawskiej  Balder  syn  Odina,  słowiańslci  król 
(rex)  Skalk  wojował  z  morskim  królem  Danów  Helgo,  który  zwy- 
ciężywszy W'  pojedynku  przeciwmika,  nałożył  daninę  na  Słowian,'*^) 
Była  inna  większa  wojna,  o  której  sagi  rozpowiadają,  w  nastę- 
pny sposób.  Kiedy  po  śmierci  potężnego  króla  duńskiego  Ho- 
tera,  dannicy  jego  Szwedzi  i  Kuroni  stali  się  niepodległymi.  Sło- 
wianie także  zamyślili  oswobodzić  się  od  Danów.  Wtedy  król 
Rorik,  zebrawszy  ze  swego  państwa  wojowników,  zachęcał  ich 
do  męztwa  i  odznaczenia  się  świetnością  czynów,  Słowianie,  po- 
jąwszy,  że  nie  wypada  wojować  bez  wodza,  wybrali  sobie  króla, 
któryby  kierow^ał  ich  działaniem.  Sformowawszy  w  otwartem 
polu  część  wojska,  Słowianie  postawili    w  zasadzce  dwa  oddziały 


*)  Na  wyspie  Laland:  Heritz,  Binitz,  Tilitze,  Naskow,  Win  dęby  e, 
na  wyspie  Falster:  Koselize;    na  wyspie  Aroe:    Oldau,  Windebale. 

^')  Mit  o  przybyciu  Odina  i  Assów  do  Skandynawii  badacze  znajdują  w  związ- 
ku z  rzeczywistością  i  nawet  mniemają,  że  to  mogło  stać  sie  około  II  w.  po  Chry- 
sfusie.  Szafarzyk.  Star.  SI.  §8.  u.  str.  I62;  Hilferding.  IIcTop.  Ba.i.  CiauJiiiJ..  56, 
Oeyer  w  llómaczeniu  francuzkiem:  Histoire  de  Suede.  1839.  p.  13;  Antiqnites  Russes. 
T.  I.  p.  244—8. 

'"j  Saxo  Grammaticns  Historiae  Danicae  libri  XVr.  ed.  1644.  lih  II.  p.  28; 
Langebek.  Scriptores  rerum  danicarum  medii  aevi.  T.  I.  p.  80. 


wojowników,  lecz  im  nie  udało  sie  oszukać  nieprzyjaciół,  a  przeci- 
wnie sami  wpadli  w  sidła,  albowiem  Dani,  okrŁiżywszy  tych  co  byli 
w  zasadzce,  wymordowali  ich,  a  ci  Słowianie,  którzy  stali  w  otwar- 
tem  polu,  nie  wiedząc  nic  o  tem  co  zaszło  z  ich  towarzyszami, 
bili  się  długo  —  aż  do  upadku  sił.  Wtedy  jeden  z  nich,  wy- 
szedłszy naprzód,  wzywał  Danów  na  pojedynek.  Był  to  kapłan, 
czy  czarownik  (magus),  odznaczający  się  wzrostem  i  budową 
ciała.  Na  pojedynek  zgodzono  się  z  warunkiem,  że  za  zwycię- 
ztwo  Słowianina  —  nastąpi  oswobodzenie  Słowian  od  daniny, 
a  za  porażkę  —  danina  po  dawnemu.  Na  spotkanie  Słowianina 
wyskoczył  młodzieniec  mężny,  lecz  nie  silny.  Słowianin  jednym 
ciosem  zabił  go.  Radość  wielka  między  Słowianami  zapanowała, 
lecz  gdy  warunki  pokoju  nie  były  dopełnione,  zwycięzca  zjawił  się 
następnego  dnia,  znowu  wzywając  do  boju.  Był  on  przepełniony 
nadzieją,  a  Rorik  stracliem  i  zwątpieniem,  patrząc  jak  Słowianie 
z  pogardą  spozierali  na  tych,  których  dawniej  słuchali  —  i  nie 
widząc  między  Danami  nikogo,  ktoby  mógł  dorównać  w  bojii 
Słowianinowi.  Nakoniec  wystąpił  Ubbo  silnej  budowy  i  znający 
czary.  Na  brzegu  morza,  w  obec  króla  siedzącego  na  okręcie, 
odmierzono  miejsce,  które  okrążył  tłum  widzów.  Wśród  głuchego 
szmeru  głosów  i  zaciekawionej  uwagi  tłumu,  bojownicy  rzucili 
się  do  walki.  Oba  silni,  zadali  jeden  drugiemu  takie  ciosy,  że 
wnet  oba  padli  trupem.  To  podziałało  na  Słowian  tak  mocno, 
że  postanowili  pojednać  się  z  Rórikiem  i  po  dawnemu  płacić 
daninę.^') 

W  innym  czasie  zjawił  się  u  Danów  jeden  z  najdzielniej- 
szych królów  Froto,  Podczas  gdy  on  zwyciężał  Norwegów,  Sło- 
wianie na  siedmiu  okrętach  napadli  na  Daniję,  lecz  wysłany 
przez  Frotona  Erik,  wszystkich  pobił,  oprócz  40,  do  niewoli  upro- 
wadzonycli.  Poczem  Froto  zebrawszy  ogromne  wojsko,  szedł  na 
Słowian,  poruczając  Erikowi  prowadzić  wojsko  do  Słowiańszczyzny 
przez  Jutlandiję.     Główne   siły  .przeprawiały  się   przez  morze  na 


*)     Saxo  lib.  III,  p.  46 — 47. 


okrętach,  których  było  takie  mnóstwo,  że  w  portach  pomieścić 
sie  nie  mogły,  lądowe  zaś  wojsko  tak  liczne  wystąpiło,  że  nie 
mieszcząc  się  po  drogacłi,  znosiło  góry,  zasypywało  błota,  budo- 
wało ollorzymie  mosty.  Król  słowiański  Strumiko,  w  zaszłym  boju 
padł  z  najlepszymi  wojownikami.'-)  Słowianie  poddali  się  Da- 
nom.  Potem  Froto  zamierzając  oczyścić  kraj  słowiański  od  złych 
ludzi  ogłosił,  że  ci  w^szyscy,  którzy  rozbijali  i  grabili,  otrzymają 
od  niego  nagrodę.  Mnóstwo  ludzi  wystąpiło  naprzód.  Wtedy 
Froto  oznajmił  Słowianom,  że  wypada  pozbyć  się  zepsutej  tłuszczy 
i  kazał  ich  wszystkich  powiesić.  Tym  sposobem,  wedle  podania 
sagi,  Froto  wyniszczył  znaczną  część  Słowian,  a  innych  tak  do 
siebie  przywiązał,  że  nie  jako  poddani,  lecz  jako  sprzymierzeńcy 
pomagali  mu  przeciw  wsz3^stkim  nieprzyjaciołom.''"')  W  później- 
szym czasie  był  inny  krół,  wnuk  wzmiankowanego  Frotona,  także 
Froto.  Z  nim  połączył  się  przesławny  bohatyr  duński  Straketer, 
który  świetnością  czynów  nie  ustępował  Herkulesowi,  a  żył  nie- 
'zmiernie  długo.  Bohatyr  ten  wojował  ze  wszystkiemi  wschod- 
nimi ludami:  Kuronami,  Sembami  (Prusami)  i  innymi,  a  wszę- 
dzie mu  pomagał  słowiański  król  Wind.^')  Wracając  z  dalekich 
stron,  Straketer  przybył  do  Polski  i  w  pojedynku  zwyciężył  olbrzy- 
ma, którego  Dani  zwali  Walce,  a  Teutoni,  przez  zmianę  wyma- 
wiania, Wilze.'"') 

W  jakimby  czasie  podobne  zajścia  między  Słowianami  a  Ba- 
nami mogły  mieć  miejsce,    nawet   przez  przybliżenie  określić  nie 


'-J  Wedhig  Suhma  Sagenchionologie  opartćj,  na  tloniyslach,  bez  podstawy, 
miało  to  zajść  r.  569  podczas  panowania  Froto  VIII.  F.aithold.  Gesch.  Riig.  und 
Pom.  I.  20 !. 

1")     Langebek.    Scrip.  rer.  danie.  I.  87. 

11)  Straketerus  cum  Wino  (Windo?)  princeps  Sckivoium  mittitur  a  Frothone 
contra  orientales  populos...  Petri  Olai  Chroń.  Danorum,  apud  Langeb.  Scrip.  rer. 
Dan.  I.  92;  Saxo  Gramm.  lib.  IV.  p.   105. 

^■•)  Strakatherus  Poloniae  partes  aggressus,  athletam,  quem  nostri  Walce, 
Teutones  vero  diverso  literarum  schemate,  Wilze  nominant,  duelli  certamine  supera- 
vit.    Saxo  Gramm.  1.  YI.  p.    ifj5. 


można.  Sa  to  wspomnienia  bardzo  dawnych  podań, ^*^)  wskazu- 
jące, że  od  niepamiętnych  wieków  południowy  brzeg  morza  Bał- 
tyckiego osiedlony  był  przez  Słowian,  których  posady  w  głąb 
Cymbryjskiego  półwyspu  sięgały  i  że  wojowniczy  Dani  wdzie- 
rałi  sie  do  posiadłości  słowiańskich.  Być  może  nawet  imiona 
krółów  sa  wymysłem  fantazyi,  jak  postać  Straketera  oczywiście 
jest  utworem  poetycznej  wyobraźni  sag,  jak  imię  króła  Wind  jest 
uosobieniem  całego  ludu  słowiańskiego,  Windów,  jak  imię  olbrzy- 
ma Wilce  jest  uosobieniem  całego  ludu  Wilków. 

Pewniejsze  sa  nieco  podania  o  wyprawach  króla  Haralda 
Hildetanda  przeciw  Słowianom,  których  on  miał  nawet  zwycię- 
żyć, ale  szanując  meztwo  królów  słowiańskich  Duki  i  Dala,  nie 
chciał  ich  pozbawić  życia,  trzymał  tylko  w  niewoli,  a  potem  do 
orszaku  swych  wojowników  przyjął.  Harald  był  znakomitym  kró- 
lem. Do  swego  państwa,  złożonego  z  wysp,  przyłączył  Jutlan- 
dyje,  gdzie,  według  sag,  miał  założyć  sławne  krółewstwo  Reidgo- 
tije  ^'^)  i  podbił  niektóre  ludy  słowiańskie,  lecz  pod  koniec  pano- 


"^')  Jeśliby  było  prawdą,  że  Słowianie  dopiero  w  VI  wieku  osiedli  Pomo- 
rze Bałtyckie,  w  takim  razie  wypadałoby  podania  duńskie  odnieść  do  VI  i  VII  w., 
ale  to  niemożebne,  ponieważ  o  zajściach  ze  Słowianami  sagi  duńskie  poczynają  mó- 
wić od  czasu  Odina,  przybycie  którego  do  Skandynawii  erudyci  dopuszczają  nie 
później,  jak  w  II  w.,  a  zatem  podania  o  słowianacli  są  wcześniejsze  niż  z  VI  wieku. 

J')  Gdzie  była  Reidgotija?  Najprzód  wypisujemy  wzmianki  dawnych  podań, 
Tunc  temporis  Reidgothia  appełlata  fuit,  nunc  Jocia  dicuntur  (Antiquites  Russes  I. 
68).  Reidgotland  omnes  insulae  Eygotoland  dicebantur,  quod  nunc  (w  XIII  w,) 
imperium  Danorum  et  Suionum  vocatur  (Antiq.  Rus.  I.  64).  Vinłandia  quae  proxi- 
ma  Reidgothim  jacet  (Hervarsaga)  w  Antiq.  Rus.  174).  Reidgothia  et  Hunnia  ho- 
die  Germania  appełari  dicuntur  (Antiq.  Rus.  208).  Reidgothia  Poloniae  ab  oriente 
adjacens  occurit.  —  Reidgothia  vero  contines  Daniae  sive  Jotia  (Jótland)  significata 
sit  (Scrip  historica  Islandorum.  Tom  XII.  str  488).  Ztąd  badacze  Reidgotije  upa- 
trują w  Jutlandyi,  mniemając,  że  tam  niegdyś  siedzieli  Goty,  od  których  nazwa  kraju 
została,  Barthold  nazwę  Reidgotji  widzi  w  Reith-Gothland,  co  oznaczało  stały  ląd, 
w  odróżnienie  od  wysp  pobrzeży  skandynawslcich  i  z  czasem  przez  Normanów  prze- 
niesione zostało  na  Jutlandyję  (Gesch.  Riigen  u.  Pommern  I.  198).  Depping  znaj- 
duje Reidgotije  przy  ujściu  Wisły  (Histoire  des  expeditions  maritimes  des  Nor- 
mandes  32).  Szajnocha,  przypomniawszy  pieśń  podróżnika  anglosaskiego,  gdzie  mowa 
o  Hred-Gotach  nad  AVisłą,  mniema  „iż  okolice  przy  ujściu  Wisły  i  dalej  na  wschód 
leżące,  miały  niegdyś  nazwę  Rgidgothyi,"    Nazwa  Reidgothia,  złożona  je^t  z  nazwy 


—     8     — 

wMuia  poniósł  str.is/ną  klęskę  w  bitwie  pr/y  Briiwale  ze  Sz\ved^imi 
i  Norwegami.  Słowianie  pomagali  Danom.  Dziewica  słowiańska 
Wisna,  surowa  i  przyzwyczajona  do  wojny,  prowadziła  cały  półk 
Słowian,  odróżniających  sie  od  reszty  wojsl-ca  zbroją  i  orężem. 
Słowianie  mieli  tarcze  miedzianej  barwy  i  długie  miecze.  Wal- 
cząc, zarzucali  tarcze  na  plecy,  albo  oddawali  je  pachołkom  i  z  od- 
krytemi  piersiami  rzucali  się  na  wrogów,  wystawując  na  ciosy 
obnażone  ciało.  Słowianie  bili  sie  zapamiętale,  Wisna  niosła  cho- 
rągiew wojska  duńskiego,  bitwa  była  mordercza,  lecz  w  końcu 
nieprzyjaciel  zwyciężył  i  Harald  poległ  (około  r.  715).^^)  Wkrótce 
potem  poczęła  się  wojna  Danów  ze  Słowianami,  którzy  po  dro- 
bnych utarczkach,  przedsięwzięli  wielką  wyprawę  do  Jutlandyi, 
lecz  bez  jednego  ogólnego  wodza,  bez  spoistości  działań,  niczego 
dopiąć  nie  mogli.  Doświadczenie  zniewoliło  ich  wybrać  sobie 
wodza  i  wtedy  dopiero  nastąpiło  ogromne  powodzenie.  Odtąd 
nic  już  nie  mogło    wstrzymać   potoku    sił  słowiańskich.     W  Jut- 


Golów  używanej  wielokrotnie  o  Danacli  i  przymiotnika  celer,  velox  =  szybki,  rączy, 
w  północnych  narzeczach  reid,  albo  hred.  Był  to  ulubiony  przydomek  ludzi  szla- 
chetnych i  walecznych.  Ztą,d  pod  Reidgothią  rozumie  sie  niejako  druga  Dania,  czyli 
kraj  szybkich  Danów,  Hread-Gotów  przy  ujściu  "Wisły  (Lechicki  początek  Polski. 
Cześć  druga  III.  str.  139,  140  Tomu  IV).  Hilferding  Reidgosti  szukał  w  Rado- 
goszczu  głównym  grodzie  Lutyków,  mniemając,  że  mógł  być  czas  Icrótkicgo  pano- 
wania Danów  nad  Słowianami,  a  kiedy  Słowianie  zostali  niepodległymi,  zapomniano 
o  panowaniu  Danów  i  o  tern  co  sie  zwało  Reidgotią,  „lecz  pamiętając,  że  Jutlan- 
dyja  należała  do  Danii,  nazwę  Reidgotii  na  nią  przeniesiono  i  dopiero  poczęto  wspo- 
minać Gotów,  których  w  Jutlandyi  nigdy  nie  było  (IIcT.  BaJl.  Cjiaii.  60,  61).  Że 
nazwa  Radogoszcza  w  mowie  skandynawskiej  mogła  się  zmienić  w  Reidgotią,  to 
możebne,  ale  żeby  Dani  panowali  w  Radogoszczu  i  to  jeszcze  w  VII[  w„  pozoru 
na  to  niema.  Bitwa  Brawalska  (około  r.  715)  zaszła  wtedy,  kiedy  Lutycy  byli  silni 
i  bezwątpienia  nie  pozwoliliby  Danom  wśród  l)lol,  jezior  m  lasów  tlojść  aż  do  świę- 
tego grodu  Radogoszcza. 

1**)  O  bitwie  Brawalskiej,  oprócz  Saxona  Gramm.  lib.  VIII.  p.  143,  podania 
w  Antifjuites  Russes  I.  71 — 83. 

O  czasie  zajścia  tćj  bitwy  różne  były  zdania.  Powszechnie  naznaczano  r.  735 
iBarlhold.  Gesch.  Rug.  u,  Pom.  I.  203),  ale  według  uwagi  Krusego,  w  takim  razie 
Harald  Hildctand  podczas  Brawalskiej  bitwy  miałby  135  lat.  Kruse  mniema,  że 
rok  tej  bitwy  nie  może  być  późniejszym  nad  r.  715,  V>.rbesserungen  zu  der  Stamm- 
laffel  des  Russischen  Grossfiirsten  Rurik,  w  Mcmoire  de  la  societe  royalc  des  anti- 
ijuaires  du   Nord   1845 — 1849.     Copeuhague,  p,  79. 


—     9     — 

landyi  Dani  pobici,  ciaśnina  Beltu  nie  wstrzymała  zapędu  rozju- 
szonych tłumów.  Słowianie  wpadłszy  na  wyspę  Fijonije,  gromili 
Danów.  Syn  Siwarda  Jarmerik  ujęty  w  niewole  króla  Słowian 
Ismara,  Dani  zmuszeni  zostali  do  płacenia  Słowianom  daniny. 
Ale  Jarmerik,  zdradą  zabiwszy  Ismara  (Wyszemira?),  uciekł  do 
swej  ojczyzny  i  oswobodził  ją.^'-') 

3.    Podania  polskie. 

O  wielkim  napadzie  Słowian  na  Daniję  podania  wiadome 
były  i  polskim  kronikarzom.  Przyjmując  polskicłi  lechów  za  je- 
dno z  lechami  pomorskimi,  mistrz  Wincenty  o  świetnycłi  czy- 
nacli  przodków  swych  wyraził  się  następnie:  „W  poczet  swych 
zwycięztw  zaliczyli  także  kraje  zamorskich  narodów.  Nie  tylko 
bowiem  wszystkie  z  tej  strony  morza  mieszkające  ludy,  lecz  także 
duńskie  wyspy  pod  swoje  panowanie  podbili;  potężne  ich  woj- 
ska najprzód  w  morskich  potyczkach  zniszczyli,  potem  wdarłszy 
się  na  wyspy  nad  wszystkimi  rozpostarli  władzę  i  króla  ich  Ka- 
nuta  do  więzienia  wtrącili.  Pokonanym  dano  do  wyboru,  albo 
żeby  na  zawsze  zobowiązali  się  daninę  płacić,  albo  strój  niewieści 
przybrali,  obyczajem  niewiast  włosy  zapuścili,  na  znak  ich  nie- 
wieściego niedołęstwa."'-")  Mamy  więc  dwóch  narodów  podania, 
od  których  odrzuciwszy  ubarwienia  kronikarskie  i  króla  Kanuta, 
zostanie  fakt  niezaprzeczony  zwycięzkiej  wyprawy  Słowian  po- 
morskich    przeciw  Danom.-')     Nastąpiło   to   prawdopodobnie  po 


''>)  Saxo  Gram.  lib.  VIII.  154;  Jarmericais  filius  Sivai'di,  ijul  Ismarum  regem 
SIavorum  interfccit  et  terram  %'astavit.  Petri  Olai  Chronica,  apud  Langeb.  Sciip. 
rer.  dan.  I.   103. 

'-*>)  Hi  etiam  translinitimorum  fines  suae  titulis  victoriae  asculpserunt.  Non 
solum  enim  cismarinas  undiąue  nationes  sed  eciam  Danomarchiacas  insulas  suae 
conjecerant  ditioni.  Quarum  non  invalidas  legiones  prius  navalibus  fudere  proeliis, 
deinde  inlimis  insularum  praecordiis  infusł  omnem  clientulorum  subiiciunt  natio- 
nem,  vegę  quoque  ipsorum  Canuto  iii  vincula  coiijecto. .  . .  Mistrz.  Wincenty  I.  2, 
Bielowskiego  M.  P.  II.   252—253. 

-')  Jeszcze  w  r.  1809  Lelewel  zauważał,  że  to  podanie  jest  powieścią  po- 
morska  i   że  „chyba  Pomorzanie   Lachowie   z  Danami   walczyli  i  to  nie  z  Kanutem, 


lO       

bitwie  Brawalskirj  (około  r,  715)  t.  j.  w  począlku  YITI  w.,  bo 
wkrótce  potem  około  polowy  YIII  w.  według  sag",  znakomity 
król  duński  Ragnar  Lodbrok  przywrócił  swa  władze  nad  Sło- 
wianami i  miał  nawet  panować  nad  Reidgotija  i  Windlandija,'--) 
Ale  takie  podanie  sag  nie  znajduje  poparcia  w  dziejacłi.  jMogli 
Dani  pograniczne  z  nimi  okolice  słowiańskie  zmusić  do  płacenia 
daniny,  mogły  zajść  l)oje,  w  którycłi  Ragnar  Lodbrok  trymfował 
nad  Słowianami,  ale  do  panowania  jego  nad  Słowiańszczyzna  nie 
przyszło.  Pograniczni  z  Danami  Słowianie  (Wągry)  w  połowie 
VIII  w.  należeli  do  związku  Obodrytów,  którzy  w  tym  czasie 
w^ystepują  jako  lud  niepodległy,  silny,  mający  liczne  wojsko  wy- 
ćwiczone w  bojacli  z  Danami  i  Saksami,  a  zatem  o  panowaniu 
Danów  w  VIII  w.  nad  Slowdanami,  zamieszkałymi  na  południe 
od  r.  Szlei,  mowy  być  nie  może.-'') 


a  Ł  Sywardem  i  synem  jego  Jarmerykiem  (Pol.  W.  Sr.  I,  II.  16  str.  184).  Pó- 
źniej Bielowski  zauważał,  że  imię  Kanuta  jest  wtrętem  XIV  w.,  ale  że  pierwotnie 
było.  imię  Aminty  II,  króla  macedońskiego.     Mon.  Pol.  II.  str.  253. 

--J  Podanie  to  niepewne,  według  uwagi  Hilferdinga,  może  być  prędzej  po- 
wiórzcniem  sag  o  Haraldzie  Hildetandzie,  aniżeli  rzeczy  wistem  podaniem  ludowem 
(IIcT.  La.l.  C.iaiJ.  64).  Tymczasem  niektórzy  dziejopisowie  chcieliby  coś  na  tem 
podaniu  fundować.  Tak  Szajnocha  mniemał,  że  jeden  ze  zdobywców  skandyna- 
wskich, jak  znakomity  Ragnar  Lodbrok,  około  polowy  VIII  w.  panował  od  zatoki 
Finlandzkiej,  wzdłuż  całego  Bałtyku,  aż  po  Jutlandyję  (Lechicki  początek  Polski 
w  dziełach  Szajnochy  T.  IV.  s.  139).  Podobne  przypuszczenie  żadnego  poparcia 
w  dziejach  nie  znajduje,  bo  między  Odrą  a  Łabą  w  VIII  w.  Dani  najpewniej  nie 
panowali. 

-■■')  Co  do  panowania  Danów  w  Reidgotii,  której  niewiadomo  gdzie  szukać, 
można  zrobić  następną  uwagę.  Podboje  królów  szwedzkich  i  duńskich  skierowane 
były  na  zachód,  ałe  Harald  Hildetand  i  Ragnar  Lodbrok  czynili  zabory  w  pań- 
stwie wschodnim  (Osterwag  albo  Osterrike),  co  w  owe  wieki  oznaczało  kraje  leżące 
za  morzem  Baltyckiem.  Saga  Ynglinga  przypominała  Skandynawom  kraj  im  niegdyś 
wiadomy,  z  którego  wyszedł  Odin.  To  dato  powód  wychodźstwa  do  kraju  AVannów, 
z  czasem  i  Rurika  do  Nowgorodu.  Gcyer.  Histoire  de  Suede,  przekład  francuzłci, 
1839,  s.  16,  17.  Nie  czyniąc  dalszych  wniosliów,  zaznaczam,  że  w  XIII  w.  Now- 
gorod  Wielki  zawierał  tralctaty  „z  Rigoju  i  Gotskim  beregom."  A  jakby  oddawna 
brzegi  bałtyckie  koło  Rygi  zwały  się  gotskimi,  objaśnienia  nie  znajduję.  Nielccnie- 
cznie  więc  Reidgotia  była  w  Jutlandyi  na  zachód  od  Danii,  mogła  być  i  na  wscho- 
dzie. Podobne  przypuszczenie  zdaje  się  potwierdzać  po  Janie  wieków  średnicli:  „ał) 
orientali  Poloniae  parte  Reidgotia  et  Hunnia."  Annotations  Geographiques,  tirees 
du  livre  de  Hauk  Erlendson,  w  Antiquites  Russes.    Tom  II.   1852.   p.  438. 


—     II     — 

4.     Osady  Weietów  w  Brytanii  i  Batawii. 

Podczas,  gdy  Dani  napierali  na  Słowian  pomorskich  z  pół- 
nocy, Saksy  wyrządzali  im  psoty  przy  ujściach  Laby.-*)  Ale  żą- 
dza grabieży  pociągała  Saksów  dalej  na  zachód,  bo  tam  można 
było  więcej  zdobyć  łupów  niż  w  ubogiej  Słowiańszczyznie.  Aż 
nareszcie,  upatrzywszy  dogodną  porę  do  grabieży  pięknie  przez 
Rzymian  zagospodarowanej  Brytanii,  Saksy  z  Anglami,  pod  wo- 
dzą Hengista  i  Horsy  przedsięwzięli  wyprawę  do  tej  krainy 
(449 — 455)-  Zachowało  się  podanie,  że  wspólnie  z  Saksami  i  An- 
glami,* w  wyprawie  do  Brytanii  uczestniczyli  i  Welety,-'^)  pobyt 
których  w  południowej  części  wzmiankowanej  krainy,  poświad- 
czają nazwy  Wiitsaeten,  później  hrabstwo  Wiltunschi- 
re,  tudzież  miasta  Wiltun,  teraz  Wilton,  mieszkańcy  którego 
zv/ali  się  W  i  1 1  u  n  i ,  W  i  1 1  u  n  i  c  i.'-'^)  Wreszcie  w  dawnej  mo- 
wie anglo- saskiej  plątały  się  wyrazy  słowiańskie,  wskazujące,  że 
w  mieszaninie  różnoplemiennej  ludności  Anglii,  nie  brakowało 
i  słowiańskiego  żywiołu.-') 

Pewniejsze  wiadomości  znajdujemy  o  Weletach  w  Batawii 
osiadłych.  Tam,  według  zapewnienia  Bedy  (735),  na  urządzenie 
biskupiej  stolicy,  mianowanemu  w  r.  6g6  arcybiskupem  Fryzów 
Wilibrordowi,  Pepin  Ileristalski  przeznaczył  „swój  sławny  zamek, 
który  u  tych  ludów  po  dawnemu    zwie   się  W  i  1 1  a  b  u  r  g  ,    t.  j. 


-•')     O  Przybyciu  Saksów  do  krainy  Hadeln,  porów,  wyżej  t.  I.  s.    181. 

-■^)  Chronica  de  Trajecto  et  ejus  episcopat-i,  in  Matthaei.  Yeteris  aevi  ana- 
lecta,  ed.  1738  tom  V  p.  305,  ed.  1709  tom  IX.  Obszerniej  o  tej  kronice  powiem 
niżej. 

2uj  Według  wzmiankowanej  wyżej  kroniki  utrechtskiej  (Traiecto),  z  XV  w. 
Juliusz  Cezar  wojował  z  Weletami- Słowianami  w  Brytanii  i  zabił  icli  wodza  Bra- 
bana.  Potem  imperator  Klaudiusz  wojował  „cum  Slavis"  et  Wilten,  aż  nareszcie  ci 
Wilty  napadli  na  Batawije  i,  opanowawszy  ją  w  I  w.,  zbudowali  castellum  Wilten- 
burch.  Czerpiąc  w  XV  w.  z  podań  ludowych,  a  zapewno  i  z  jakichś  zapisków,  kro- 
nikarz naplótł  tyle  bajek,  że  z  opowiadania  jego  nic  wiarogodnego  o  osiedleniu  We- 
ietów w  Batawii  wyciągnąć  nie  możemy.  Badacze  mniemają,  że  prędzej  Welcty 
mogli  dostać  się  z  Batawii  do  Brytanii,  niż  na  odwrót. 

■-")     Szafarzyk.     Staroż.  Słowniań.     §  44  s,   593, 


grodem  W  i  1 1  ó  w.  a  w  mowie  gallskiej  Traiectum."'-^)  A  cho- 
ciaż lieda  pomieszał  dwa  różne  miasta,  bo  Wiltaburg  leżał  po 
lewej  stronie  Renu  w  oddaleniu  od  Traiectum,  z  prawej  strony 
rzeki  tej  położonego,-'')  podana  jednak  przez  niego  wiadomość 
o  Weletach  osiadłych  nad  Renem  nie  ulega  wątpliwości.-'")  W  ja- 
kim że  czasie  staćby  sie  to  mogło?  Jeśliby  dać  wiarę  kronikarzowi 
utrechtskiemu,  wypadałoby  osiedlenie  Weletów  w  Batawii  od- 
nieść do  1  w.  naszej  ery,  ale  ten  kronikarz  opowiadanie  swe  w  tak 
wątpliwej  formie  przedstawił,  że  wszystko,  co  o  Weletach  po- 
wiedział podobne  raczej  do  bajki,  niż  do  prawdy.-^')  Według 
niego,  Słowianie  Welety  byli  bardzo  mężni,  żyli  jednak  w  zgo- 
dzie z  sąsiednimi  Fryzami  i  Saksami,  wspólnie  z  nimi  wybierali 
wodza,  stanowiąc  związek,  centrem  którego  był  Wiltaburg  już 
w  III  w.  Później  te  trzy  ludy  wspólnie  walczyły  przeciw  królom 
Franków  Klotaryuszowi  i  Dagobertowi,  aż  do  podbicia  ich 
przez  ostatniego.  A  gdy  już  Fryzia  i  Sławią  stały  sie  Francyą 
Oryentalną,  arcybiskup  Wilibrord,  za  czasów  Pepina,  poświecił 
kościół  w  starożytnym  grodzie  Slawenburgu,  później  prze- 
zwanym V 1  a  e  r  d  i  n  g  e  n.''-)     Mamy  wiec  jeszcze  drugi  staroży- 


'^^)  In  castello  suo  illuslii.  ijuod  antiquo  gentium  vocabulo  Yillaburg,  id  esl 
oppidum  Wiltorum,  lingua  autem  gallica  Traiectum  vocatur.  Beda  Yenerabilis.  Hi- 
storia ecclesiastica  gentis  Anglorum.     ed.   1644.  lib.  V  cap.   12  p.  410. 

2";  Omyłkę  Bedy  dawno  już  zauważano;  położenie  Willaburga  doliładnie 
o/naczono  na  mapacli  Hollandyi,  w  Ałtinga.     Descriptio  agri  Batavi  et  Frisii.    1697. 

■■'<*)  Przynależność  batawskicli  Weletów  do  Słowian,  próbował  zaprzeczyć 
w  XVII  w.  Alting,  w  Descriptio  agri  Batavi  1697,  p.  205 — 207,  ale  rozumowanie 
jego  odparł  już  zwycięzko  Seger  w  Acta  Societatis  Jablonovianae.      1772,  s.   170-2. 

*')  An.  65.  Slavi  et  Vilti  Anthoniam  vastaverant. ;  an.  86  congregati  sunt 
ViUi  hoc  est,  illi  de  aquilonari  Hollandia  et  Slavi  potenti  manu,  et  obsiderunt  An- 
honiam  et  vastaverant  eam,  ei  construxerunt  ibidem  .  . .  castellum  .  . .  Yiltenburch,  et 
habitaverant  ibi,  w  Matthaei.  Yeteris  aevi  analecta.  1738,  Y  p.  305.  Według 
kroniki  Gerarda  Lacerv'a  (Gouda  1478),  rzymski  rycerz  Antonius  w  r.  65,  zbudował 
miasto  Utrecli,  które  Wilty  zdobywszy  Wiltenburgiem  nazwali.  Yan-Kampen. 
Geschichte  der  Niederlande.     Hamburg  1831.  tom  I.  $;  58. 

^■-)  Yilibrordus  dedicavit  ecclesiam  apud  antiąuam  S  1  a  v  e  n  b  u  r  c  h,  quae 
nunc  Yleerdingen  est;  in  Matthaei.  Yet.  ae\-i  anal.  Y  310.  Do  tego  Yan-Kampen 
zrobił  uwagę:  die  Sagę,  dass  das  alte  Ylaardingen  an  der  Miindung  der  Maas  von 
Slaven  erbaut  sein  und  den  Namen  Slavenburg  gefiihrt  haben  soli,  laimmt  uns  sehr 
yerdachtig  vor,    Das  jedoch  ein  Slavischer  Stamm  die   Wilten  odcr  W^iitzen  in  Siid- 


tny  gród  słowiański  w  Hollandyi,  gdy  tymczasem  o  grodach  Fry- 
zów i  Saksów  nad  dolnym  Renem  w  VII  w.  nig-dzie  ani  wzmianki. 
I  nic  w  tem  dziwnego  nie  ma,  albowiem  za  czasów  pogaństwa 
Teutoni  własnych  miast  nie  mieli,  a  Słowianie  zawsze  byli  budo- 
wniczymi gordów,  bez  których  żadne  społeczno  -  polityczne  zje- 
dnoczenie obejść  się  nie  mogło.  Jakby  na  ukończenie  sprawy 
o  Weletech  w  Hollandyi,  kronikarz  utrechtski  pod  r.  752  zapisał,  że 
Św.  Bonifacy  apostoł  Niemiec,  posłał  30  missionarzy  do  S 1  a  w  i  i 
(•we  Fryzyi)  i  sam  dla  nawrócenia  niewiernych  pospieszył,  lecz 
ci  go  zamordowali.  Inne  źródła  zamordowanie  św.  Bonifacego 
przypisują  Fryzom.  Któż  błąd  popełnił,  czy  latopisiec  utrechtski, 
czy  inni  pisarze  pomieszawszy  Słowian  z  Fryzami?  Dla  nas  zo- 
staje fakt  o  kilkuwiekowym  pobycie  w  Hollandyi  Słowian  Wele- 
tÓAv,  jako  osobnej  od  Fryzów  narodowości,  co  poświadczają  nazwy 
miejscowe,"''^)  jak  równie  w  dawnej,  holenderskiej  mowie  wy- 
razy słowiańskie.  •"■•) 

Osiedlenie  Weletów  w  Batawii,  według  mniemania  badaczy, 
mogło  stać  sie  w  IV  lub  V  w.,  posunięciem  się  ich  od  dolnej 
Łaby  na  zachód, ='"'^)  albo  wyprawą  morską  ku  ujściom  Renu, 
gdzie  w  celach  kupieckich  zbudowali  Wiltenburg  i  w  nim  osie- 
dli.-'")    Nie  mając  do  objaśnienia  w  tej  kestyi  żadnych  wskazówek, 


holland  oder  Utrecht  gewohnt  liabe,  berulit  auf  mehreicn  Zeugnissen  und  Ortsnamen. 
Man  hat  noch  ein  AV  i  1  t  s  w  e  e  n  in  der  Prowinz  Holland....  Geschiclite  der 
Niederlande  I  s.  58. 

•''■')  W  objaśnieniach  do  kroniki  utrechtskiej.  wydawca  przytoczy!  dokument 
r.  1169,  z  którego  dowiadujemy  sie.  że  obok  Wiltenburga  leżały  w  ów  czas  osady: 
Wodeniec  i  Lepie  a.  (Matthaei  Vetr.  aevi  anal.  V  307).  W  dokumencie 
1 144  r.  wzmiankują  się  Wiltsween,  Wilta,  W  a  1  s  11  m  u  Dinstlacena;  w  in- 
nych źródłach:  Slota  w  pobliżu  Amsterdamu  nad  zatoką,  AV  i  s  p  e  i  Hudna 
nad  Wechtem,  Ho  ma  na  północ  od  Amsterdamu,  przy  zatoce;  Nardina  na 
wschód  od  Amsterd:.mu  przy  zatoce;  wyspa  W  i  tle  raczej  Wilta  przy  ujściu  Mo- 
zeli  (Alting.  Descriptio  agri  Batavi  307);  Seger  przytacza  jeszcze  nazwy,  jalco  sło- 
wiańskie :  S  u  e  t  a ,  Zwoła,  Horsta,  H  u  n  n  a ,  W  a  1  c  h  a  r  i  a ,  AV  e  n  d  c  1- 
dyk  i  t.  d.     Acta  Societ.   Jal:)lonov.   1772  p.    172. 

"^j     Szafarzyk.     Star.  Slow.     §  44  s.  592, 

3s)     Tamże.     593. 

ao)     Hilferding.     IIcT.  Laji.  Cjiau.  68. 


—      54     — 

przytaczamy  następną  konjekturę.  Na  niewielkiej  przestrzeni 
między  dolnym  Renem  a  Wezerą,  znajdujemy  w  kilku  miejscach 
ślady  pobytu  Słowian.  Naprzód  w  Batawii  Weletów,  o  których 
rzecz  idzie,  potem  okolicę,  słowiańską  przy  m,  Paderborn,  mie- 
szkańcy której  dotąd  zowią  się  U  e  k  e  r  -  W  a  I  e  n  ,  dalej  po  dro- 
dze z  Limburga  do  Siegen  okolicę  Hiekengrund,  mieszkańcy 
której  używają  dotąd  niezrozumiałej  Niemcom  mowy,  nakoniec 
w  księstwie  Lipę,  nad  rzeką  Bega,  miasta  Lem  go  całkiem  nie- 
gdyś przez  Słowian  zamieszkałe,-'")  Wreszcie  nazwy  miejscowe 
w  tej  stronie^**)  wyraźnie  wskazują,  że  między  Wezerą  a  dolnym 
Renem,  żywioł  słowiański  szerzył  się  w  starożytności.  Ale  tam 
już  za  czasów  Chrystusa  siedzieli  Teutonil  Gdy  jednak  przypo- 
mnimy to,  co  powiedzieliśmy  wyżej  o  ciągłym  napływie  Teuto- 
nów  ze  Skandynawii  do  Germanii'-')  wypadnie  przyznać,  że  albo 
Słowianie  wcześniej  jeszcze  siedlili  się  w  tych  stronach,  albo  że 
w  niezaludnionym  kraju  było  dość  miejsca  dla  osadnictwa  dwóch 
narodów,  pierwotne  stosunki  których  między  sobą  głęboka  taje- 
mnica pokrywa.  A  gdy,  ze  wzrostem  monarchii  Franków  w  VI 
w,,  Saksy  nie  mogli  już  szerzyć  swych  zdobyczy  nad  Renem,  żą- 
dza grabieży  podniecała  ich  do  wdzierstw  na  ziemie  słowiańskie 
nad  dolną  Łabą.  Sprzymierzywszy  się  więc  z  Frankami  w  r.  530 
Saksy  zniszczyli  państwo  Durzyńców  i  zabrali  ich    ziemie    aż    do 


'')     O  tych  miejscowościach  powiedziano  wy/ej,  tom  II  s.  568. 

^*)  Rzeka  Warmenowa  stanowiła  południową  granica  „Staro/.ytnej  ziemi 
Saksów,"  (wyżej,  tom  II  s.  270).  —  Do  Renu,  wpadające  rzeki:  Weschniz,  Lahn 
(dawniej  Loyna),  z  dopływami  Bi  ber  i  Wiera;  Wipper  (Wiepr),  Lippe  (Li- 
pia).  Do  Fuldy  Eder,  dawniej  Ad  orna.  Do  Mohanu:  Nida  z  poboczną  Nid- 
der,  Kinzig:  z  dopływami  Salzaha,  Steinaha.  Brachtaha,  Orbaha  i  t.  d. 
Twyżej  tom  II  160,  168).  Oprócz  tego:  Wilcesburg  r.  782  w  Kasselskim  obwo- 
dzie (Wenk,  Hessiscbe  Landesgesch.  N  9)  i  za  Renem:  Wilce nburg  w  Trewir- 
skim  obwodzie  i  Wilzenljerg  pod  Birkenfeld.  Według  niemieclcich  badaczy  Wil- 
cesburg r.  782  poprawniej  ma  być  Wilsberg  i  pochodzić  albo  od  walde,  silva,  vildi 
sihaticus,  albo  od  imienia  osoby  (Arnold.  Ansiedelungen.  334).  Etymologia  wido- 
cznie naciągnięta.  Być  może  powyższe  Wilcesburgi  VIII  w.,  kiedy  u  Niemców 
miast  jeszcze  nie  było,  okażą  się  słowiańskimi  grodami,  .ile  oljecnie,  nie  mając  pe- 
wnych dowodów,  twierdzić  tego  nie  mamy  podstawy. 

■'")     Szc/.ególy,   wyżćj  tom    I  s.    176 — 182. 


—     15     — 

rzek  Unstruty  i  Ory,  przez  co  wzmocnili  swe  stanowisko  na  za- 
chód od  ujścia  Łaby,"*")  Zostawało  im  dokonać  to  samo  z  pół- 
nocnej strony  tej  rzeki. 

5.    Napór  Saksów.    Wywyższenie  Wągrów.     Przewaga  Obodrytów. 

Kraj  położony  międz}-  dolną  Łabą  a  Szleją  później  Nordal- 
bingią  zwany,  najwięcej  był  wystawiony  na  napady  nieprzyjaciół. 
Saksy  starali  się  coraz  więcej  ziemi  zachwycić:  Słowianie  swej 
własności  bronili.  Wojna  podjazdowa,  grabież,  uprow^adzenie  lu- 
dzi w  niewolę,  wreszcie  nałożenie  daniny  na  pokonanego,  zapa- 
lały oba  narody  do  nowych  przedsięwzięć,  do  odwetu.  Adam 
'Bremeński  w  XI  w.  opisując  dawną  granicę  Nordalbingów  od 
Słowian,  zatrzymał  uwagę  nad  jeziorkiem  Agrimisvindil,  teraz 
Stoeksee.  Przy  tern  jeziorku,  powiada  Adam,  bił  się  niegdyś 
Burwido  ze  Słowianinem,  w  pojedynku  zabił  go  i  na  tem  miej- 
scu położono  kamień  na  pamiątkę.^')  Takich  zajść  między 
Słowianami  i  Saksami  musiało  być  dużo,  jak  podobnie  bywa 
u  ludów  żyjących  w  pierwotnej  prostocie.  Ztąd  rosły  podania 
i  bohatyrowie,  którzy  naśladowców  znajdywali,  krew  bowiem 
w  obronie  ojczystej  ziemi  przelana  wywoływała  u  Słowian  zawsze 
i  wszędzie  nowe  poświęcenie  się,  podniecała  nowe  pokolenia  do 
odwetu  za  krzywdy  praojców. 

Wysunięci  najwięcej  na  zachód  Wągry  musieli  dźwigać 
cały  ciężar  wojny  z  Saksami  i  Danami.  Opanowanie  przez  Sak- 
sów ujścia  Łaby,  a  przez  Danów  okolic  r.  Szlei  wskazuje,  że 
w  pierwsze  czasy  starcia  się  z  nieprzyjaciółmi,  Wągry  nie  umieli 
bronić  się  i  to  potwierdzają  sagi,  mówiąc,  że  Słowianie  walczyli 
bez  naczelników  i  bez  związku  ich  działań.  Długa  wojna  i  klę- 
ski nauczyły  Wągrów,  jak  wojnę  prowadzić  wypadało.  Poczęli, 
według  sag,    wybierać    sobie  wodzów  i  wtedy  dopiero  lepiej  po- 


•»o)     Wy2ej,  tom  I.  s.  231. 

*i)  Adam  II,  15.  Agrimesyindil .  . .  nbi  et  Bnrvi(lo  fecit  diiellum  contra 
campionem  Sclavorum  iiiterfcj  tqiie  eiini  et  la]  is  in  eodem  loco  positus  est  in  me- 
moiiam. 


—      i6     — 

•^zło.  A  /.f  tak  było  w  istocie,  świadczą  następne  słowa  Hel- 
molda.  ..Kraj  Wągrów  b)4  niegdyś  zamieszkały  przez  najdziel- 
niejszych mężów,  znajdując  się  bowiem  na  przodzie  całej  Sło- 
wiańszczyzny, miał  za  sąsiedztwo  duńskie  lub  saskie  ludy  i  wszyst- 
kie wojenne  napady  lub  sam  najprzód  czynił,  lub  od  innych  je 
w^•trzymywać  musiał."  '-)  Wojna  więc  rozbudziła  życie  u  Wą- 
grów, natchnęła  koniecznością  ustanowienia  władzy  i  ..tacy  by- 
wali u  nich  niekiedy  królowie,  że  panowali  nad  całym  krajem 
Obodrytów,  Chyżanów  i  nawfet  t3xh  Słowian,  którzy  jeszcze  bar- 
dziej odległymi  byli."^^)  Musiało  to  być  jednak  bardzo  dawno, 
albowiem  w  VIII  w.  Obodryci  nie  tylko  nie  zależeli  od  Wągrów, 
lecz  owszem  sami,  stanąwszy  na  czele  związku  ludów,  rządzili 
i  krainą  WagTÓw,  o  których  dzieje  milczą  aż  do  XII  w.  Jakim 
sposobem  Obodryci  wzięli  przewagę  nad  Wągrami  —  wiadomo- 
ści znikąd  niema,  lecz  zapewno  nie  obeszło  się  bez  przemocy  orę- 
żnej, bez  wpływu  stronnictwa  księcia,  który  w  VIII  w.  występuje 
jako  przewódzca  sił  związku  obodr3'ckiego  i  wcześnie  wchodzi 
w  prz3'jazne  stosunki  z  Frankami. 

§  30. 

Słowiańszczyzna  nad-dunajska  w  VI — VIII  w. 

I.    Stan  kraju  w  VI  w.    Najazdy   Longobardów  i  Awarów. 

Po  upadku  władzy  rzymskiej  i  opanowaniu  przez  Niemców 
bogatych  miast  rzymskich  w  Noryku  i  nad  górnym  Dunajem  aż 
do  Pasowa,  w  końcu  V  w.,  a  wkrótce  potem,  po  podbiciu  Durzy ń- 
ców  przez  Franl<ów  i  Saksów  r.  531,  Słowiańszczyzna  straciła 
obszerną  terrytoryję,  na  której  teraz  mieszczą  się  Bawarya  i  Tu- 
ryngia. Królowie  Franków,  umocowawszy-  się  nad  Menem  i  Win- 
dą (Unstrutem.),  podbijali  powoli  drobnych  książąt  niemieckich 
nad  górnym  Dunajem  i  Renem,  szerząc  tym  sposobem  panowa- 


*^)     Helmolfl,  I,   12. 
^^J     Ibid. 


—     17     — 

nie  bwoje  na  ziemiach  słowiańskich,  aż  do  Czeskiego  lasu  i  wierz- 
chowin Sola  wy. 

Nad  środkowym  Dunajem  od  czasu  Atyli  nie  było  spokoju. 
Rzadko  znajdywał  się  gdziekolwiek  kraj  tak  mocno  opustoszony 
jak  Pannonija,  w  której  Goty,  trzymając  stanowiska,  lupieżyli  są- 
siadów, aż  nim  nie  przyszło  im  do  głowy  opuścić  zniszczona 
Pannoniję  i  wynieść  sie  do  Italii  (r.  486).  Lecz  na  ich  miejsce 
zjawili  zię  Longobardy.  Wałęsając  się  długi  czas  po  niewiado- 
mych szlakach,  Longobardy  w  końcu  V  wieku  ukazali  się  nad 
Dunajem,  gdzie  pobiwszy  Herulów  fr.  497),  osiedli  r.  526  na  zie- 
miach Rakusów,  w  tak  zwanym  Rugilandzie,')  przez  namowę 
imperatora  Justiniana,-')  dla  powściągania  Słowaków,  których 
wzrastająca  od  czasów  Atyli  potęga,  zagrażała  granicom  cesar- 
stwa Wschodniego.  Nad  Słowakami  (Gepidami),-')  po  śmierci 
Turizenda,  panował  Kunimund,"*)  pałający  żądzą  odwetu  Longo- 
bardom  za  doznane  od  nich  krzywdy.  Wódz  Longobardów  Al- 
boin,  także  nienawidząc  Kunimunda,  szukał  zręczności  do  napadu 
na  niego,  ale  Słowacy  byli  silni,  zaczepiać  ich  było  niebezpie- 
cznie.   Alboin  szukał  sprzymierzeńców. 

Tymczasem,  w  podbitej  przez  Franków  i  Saksów,  Słowiań- 
szczyźnie  działy  się  okropne  rzeczy.  Saksy  mordowali  lechów^, 
ujarzmiali  ludinów  (litów),  wyzuwali  ludność  miejscową  z  posia- 
dłości ziemskiej.  Franki  nie  mieli  wprawdzie  potrzeby  chwytać 
się  podobnych  środków,  bo  ziemi  dla  osiedlenia  się  znajdowali 
podostatek  w  Gallii,  a  w  ludziach  swego  rodu  czuli  potrzebę 
dla  wzmocnienia    swych    stanowisk  nad  Renem.     Nie  było  więc 


')  O  pochodzeniu  Longobardów  wyżej  ij  8,  VI,  O  Rugilandzie  §  8,  III,  ą. 
także  tom  II,  s.   104. 

-)  An.  549  Justinianus  urbem  Noricum  ac  Pannoniae  munitiones  alique  loca 
Longobardis  donavit.     Procop  de  bello  Goth  .  . .   u  Strittera.     Dacica  §  21. 

■'')  Zamiast  nazwy  Gepidów,  używam :  Słowaków.  Porów,  dzieła  tego  Tom 
II,  s.  92. 

■*)  Niekoniecznie  Kunimund  ma  być  imieniem  niemieckiem,  jak  się  wielu 
zdaje.  U  Litwinów:  Narymund,  Skirmund.  Jamund,  Alimund  i  wiele  innych  pndo- 
bnych  imion  wiadome  Ijyly  od  dawna. 

Tom   lU.  2 


—      I8      — 

powodu  Frankom  rugfować  ludność  miejscową  Z  ziemi,  lub  mof- 
dować  ja,  ale  pozbawienie  praw  obywatelskich,  poddanie  ludu 
miejscowego  pod  absolutne  rządy  grafów,  były  następstwem  pod- 
boju, w  skutek  którego  tylko  zwycięzcy  liczyli  sie  pełnoprawymi 
obywatelami  kraju,  a  zwyciężeni  zostawali  na  lasce  zwycięzcy.  Mu- 
sieli jednak  Durzyńcy,  w  dzielnicy  frankskiej.  czuć  mocno  utratę 
niepodległości,  gdy  podczas  powstania  Saksów  przeciw  Klota- 
riuszowi  (r.  555),  ludini  (liti),  nie  zważając  na  nienawiść  do  Sa- 
ksów, przyjęli  udział  w  powstaniu,  za  co  Klotariusz  spustoszył 
Durzyńsko.^)  Później  Saksy,  odmówiwszy  Klotariuszowi  trybutu, 
wywołali  nową  wojnę  z  rożnem  szczęściem  proAvadzoną  i  aż  do 
Renu  szerzyli  łupieże,")   ale   wrogami    Słowian  być  nie  przestali. 

Byl  to  czas  bardzo  nieszczęśliwy  dla  Słowian  zachodnich. 
Durzyńcy  stękali  pod  przemocą  i  uciskiem  Saksów.  Słowianie 
z  nad  Menu  i  wierzchowin  Dunaju  musieli  znosić  absolutne  rządy 
grafów  frankskich  i  drobnych  książąt  niemieckich.  Słowianie 
w  Noryku  i  Recyi  byli  gnieceni  nawałą  Niemców%  którym  za- 
chciało się  moczary  i  piaski  północnej  Germanii  zamienić  na 
siedliska  w  Alpach,  a  tu  jeszcze  włóczęgi  Longobardy  spokój 
w  Rakusach  zakłócili.  Nie  dość  tego!  Horda  Awarów  z  20,000 
zło/ona,  uchodząc  od  tureckiego  pogromu,  ze  wschodu  na  zie- 
mie słowiańskie  przybyła  około  r.  530.  Łupieżąc  w  okolicach 
Karpatów,  Awarowie  po  niewiadomych  drogach  dobiegli  daleko 
na.  zachód  i  w  r.  561,  po  śmierci  Klotariusza,  napadli  na  Turyn- 
giję,  którą  Lotariusz  ledwo  co  przed  tern,  jako  buntowniczy  kraj 
spustoszył.     Następca   Klotariusza    Sigbert,    według  zapewnienia 


•'')  Saxonum  et  Francorum  amicitia  post  obitum  Thiedorici  (Tierrego)  forte 
non  diuturna  fuit,  si  ąuidem  jam  anno  556  lites  in  bello  erupere,  cui  etiam  non 
sine  insigni  clade  immitisti  Thuringi.  Airaoinus,  II,  27.  O  temże  Marcellinus  Co- 
mes  r.  556  pisał  pod  r.  553:  Hlotarius  ipse  Saxones  rebellantes  juxta  Yeseram  flii- 
viuni  magna  cedae  domuit  et  Thuringiam  pervasam  devastavit.     Chronić. 

Gregorius  Turonensis  1.  IV,  c.  lo  także  świadczy,  że  Klotariusz,  idąc  na 
poskromienie  Saksów,  spustoszy!  Turyngiję  za  pomoc  okazana  Saksom,  ale  o  litach 
nie  w/miankuje.     Zdarzenie  lo  wydawcy  Grzegorza  odnoszą   do  r.   555. 

";     Gregor.  Tur.  IV,  c.   14,   16,  Marcellinus  Comes.    Chronić,  pod  r.  555,  556. 


kronikarzy,  pobił  Awarów  nad  Łaba  r.  562/)  ale  cóż  znaczy  wy- 
maganie Bajana,  aby  Sigbert  dostarczył  żywności  A  warom,  po 
otrzymaniu  której  dopiero  Bajan  ustąpił. **)  W  kilka  lat  później 
Awarowie  znowu  napadli  na  Turyngije,  pobili  i  do  niewoli  ujęli 
Sigberta  (r.  567),  którego  Bajan  uwolnił  po  otrzymaniu  znacznego 
wykupu.    Poczem  Bajan  i  Sigbert  żyli  w  zgodzie.**) 

2.    Zmowa  Alboina  z  Bajanem  przeciw  Słowakom.    Wyjście  Longobardów 
do  Italii  (r.  568). 

Świetne  powodzenie  Bajana  stawiło  go  wysoko  w  oczacłi 
takiegoż  jak  on  łupieżnika  Alboina.  Dwaj  włóczęgi,  szukający 
łupów,  przytułku  i  sławy,  prędko  sie  porozumieli  i  weszli  w  zmo- 
wę przeciw  Słowakom,  z  tern,  że  w  razie  pokonania  Słowaków 
(Gepidów),  Alboin  połowę  zdobyczy  i  cały  kraj  słowacki  ustąpi 
Bajanowi.  Przerażony  tą  zmową  Kunimund  szukał  wsparcia 
u  imperatora  wscłiodniego,  obiecując  ustąpić  mu  Śrem  (Syrmije), 
i  cały  kraj  na  południe  od  Drawy, '^)  lecz  gdy  ten  ociągał  sie 
z  nadesłaniem  posiłków,  Alboin  napadł  na  Kunimunda,  zabił  go, 
z  czaszki  jego  kazał  zrobić  sobie  czasze  do  napoju,  a  pozostałą 
po  nim  córkę  jedynaczkę  Rozamundę  za  małżonkę  pojął.  ^')  Ta- 
kim sposobem  państwo  Słowaków  (Gepidów),  wzniesione  usiło- 
waniem Ardaryka  w  r.  454,  padło  w  r.  568  i  odtąd  Słowacy  nie 
mieli  już  swycłi  królów.  Awary  zajęli  Pocisie  t.  j.  porzecze  Cissy 
od  Karpat  do  Śremu. 

Zagrzany  powodzeniem  Alboin  umyślił  zrobić  wyprawę  do 
Italii,  aby  tam  panowanie  swoje  założyć.  Ustąpił  więc  Awarom 
Pannoniję,    w   której    Longobardy  42  lat  siedzieli,    z   warunkiem, 


')  Gregor.  Turonen.  IV.  23,  jako  dziejopis  Franków  mo/.e  i  ubarwił  zwy- 
cię/.two  niepewne. 

**)     Menander,  excerpta.  23. 

")     Gregor.  Turon.  IV.  29. 

'<>)     Menander,   excerpta.    24,  25,  26, 

")  Chronicon  Gothanum,  w  Origo  gentis  Longobardorum.  U  Pertza.  Mon. 
Ger.  T.  IV.  p.  644. 

3* 


20       

Że  jeśliby  kiedy  Longobardom  wypadło  powrócić,  Awarowie 
ustąpią  im  ten  kraj  bez  boju.'-')  ].os  sprzyjał  Alboinowi  w  Italii, 
umocował  się  tam  i  zawsze  zostawał  w  przyjacieiskicli  stosun- 
kach z  Bajanem,  wspólnie  trzymając  sie  przeciw  cesarstwu  Wsclio- 
dniemii  i  Frankom. 

3.    Zwierzchnictwo    Awarów    w   Słowiańszczyżnie.     Powstanie    Słowian. 
Samo.  król  słowiański  (r.  627). 

Zająwszy  Pannonije,  Awarowie  trzymali  w  swych  rekach 
Dunaj  od  granic  bawarskich  aż  do  Śremu  (Syrmi),  a  umoco- 
wawszy się  w  swych  obozach,  hringach,  nad  Dunajem,  rozkazy- 
wali ludom  na  południe  od  Karpatów  zamieszkałym.  Z  tycli  obo- 
zów trzęśli  oni  potęgą  cesarstwa  Wschodniego  i  mocno  napierali 
na  Turyngiję,  do  której  wodzowie  Bajana  skuteczne  przedsiębrali 
wyprawy  i  jeszcze  w  r.  596  otrzymali  opłatę  od  Franków. '=■) 
Oczywiście  garstka  Awarów  nie  mogłaby  nigdy  nic  podobnego 
dokonać,  gdyby  nie  znajdywała  poparcia  w  ludności  miejscowej, 
gdyby  Słowianie  nie  stawali  ochoczo  do  ich  szeregów.  Łatwy 
wzrost  potęgi  awarskiej  tłómaczy  się  spokojnem  względem  nich 
zachowaniem  się  Słowian,  zagrożonych  wdzierstwami  Franl^ów 
i  Niemców.  Los  ujarzmionych  Durzyńców,  naddunajskich  Ku- 
banów  i  innych  w  Bawarii  ludów  słowiańskich,  nie  mógł  być 
obojętny  Serbom,  Czechom,  Morawjanom,  Rakusom.  Przebiegi 
Awarów,  wymożenie  daniny,  nawet  złupieżenie  okolicy  niczem 
były  w  porównaniu  z  jarzmem  franko-niemieckiem,  z  pozbawie- 
niem krajowców  własności  ziemskiej,  a  niekiedy  i  osobistej  wol- 
ności. W  obec  tego  Słowianie  godzili  się  z  Awarami  i  do  ich 
szeregów  stawali.  Upojeni  wyższością  wojenną  nad  Słowianami, 
Awarowie  do  boju  stawiali  ich  w  przednich  szeregach,  przez  szy- 
derstwo nazywając    ludem    dwojego    wsparcia  (befulci),    dla  tego 


*2)     Chionicou  Gotbanum  jak  wyżej.     W.  G.  IV.  p.  644. 

'^)     Pauli    Warncfridi,    diaconi.     De    Geslis    LongobaKlorum,    ed.    Hamburgi 


161 1,  lib.   IV.  ca; 


niby,  że  ci  Słowianie  nie  mogli  zejść  z  placu,  mając  w  tyle  Awa- 
rów, którzy  w  razie  niepowodzenia,  w  ostatniej  potrzebie  pomoc 
nieśli.  Zarozumiałość  Awarów  i  gwałty  przez  nich  czynione  żo- 
nom i  córkom  słowiańskim,  nieprzyjaźnie  usposabiały  ku  nim 
ludność  miejscową.  Według  powieści  współczesnego  mnicłia  Fre- 
degara,  synowie  Awarów  z  niewiast  słowiańskich  zrodzeni,  nie 
mogąc  znieść  uciążliwego  postępowania  Awarów,  odrnówili  im 
posłuszeństwa  i  rozpoczęli  powstanie.  Przybyły  w  tym  czasie  do 
kraju  Słowian,  w  celach  handlowych  kupiec  Samo  z  towarzy- 
szami,^^) przyłączył  się  do  powstańców,  walecznością  swą  wzbu- 
dził ogólne  podziwienie  i  pomógł  do  zwyciężenia  Awarów.  Sło- 
wianie przez  wdzięczność  wybrali  go  swym  królem ^^)  r.  627. 

4.    Walka  Słowian  z  Frankami  (r.  630).     Derwan  serbski.     Radulf  wiel- 
korządca Turyngii  sprzymierza  się  ze  Słowianami  (r.  641).    Zgon  Samona 
i  upadek  jego  państwa  (r.  662).    Przewaga  Franków. 

Dzieje  nie  wspominają  gdzie  było  ognisko  państwa  Samo- 
wego,  domysłowo  tylko,  z  niektórych  napomknień  wnieść  można, 
że  Morawy  i  Czechy  były  jądrem  jego  królestwa,^^)  atoli  rzecz 
pewna,  że  jak  Morawianie,  Czechowie,  tak  równie  i  Słowianie 
illyryjscy.  Łużyczanie,  Slęzanie,  Serby,  Pomohanie,  Poradnicza- 
nie,  prawdopodobnie  aż  do  Burzyńskiego  lasu  ze  swoimi  lechami 
i  zwierzchnikami  w  krótkim  czasie  weszli  do  składu  nowo  za- 
wiązanego państwa.  Ale  państwo  to,  w  kolebce  swej  miało  już 
gotowego  wroga  we  Frankach,  którzy,  jak  się  zdaje,  szukali 
powodu    do    wojny.     Powód    podali    sami    Słowianie    ograbiwszy 


'*)  z  Sennonagus  pagus,  który  według  objaśnienia  Dom-Ruinarta,  w  wie- 
kacli  średnich  zwal  sie  Sonegi,  Sennonegia.  Ślady  tej  nazwy  przechowują  sie  dotąd 
w  nazwie  lasu  Soigne  i  miasta  Soignies  015  kilometrów  na  pólnoc-zachód  od  Mons 
w  Belgii.  Chroniąue  de  Fredegaire,  przekład  Gi7,ot'a  r.  1861.  T.  II.  str.  471.  Pe- 
wniej jednak,  według  uwagi  Palackipgo,  Samo  pochodził  z  Weletów,  w  Batawii  za- 
mieszkałych. 

^■')     Fredegar.    Chronicon  48;  Lelewel.    Narody  VIII,  27. 

'^)  Bielowski.  Wstęp  krytyczny  do  dziejów  Pol.  r,  1850,  str,  470.  —  Sza- 
farzyk.    St.  Sł.  §  39.  2. 


22        

i  po/abijaws/y  kupców  frankskich.  Poseł  Dagoberta,  króla  Au- 
sitrazyi,  Sichar  długo  nie  mogąc  zyskać  posłuchania  u  Samona, 
przebrał  się  w  strój  narodowy  słowiański  i  niespodzianie  przed 
nim  stanął.  Na  zaniesioną  przez  niego  skargę  Samo  .oświadczył, 
że  gotów  jest  wymierzyć  sprawiedliwość,  atoli  wprzód  chce  wie- 
dzieć, jak  dalece  w  zajściach  z  Frankami  wina  była  po  stronie 
Słowian,  lub  Franków?  Sichar  poczytując  to  za  obrazę  swego 
monarchy,  zawołał:  ,.i  ziemia  ta  i  lud  ten  poddane  być  winny 
panu  memu."  Z  godnością  rzekł  Samo:  „ziemia  ta  i  lud  ten 
uznawać  może  pana  twego  o  tyle,  o  ileby  go  przyjaźń  ze  mną 
łączyła."  Ale  Sichar  z  zapalczywością  rzekł:  „Niepodobieństwo, 
aby  chrześcianie  i  słudzy  boży  w  przyjaźń  z  psami  wchodzili." 
„Jeśli  jesteście  sługami  bożymi,  a  my  psami  bożemi,  zawołał  Sa- 
mo, wolno  nam  jest  kąsać  was,  ilekroć  przeciw  woli  bożej  dzia- 
łacie," —  poczem  wypędził  posła.  Dowiedziawszy  się  o  tem,  Da- 
gobert uniósł  się  dumą  i  powołał  całą  Austrazyję  przeciw  Sa- 
monowi  i  Słowianom.  Wojsko  Franków  trzema  kolumnami  cią- 
gnęło do  krajów  słowiańskich.  Longobardy  także  na  wezwanie 
wystąpili  ze  swych  stanowisk  w  Italii,  lecz  Słowianie  gotowali 
się  do  statecznego  oporu.  Jakiś  oddział  Alemannów,  pod  wodzą 
Kradoberta  odniósł  zwycięztwo,  Longobardy  także  zwycięzko  po- 
stępowali i  mnóstwo  jeńców  chwytali,  ale  Austrazyanie  okrąży- 
wszy Wogastisburg,  ^ ')  gdzie  w  znacznej  liczbie  zamknęli  się  naj- 
w^aleczniejsi  Słowianie,  po  trzydniowym  boju  zupełnie  rozbici 
zostali;  niedobitki  ich  ratowały  się  ucieczką,  rzuciwszy  obóz 
i  rynsztunki  wojenne  r.  630.  W  pogoni  za  Frankami,  Słowianie 
zniszczyw^szy  mnogie  okolice  w  Turyngii  i  sąsiednich  krajach, 
wpadli  do  państwa  Franków.  Wtedy  Derwan  zwierzchnik  Ser- 
bów^  niegdyś  podległych  f>ankom,  z  ludem  swym  poddał  się 
pod  władzę  Samona.^**) 

W  dziejach  nie  objaśniono  gdzieby  mianowicie  były  posady 

>')     Gdzie  dziś  Domazilice  w  Czechach,  a  według  innych  nad  Dunajem  w  Ba- 
waryi  niedaleko  Ingolstadu,  patrz  mapę  ^y  dziele  Szen^bery.     Zapadni  Slovane. 
**)     Fredegar.     Chroń 68. 


—     23     — 

Serbów,  którym  Derwan  przewodził.  Badacze,  nie  mając  innych 
w  tym  względzie  świadectw,  szukają  wsparcia  u  pisarza  VI  wieku 
Yibiusa  Seąuestra,  według  którego  Laba  dzieliła  Swewów  od 
Serbów, ^^)  Z  tego  badacze  wnioskują,  że  niegdyś  Swewy  mie- 
szkali na  zachód  od  Łaby,  a  na  wschód  o  tej  rzeki  Serby  i  że 
z  ustąpieniem  w  V  wieku  Swewów  na  zachód,  Serby  napłynęli 
do  krainy  miedzy  Łabą  a  Solawą.-") 

My  tego  domysłu  przyjąć  nie  możemy,  przesiedlania  się 
Swewów  i  Serbów  niedopuszczamy,  będąc  przekonani,  że  już  za 
czasów  Strabona  i  Tacyta,  Serby  między  Solawą  a  Łabą,  dali  się 
poznać  pod  nazwiskami  drobnych  plemion:  Mogilanów  i  Sibinów  — 
(Serbinów? ).  Yibiusowi  wdzięczni  jesteśmy  za  wczesne  wymówienie 
nazwy  Serbów  nadłabskich  (Cervetiis),  ale  na  zapisku  jego  nic 
opierać  nie  ważymy  się. 

Serby  byli  częścią  Swewów,  do  których  mnóstwo  innych 
ludów,  aż  do  morza  Bałtyckiego  i  Wisły  należało,  a  z  któregoby 
brzegu  Łaby  Serby  siedzieli,  Vibius  nłepo wiedział  i  dla  tego  z  za- 
pisku jego  nic  wyciągnąć  nie  możemy.-')  Późniejsze  wiadomo- 
ści wskazują  na  krainę  między  Łabą  i  Solawą,  jako  na  ojczyznę 
Serbów,  tak  zwane  Serbsko  i  niema  wątpliwości,  że  z  tej  wła- 
śnie krainy,  pogranicznej  z  Frankami  (w  Turyngii),  Derwan  hołd 
Samonowi  złożył.  ^^) 

Ledwo  rok  upłynął  po  bitwie  Domażlickiej  (Wogastisburg), 
a  już  Słowianie  powtórnie  łupieżyli  w  Durzyńsku  (632)  i  dla  ich 


1")  Albis  Gernianiae  Suevos  a  Servitiis  (w  innych  Cervetiis)  dividit,  mergitur 
in  Oceanum. 

'^)     Szafarzyli.  Star.  Slow.  §  9,   4,  ij  43,  3, 

^*)  Zapisek  Yibiu.sa  Seąuestra,  przez  niego  dla  syna  przeznaczony,  nie  celuje 
znajomością  geografii.  Łatanina  na  jaką  zdobywali  się  ludzie  starożytni,  pozbawieni 
możności  zebrania  pewnych  wiadomości  geograficznych,  czyż  może  służyć  za  podsta- 
wę badań.     Niektórzy  (Lelewel)  myślą,  że  Vibius  pisał  w  III  w. 

--)  Powątpiewając,  aby  u  Słowian  istniało  imię  Derwan,  Szafarzyk  domyśla 
się,  że  może  nazwa  ta  omyłkowo  napisana,  zamiast  książę  Drewanow,  gałęzi  Serbów 
załabskich;  podobnie  jak  u  Chorwatów  był  Chorwat,  u  Lechów  Lech,  u  Czechów 
Czech.  §  43,  ,.  Ależ  Fredegar  wyraźnie  powiada:  Dervanus  dux  gentium  Surbio- 
rum,  qui  ex  genere  Sclavorum  erant.     Jasno  i  bez  komentarza! 


—       24       — 

pow.ściąonienia,  Ddgobert,  zebraws/y  wojsko  w  Mecu,  sam  sta- 
nął na  czele,  przez  Ardeny  spieszy!  nad  Ren,  by  dokonać  prze- 
prawę pod  Moguncyą.  Wyborowi  wojownicy  Neustryi  i  Bur- 
gundyi  ze  swymi  grafami,  połączyli  się  z  posiłkami  od  Saksów, 
którzy  za  przyrzeczenie  walczyć  energicznie  ze  Słowianami,  oswo- 
bodzeni zostali  od  corocznej  daniny  władzcom  Franków  500  krów, 
do  czego  zobowiązani  byli  jeszcze  za  Klotariusza.  Z  niewiado- 
mych jednak  powodów  wyprawa  ta  niedoszła  do  skutku,  a  w  na- 
stępnym r.  633  Słowianie,  pod  przewodnictwem  Samona,  opa- 
nowawszy całe  Durzyńsko,  ogromne  spustoszenie  w  państwie 
Franków  sprawili.  Dagobert  zamiast  spiesznego  pocłiodu  dla 
wstrzymania  nieprzyjaciela,  wrócił  do  Mecu,  gdzie  za  poradą  bi- 
skupów, syna  swego  Sigberta  mianował  królem  Austrazyi,  ale 
wkrótce  potem  wielkorządzcą  Durzyńska  naznaczył  Radulfa.  Ten 
dał  odpór  Słowianom,  lecz  później  porozumiawszy  się  z  nimi,  po- 
wstał przeciw  Sigbertowi,  wojska  jego  pokonał  i  w  taką  wzbił  się 
pycłię,  że  się  Icrólem  Turyngii  uważał,  a  dla  utrzymania  zajętego 
stanowiska  zawarł  związek  ze  Słowianami-")  r.  641. 

Związane  naprędce  potężną  wolą  i  genialną  przezornością 
Samona,  państwo  słowiańskie  ze  śmiercią  swego  twórcy  r.  662 
rozpadło  się.-^)     Czecłiowie,    Morawianie,  Serby,    Milczanie  i  inni 


-•'')     Fredegar.     Chroń.  74.  87. 

-^)  Chociaż,  według  Fredegara,  Samo  był  natione  Francus,  ale  badacze  zwa- 
żając na  jego  imię  słowiańskie,  mniemają,  że  mógł  być  Słowianinem,  z  towarzyszami 
zbiegłym  z  Icrajów  zostających  pod  panowaniem  Franków,  dla  niesienia  pomocy  spół- 
rodakom  w  powstaniu  przeciw  Awarom.  Palacki  mniemał,  że  Samo  pochodził  ze 
słowiańsl<ich  Weletów  w  Batawii,  którzy  długo  opierając  sie  Frankom  i  Fryzom> 
za  Dagoberta  poddać  sie  musieli.  Szafarzyk  zauważał,  że  w  dawne  wieki  tak  zwani 
goście,  kupcy,  razem  bywali  i  bojownikami,  a  w  czasie  wojny  często  całym  pół- 
kom przewodniczyli,  Szafarzyk,  przyjmując  na  uwagę  przyjazne  przez  Słowian 
przyjęcie  Samona,  jego  nienawiść  względem  Franków,  widzi  w  nim  Słowianina, 
przybyłego  z  pod  władania  Franków,  nad  Labą.  Szafarzyk.  Star.  Słów.  §  39,  j. 
s.  435- 

Niektórzy  badacze,  niezrozumiawszy  Fredegara,  mylnie  twierdzili,  jakoby  Samo 
był  poddanym  Dagoberta.     Leulsch.     Margraf  Gero.  222. 

Wszakże  Fredegar  nigdzie  nie  powiedział  o  teti,  a  wyrażenie  jego  natione 
Francus,  wypada  tłómaczyć,   według  pojęć  VII  w.,  że    Samo  pochodził   z  państwa 


—     25     — 

okoliczni  Słowianie  wrócili  do  swej  dawnej  ud/ielności.  Z  wiel- 
kiego dzieła  Samowego  śladu  nie  zostaJ^o.  Oczywiście  ludy  sło- 
wiańskie w  owej  epoce  nie  dorosły  jeszcze  do  pojęcia  konie- 
czności wyrzeczenia  sie  swej  udzielności  plemiennej  na  korzyść 
państwa.  W  innym  czasie  i  miejscu  powolne  rozwijanie  sie  lu- 
dów, na  zasadzie  icVi  rodowego  bytu,  mogło  było  przygotować 
żywioły  dla  stworzenia  silnej  społeczności,  ale  tu  niebezpiecznie 
było  zostawać  dalej  w  plemiennym  bycie,  bo  za  Solawa  stały  zor- 
ganizowane siły  Franków,  gotowe  do  najazdów  i  zaborów.  Z  lu- 
dów niemieckich:  Fryzy, ^Alemanny  i  Szwaby  stali  już  pod  roz- 
kazami królów  Franków,  a  icli  duki  z  drużynami  oreżników,  opa- 
nowawszy słowiańskie  ziemie  w  Durzyńsku,  Bawaryi  i  Rakusacli, 
przez  związki  pokrewieństwa  i  jedność  religijną  z  Frankami,  po- 
czuwali sie  do  solidarności  w  obec  szeroko  rozsiadłycli  łudów 
słowiańskicłi.  Wreszcie  energia  królów  Franków,  wspierana 
wpływem  duchowieństw^a  i  ideą  monarchii,  mającej  zastąpić  da- 
wne cesarstwo  Rzymskie,  przygotowywały  wzrost  potęgi,  z  którą 
Słowianom  liczyć  się  wypadało.  Z  ludów  niemieckich  jedni  Saksy 
zostawali  jeszcze  w  plemiennym  bycie  i  niepodległości,  ale  nowy 
porządek  rzeczy,  który  owionął  zachodnią  Europę,  niedługo  po- 
zwolił Saksom  używać  dawnej  swobody.  Niepojmowali  tego  Sło- 
wianie i  wyżej  stawiać  swe  pograniczne  spory  z  Saksami,  niż 
ogólne  niebezpieczeństwo,  sami  pomagali  do  ich  ujarzmienia. 
W  dziejach  zapisano,  że  gdy  major  domus  Pepin  Krótki,  ciągnął 
przez  Durzyńsko  w  okolice  Mansfelda  dla  poskromienia  swego 
brata  Gryfa,  który  będąc  niezadowolonym  z  wyznaczonej  mu 
dzielnicy,  poruszył  przeciw  Pepinowi  Saksów,  na  spotkanie  wojsk 
Pepina  wyszli  zwierzchnicy  surowych  ludów  słowiańskich,  gotowi 
mu  pomagać  ze  stutysiącami  wojowników.  Zagrożeni  potęgą  Fran- 
ków i  Słowian,  Saksy  prosili  o  pokój  i  upokorzyli  się  przed  Pepi- 

Franków,  w  którym  oprócz  Franków  i  Niemców,  petno  było  Słowian  w  Turyngii, 
nad  Menem,  górnym  Dunajem  i  w  Batawii  przy  ujściach  Renu.  Nazwa  Samo,  jak 
uważa  Szafarzyk  (Star.  Słów,  §  39  s,  436)  właściwa  Słowianom.  Dodamy,  że  i  te- 
raz u  Rusinów,  często  sie  zdarzają  nazwiska:  Samuś,  Samson. 


—        20       — 

nem'-"*)  r.  748.  Byli  to  bezwątpienia  Obodryci  i  pograniczni  Ser- 
bowie, którzy  w  tym  czabłe  stanowili  związek  z  Polanami  przeciw 
Czechom  i  ich  przyjaciołom  Lutykom 

Odwieczne  spory  graniczne  miedzy  Obodrytami  i  Weletami 
pobudzały  ich  do  szukania  postronnej  pomocy.  Czesi  oświadczyli 
sie  przyjaciółmi  Weletów  i  wspólnie  z  nimi  trzymali.  Serbowie 
trzymali  stronę  Obodrytów  i  zgodnie  z  ich  widokami  działali, 
wzmagając  swa  siłę  związkiem  z  Łużyczanami  i  Polanami.  Duch 
niezgody,  powaśniwszy  północno-zachodnie  Słowiany,  ustępywał 
czasem  pod  wpływem  okoliczności,  ale  w  gruncie  przetrwał  długo 
i  dawał  się  czuć  jeszcze  w  XI  wieku. 

Miedzy  Serbami  i  Saksami  toczyły  sie  drobne,  pograniczne 
spory,  na  większe  jednak  między  nimi  zajścia  dzieje  nie  wskazują. 
Saksy  mieli  więcej  do  czynienia  ze  Słowianami  dolnej  Łaby,  Obo- 
drytami i  ich  sąsiadami ;  przytem  niebezpieczeństwo  groziło  im 
ciągle  ze  strony  Franków,  tam  więc  swą  baczność  zwracać  mu- 
sieli. Frankowie  zaś,  zajęci  organizacyą  ogromnego  państwa  z  ró- 
żnych burzliwych  żywiołów  złożonego,  nie  mieli  potrzeby  i  ochoty 
zaczepiać  Słowian,  w  których  nawet  sprzymierzeńców  przeciw 
Saksom  znajdywali.  Od  ostatnich  więc  rozpraw  z  Frankami  za 
Samona  w  VII  wieku,  lat  sto  z  górą  używali  Słowianie  pokoju 
i  aż  do  końca  prawie  VIII  wieku  utrzymali  się  w  posadach,  ja- 
kie po  podbiciu  Durzyńców  r.  531  w  ich  mocy  zostały.  Ale  oto 
pod  koniec  VIII  wieku  kończą  się  czasy  pomyślne.  Burza  nad- 
ciągająca z  Zachodu,  zastała  ludy  słowiańskie  poróżnione  między 
sobą,  nie  mające  ani  centru,  ani  władzy,  około  których  mogłyby 
się  skupić  ogromne  ich  siły,  dla  wspólnej  obrony.  Było  ludu 
mężnego  i  gotowego  do  wszelkich  ofiar  wiele,  było.  środków  ma- 
teryalnych  podostatek,    była  umiejętność  prowadzenia  wojny,    ale 

-5)  Annales  Mettenses  s.  a.  748.  —  Eginhard  annales  a.  748  nie  wspomina 
o  przybyciu  zwierzchników  słowiańskich,  a  tylko  wzmiankuje,  że  Grifon  z  Saksona- 
mi  obozował  nad  r.  Oker  w  Orheim,  a  Pepin  Krótki,  idąc  przeciw  niemu  z  Turyngii, 
zatrzymał  sie  nad  r.  Meissaha  (teraz  Meissau)  w  miejscu  Skahningen,  teraz  Schóningen 
w  Brunświckiem,  niedaleko  granicy  Allmark. 


—      27      — 

brakowało  wodza  wyższego  umysłu,  któryby  na  wzór  Samona 
umiał  połączyć  tłumy,  ująć  je  w  karby  posłuszeństwa  i  dać  do 
pojęcia,  że  sprawa  narodowa,  była  wyższa  nad  wszelkie  spory 
plemienne. 

Wśród  takiego  położenia  nadłabskiej  Słowiańszczyzny,  roz- 
poczęła sie  33letnia  wojna  (772  —  804)  Karola  W.  z  Saksami, 
w  celu  icli  oclirzczenia  i  wcielenia  do  cesarstwa.  Wojna  ta  mo- 
gła oświecić  nadłabskie  Słowiany,  że  najazd  Franków  nie  ogra- 
niczał sie  czemkolwiek,  a  dążył  do  zupełnego  podboju  tycli 
ziem,  które  mu  sie  po  drodze  nawinęły,  że  wobec  groźnej  potęgi 
■Karola  W,,  icli  domowe  waśnie  mogły  podać  powód  wtrące- 
nia się  do  icłi  spraw  wewnętrznycli,  lecz  Słowianie  nie  pojmując 
tego,  podnosili  swe  spory  domowe  wyżej  nad  ogólne  niebezpie- 
czeństwo. To  też  kiedy  liufce  Karola  W.  w  zaborczym  zapędzie 
dotarły  do  Łaby,  Słowianie  zamiast  połączenia  się  dla  wspólnej 
obrony,  niezaprzestali  swycłi  sporów;  Obodryci  nawet  oświadczy- 
wszy się  z  przyjaźnią  dla  Franków,  drogę  Karolowi  W.  na  Po- 
morze wskazali. 

§    31. 

Zagrożenie  niepodległości  Słowian   przez  Karola  W. 

I.     Najazdy  Karola  W.  na  ziemie  słowiańskie  nad  Łabę    r.    780.     Napad 

Serbów  na  Turyngiję  r.  782.     Wyprawa    Karola    W.    przeciw    Weletom 

r.  789.     Wyprawa  Obodrytów  przeciw  Nordludom  r.  798. 

Ścigając  niepokornycłi  Saksów,  wojsko  Karola  W.  dotarło 
do  rzeki  Owakry  (Oker)'),  nad  którą  łeżały  siedziby  wscłiodnich 
Saksów,  potem  posunęło  się  ku  Łabie  i  tam,  przy  ujściu  r.  Ory, 
Karol  W.,  rozwinąwszy  swój  obóz,  regulował  sprawy  Saksów 
z  nad  r.  Owakry  ze  Słowianami  z  nad  Łaby  r.  780.-)  Były  to 
pierwsze  odwiedziny  ziemi  słowiańskiej  przez  Karola  W.  i  pier- 
wsze wdanie  się  w  sprawy  Słowian,  widocznie  spokojne,  ale  o  co 


1)  Wpadająca  z  lewej  strony  do  r.  Aller. 

2)  Eginhard.     Annales.  a.  780.     U  poety  Saxona  rzeka  nazywa  sie  Hora, 


—       28      — 

by  tu  cln>il/ilo  nie  wiemy.  Domyślać  sie  tylko  możemy,  że  nie- 
poro/aimieiiia  mięil/y  Obodrylami  i  Weletami  podały  powód  kró- 
lowi Franków  do  podtrzymywania  swych  przyjaciół  Obodrytów, 
przeciw  Weletom  przyjaciołom  Saksów. 

Dwóch  lat  nie  upłynęło  jeszcze  po  odejściu  Karola  W.  z  nad 
Laby,  a  już  dochodziły  do  niego  wieści  o  napadzie  Serbów  na 
Durzyńsko  i  na  pograniczną  Saksonię,  gdzie  ogromne  spustosze- 
nie sprawili.-')  Rozkazał  on  Franlcom  wschodnim  i  Saksom  po- 
skromić łupieżników,  ale  niespodziewane  powstanie  Witykinda, 
zmusiło  Franków  zwrócić  oręż  przeciw  zbuntowanym  Saksom, 
którzy  okropną  klęskę  Frankom  zadali.  Zniewolony  był  wice 
Karol  W.  osobiście  spieszyć  dla  poskromienia  Saksów,  a  dowie- 
dziawszy się,  że  sprawca  powstania  Witykind  uciekł  do  Norma- 
nów, postanowił  surowo  ukarać  buntowników  i  dla  tego  4500 
Saksów,  oskarżonych  o  udział  w  buncie,  kazał  stracić  w  Werden 
nad  r.  AUer.  Potem  ścigał  Saksów  niepokornych,  mordował 
tysiącami  i  w  ciągu  dwóch  lat  (783 — 784)  siedziby  ich  niszczył, 
palił  i  zdobył  Szeningen,*)  w  kraju  wschodnich  Saksów.  Z  tego 
powodu  zamierzona  przeciw  Serbom  wyprawa  spełzła  na  niczem. 

Tymczasem  "Welety,  odwieczni  nieprzyjaciele  Franków, 
o  czem  wiedziano  na  dworze  Karola  W.,  dopuszczali  się  gwałtów 
przeciw  wszystkim  sąsiadom,  którzy  tylko  byli  przyjaciółmi 
Franków,  szczególnie  przeciw  Obodrytom,  tak  że  i  napomnienia 
królewskie  w  tej  mierze  do  niczego  nie  posłużyły.'^) 

Postanowiwszy  więc  powściągnąć  Weletów,  Karol  W.  przy- 
prowadził wojsko  nad  Łabę  i  na  niej  dwa  mosty  zbudował. 
Z  nich  jeden,  obwarowawszy  okopami,  osadził  załogą  i  dopiero 
potem  szedł  do  kraju  Weletów  r.  789,**)    połączywszy  się  w  dro- 


^)  Eginhard  wyraźnie  mówi,  że  napadli  Serby  z  kraju  miedzy  Łabą  i  Solawą, 
a  później   dodaje,    że  byli  sąsiadami   Saksów.     Annales.  a.  782. 

*\  Schoningcn  2  mile  polud.  od  Helmszted  w  Brunświckiem  na  wschód 
od  r.  Oker. 

•"*)     Eginhard.     Vita  Caroli  Magni  XII. 

«)     Eginhard.     Annal.   a.  789;  Annal.  Petaviani  a.   789. 


—       29       — 

dze  z  Obodrytami  pod  wodza  Wliczana,')  W  jakim  by  miejscu 
odbyła  sie  przeprawa  Franków  —  nie  wiadomo,  ale  najpewniej 
że  gdzieś  nad  dolna  Łaba,  w  sąsiedztwie  Obodrytów,  aby  mieć 
pod  ręka  pomoc  swych  sprzymierzeńców,  co  łatwo  wnioskować 
można  z  ostrożności,  jakie  przedsiębrał  Karol  W.  dla  zapewnie- 
nia odwrotu. 

Welety  stawili  nadzwyczaj  mężny  opór,  wyprowadzili  w  pole 
liczne  wojsko,^)  lecz  nie  mogli  wstrzymać  naporu  wojsk  króle- 
wskich, które  wdarłszy  sie  w  sam  środek  kraju,  aż  do  r.  Pieny*'), 
zbliżały  się  do  stolicy  Dragowita,  ze  znakomitości  pochodzenia 
i  podeszłego  wieku  używającego  największej  powagi  między  wo- 
dzami Weletów,  Dragowit,  niechcac  dalej  prowadzić  wojny,  wy- 
szedł ze  swym  synem  i  przybocznymi  na  spotkanie  Karola  W., 
dał  zakładników  i  przysięga  zobowiązał  się  do  posłuszeństwa 
królowi  Franków.  Inni  książęta  i  wodzowie  Weletów,  idąc  za 
przykładem  Dragowita,  także  poddali  się,  poczem  Karol  W.  po- 
po wracał  ku  Łabie  po  tej  samej  drodze,  po  której  przyszedł,  prze- 
był rzekę  po  moście,  a  urzadziw^szy  sprawy  Saksów,  powrócił  do 
Francyi  r.  789.'") 

W  kilka  lat  później  Saksy,  tyle  razy  poskromieni,  znowu 
okazali  nieposłuszeństwo  Frankom,  a  załabscy  Saksy,  zwani  Nord- 
albingami  i  Nordludami,  słyszeć  nawet  nie  chcieli  o  jakiej  bądź 
zależności  od  Franków.  Rozpoczęła  się  więc  nowa  przeciw  Sak- 
som wyprawa,  pod  wodza  samego  Karola  W.,  którego  wojska 
doszły  aż  do  Bardengau,^')  niedaleko  Łaby.  Tam  w  Bardewik 
Karol  W.  oczekiwał  przybycia  posiłków  od  Obodrytów,  których 
ksiaże  Wilczan    spieszył    na    połączenie  się  z  Frankami,    lecz  na 


^         ')     Chronić.  Moissiacensis,  w  Pertz'a  Monum.  Germ.  I.  302. 

**)     Annal.   Fuldenses.  M.  G.  I.  350  magnis  eos  proeliis  domuit. 

8)  Annal.  Chesnii  M.  G.  I  34  ,  et  fuit  usque  ad  Panam  fluvium.  —  Piena, 
przechodząc  przez  środek  ziemi  Weletów,  wpada  do  morza  niedaleko  miasta  AYolgast. 

i"j  Carolus  rex  iterum  per  Saxoniam  pervenit  usque  ad  !5clavos  qui  dicuntur 
Wilti,  et  yenerunt  reges  terrae  illius  cum  rege  eorum  Tragovito.  Annal.  Laurisheim. 
a.  789.     Także  Eginhard,  Annal.  a.   789  i  poeta  Saxo   w  Annalcb  Caroli  Magni, 

^1)      We  wschodniej  części  króiewstwa  Haiinowerskiego. 


=-    :^ó    — 

przeprawie  przez  Łabę,  wpadłszy  w  zasadzkę  przez  Kordludów 
postawioną,  zginą}  r.  795.'-)  Śmierć  tego  wassala  Franków^"') 
i  sprzymierzeńca  Karola  W,,  napełniła  ostatniego  żalem  i  we- 
dług- wyrażenia  sie  spółczesnego  pisarza,  dodała  mu  energii  do 
ukarania  Saksów,  lewego  brzegu  Łaby,  za  ich  zmowę  z  Nordlu- 
dami.  Ponawiane  pustoszenie  siedlisk  Saksów  lat  kilka  ciągnęło 
się,  lecz  Nordludów  ukarać  jeszcze  nie  było  możności.  Na  ten 
raz  dość  było  roboty  z  lewej  strony  Łaby,  gdzie  po  trzyletniem 
mordowaniu  i  uprowadzaniu  z  kraju  ludności,  udało  się  spokój 
przywrócić.  Ze  zniszczeniem  do  szczętu  prawie  kraju  między 
Wezerą  a  Łabą,  nietrudno  było  zaglądnąć  Frankom  do  kraju 
Nordludów,  ale  Karol  W.  postępował  nadzwyczaj  ostrożnie  i  za- 
miast zbrojnej  wyprawy,  umyślił  drogą  układów  skłonić  Nord- 
ludów do  uległości  i  chrześciaństwa.  Nordludy  jednak  posłów 
pozabijali,  innycli  uwięzili,  domagając  się  wykupu,  nawet  po- 
wracającego z  Danii  posła  Franków  Godszalka  zamordowali. 
Karol  W.  zbierał  ogromne  siły  nad  Wezerą,  przy  Minden,  lecz 
i  tym  razem  nie  poszedł  za  Łabę,  ukaranie  zaś  Nordludów  po- 
ruczył  swym  wiernym  sprzymierzeńcom  Obodrytom,  do  których 
wyprawił  posłów  z  poruczeniem  poruszyć  wszystkie  siły  słowiań- 
skie.'*) Nim  wyprawa  przygotowywała  się,  Karol  W.  zbliżył  się 
do  granic  Słowian  i  w  miejscu  Bardenwik  (Partunwich)  sądził 
ich  sprawy.'"') 

Po  zgonie  Wliczana,  w  ziemi  Obodrytów  najwyższą  władzę 
objął  Drażko,  zapewno  nie  bez  wpływu  Karola  W.  Posłuszny 
rozkazom  królewskim  Drażko  wnet  wystąpił  z  całą  swą  silą  prze- 


^-)     Eginhard.   Annal.  a.  795. 

'')  Wassum  domini  regis  Wizzin  regem  Abotridarum.  Annal.  Laurislieim. 
Mo.  Ger.  I.  36.     Wigger.   Meklenburgische  Annalen.  s.  4. 

'*)     Eginh.  Annal.  a.  796. 

'•'•)  W  Annales  Geulferbytani  (Mo,  Ger.  s.  45)  pod  r.  798  zapisano:  perre- 
xit  in  antea  in  Saxonia  usque  in  Partunwich,  inde  in  ńnem  Winidis,  et  ibi  plaidavit, 
sicut  ipse  voluit;  et  tulit  obsides  multos  de  Saxones,  et  pervenit  ad  Aquas.  Sadze, 
że  Partunwich  jest  \iszl(odzona  nazwą  Hardenwik.  Toż  samo  w  Chronicon  Moissia- 
ceasia.  a.  798. 


—     3^     — 

ciw  Nordludom,  którzy  na  spotkanie  jego  dążyli.  Oba  wojska 
zeszły  sie  w  miejscu  Swentana  (Swinden)^*^),  na  pograniczu  po- 
siadłości dwóch  spierającycli  sie  narodów.  Drażko  osobiście  ob- 
jął główne  dowództwo,  a  prawe  skrzydło  prowadził  do  boju  przy- 
słany przez  Karola  W.  wódz  Eberwńn.  Bitwa  zaszła  bardzo  za- 
cięta. Słowianie  odnieśli  zupełne  zwycieztwo,  o  czem  Eberwin 
donosząc  swemu  monarsze,  dodał,  że  w  boju  4000  Saksów  legło, 
a  w  pogoni  za  uciekającymi  mnóstwo  wybito,  inni  do  domu  ode- 
szli w  opłakanym  stanie.^")  Drażko  ze  znakomitszymi  wodzami 
pospieszył  oświadczyć  Karolowi  W.  swój  łiołd  w  Turyngii,  gdzie 
był  przyjmowany  Z  nadzwyczajnemi  lionorami.^'*) 

Będąc  zajęty  ważniejszemi  sprawami  państwa,  Karol  W. 
polecił  synowi  swemu  Karolowi  udać  się  nad  Łabę  dla  załatwie- 
nia spraw  miejscowych.  Na  wieść  o  zbliżaniu  się  królewicza, 
Welety  i  Obodryci  pospieszyli  do  niego,  jako  do  sędziego,  dla 
rozstrzygnienia  ich  sporów.  Królewicz  wysłuchiwał  skargi,  sta- 
nowił wyroki,  a  tymczasem  wszedł  w  stosunki  z  Nordalbingami, 
którzy  pod  wrażeniem  niedawnej  klęski  w  miejscu  Swentana  po- 
niesionej, oświadczyli  się  z  uległością  r.  799.'") 

Takimi  sposobami,  z  pomocą  Słowian,  Karol  W.  przełamał 
opór  Nordalbingów  i  trzymał  w  posłuszeństwie  Saksów  lewego 
brzegu  Łaby,  przygotowując  zupełne  ich  wcielenie  do  cesarstwa. 
Z  innej  strony  Saksy  służyli  Karolowi  W.  doskonałym  środ- 
kiem do  powściągania  pogranicznych  Słowian,  ilekroć  zechcieliby 
przeczyć  woli  królewskiej.  Nadzwyczaj  zręczna  polityka  lva- 
rola  W.  oddawała    w   jego    ręce    obszerne    kraje  nad  Łabą,    bez 


'^)  Teraz  Bornhowcd  na  polud.- zachód  od  jeziora  Pluńskiego.  U  poety 
Saxona  pisze  sie  Swentana.     Niektórzy  rozumieją  pod  tern  „Święte  pole." 

*")  Eginh.  Annal.  a.  798;  Annal.  Laurisheim.  a.  798  (M.  G.  I.  37)  liczy  po- 
ległych Saksów  2901.     Chronić.  Moissiacen.  liczy  2800  (M.  G.  I.  303). 

'*)  Annal.  Laurisheim.  a,  798  „et  in  North-Thuringas  ibi  pervenerunt  ipsi 
Sclavi  ad  doniinum  regem,  et  honorarit  eos  doniinus  rex,  ut  digni  erant  mirińce," 

1")     Eginhard.    Annal.  a.  799. 


.szczególnego  wysilenia.  Tymczasem  na  zachodzie  Europy  goto- 
wały -sie  wy])adki.  wpływ  których  miał  niebawem  dosięgnąć 
i  nad  Labę. 

2.  Podniesienie  idei  cesarstwa  rzymskiego.  Związek  Karola  W.  z  papie- 
żem.    Drażko    król    Obodrytów   otrzymuje    od    Karola   W.  Nordalbingiję 

r.  804. 

W  dzień  Bożego  Narodzenia  r.  800  papież  Leon  w  bazy-  ' 
lice  Św.  Piotra  włożył  na  głowę  Karola  W.  koronę  cesarska, 
a  lud  rzymski  okrzyknął  go  Augustem,  imperatorem  Rzymian."") 
Papież  tym  sposobem  zaskarbił  przyjaźń  i  współdziałanie  wido- 
kom kościoła  najpotężniejszego  w  tym  czasie  monarchy.  Po- 
mazaniec papieski  rozumiał,  że  podejmując  tytuł  cesarski,  przy- 
chodzi panować  światu  w  imię  praw  należących  niegdyś  Rzy- 
mowi, Poszli  więc  naprzód:  jeden  z  krzyżem,  drugi  z  mie- 
czem. Co  kościół  podbił  nauką  Chrystusa,  to  cesarz  zaraz  przy- 
łączył pod  swoje  panowanie,  co  cesarz  zawojował  mieczem,  to 
papież  zaraz  przyciągnął  pod  władzę  kościoła.  Cesarz  widział 
w  religii  środek  do  połączenia  podbitych  narodów  w  Icarby  po- 
słuszeństwa cesarskiej  woli,  —  papież  miał  nadzieję  panować 
światu  przez  oręż  cesarski.  Bałwochwalcza  Słowiańszczyzna  przed- 
stawiała wyborne  pole  dla  celów  cesarza  i  kościoła;  dość  było 
ludu  do  przysporzenia  trzody  kościelnej,  dość  ziemi  do  powię- 
kszenia majestatu  cesarskiego.  Ale  pogańskie  bóstwa  i  dawna 
swoboda  znajdywały  u  Słowian  zamiłowanie  bez  granic:  misyo- 
narze  kościoła  rzymskiego  nie  śmieli  zaglądać  za  Solawę  i  La- 
bę, —  oręż  cesarski  miał  otworzyć  im  drogę. 

Podjęcie  tytułu  cesarskiego  otoczyło  świetnością  majestat 
Karola  W.,  wsławionego  już  ujarzmieniem  tylu  krajów  i  ludów. 
Przybywające  do  niego  w  r.  802  poselstwa  od  imperatorowej 
wschodniej  Ireny,  króla  perskiego  z  bogatemi  darami,  miast  wło- 
skich z  oświadczeniem  hołdu  zatrzymywały  cesarza  w  Akwisgra- 


"j     Jgiiiliard.     Annal.  a.  8oi. 


—     33     — 

nie,  zkąd  dla  rozrywki  niekiedy  wyjeżdżał  w  góry  Ardeńskie  na 
polowanie,  a  tymczasem  wodzowie  jego  niszczyli  kraj  Transal- 
bingów,  W  następnym  roku  cesarz  przesiadywał  w  zamku  Seltz-') 
niedaleko  Solawy,  gdzie  regulował  sprawy  pogranicznych  kra- 
jów, a  na  zimę  wracał  do  Akwisgranu.  Dopiero  na  wiosnę 
r.  803  prowadził  wojsko  do  Wigmodii,--)  zkąd  ludność  saską 
przesiedlał  do  Francy  i,  rozstrzygał  spory  między  książętami  sło- 
wiańskimi, a  Drażkę,  wiernego  sługę,  wywyższył  nad  innycli 
zwierzchników  obodryckich,  mianując  go,  według  wyrażenia  Egin- 
harda,  królem,  poczem  kazał  ludność  Nordalbingów  z  żonami 
i  dziećmi  wysiedlić  w  głąb  państwa,  a  kraj  ich,  zachodnią  część 
teraźniejszej  Holsztynii,  oddał  swym  wiernym  sługom  Obodry- 
tom.--')  Czynem  tym  cesarz  osięgnął  podwójny  rezultat:  zapewnił 
północną  granicę  przeciw  napadom  Danów  i  Weletów,  albowiem 
Obodryci  jeszcze  więcej  zainteresowani  zostali  w  utrzymaniu 
spraw  in  statu  quo  i  oprócz  tego  ostatecznie  poróżnił  ludy  sło- 
wiańskie między  sobą.  Teraz  więc  mógł  on  śmiało  obrócić  oręż 
przeciw  niepokornym  Serbom  i  Czechom,  do  czego  powodów 
nie  brakowało. 

3.  Wyprawy  Franków  przeciw  Czechom  i  Serbom  (805—806).  Obwa- 
rowanie Czartowa  i  Halle.     Umocowanie  granicy  Franków  ze  Słowianami. 

Chagan  awarski,  dociskany  przez  Słowian,  ochrzcił  się,  przy- 
jął imię  Teodora  i  oddał  się  pod  opiekę  Karola  W.,  z  woli  któ- 
rego  zajął    stanowisko    nad    Dunajem    między    grodami    Sarwar 

-')     Terali  Konigshofen. 

")     Kraina  miedzy  Brema  a  Laba.     Eginh.  Annal.  a.  804. 

-^)  Saxones  transalbinos  cum  mulieribus  et  infantibus  transtulit  in  Franciam, 
et  pagos  transalbinos  Abodritis  dedit.     Eginhard,  a.  804. 

Missisque  inde  exercitibus  suis  per  diversas  partes  Saxoniae,  tam  perfidos  illos 
ad  quos  ultra  Albiam  transierat,  quam  illos  qui  in  Yigmoti  manebant  et  frequenti- 
bus  maleficiis  populum  Saiionum  a  via  veritatis  averterant,  cum  mulieribus  et  infan- 
tibus, Deo  auxilian.te,  sapientissima  dispositione  de  Saxonia  per  diversas  vias  diri- 
gens,  funditus  exterminavit,  et  per  Gallias  caeterasque  regiones  regni  sui  sine  ulla  lae- 
sione  exercilus  sui  dispersit.  Pagos  transalbinos  Abodritis  dedit.  Annal.  Laurisheim. 
a.  804.  M.  G.  I.  igi.  W  Translatio  S.  Alexandri  wzmiankuje  sie,  że  Karol  W. 
7.  obu  brzegów  ?^aby  10,000  Saksów  z  żonami  i  dziećmi  do  Germanii  i  Galii  wy- 
siedlił.   Wigger.  Mekl.  Annal.  s,  6. 

Tom  III.  2 


—     34     — 

i  Hainiburg".-^^    Sąsiedni  Słowianie,  pod  wodzą  Lecha, -■'^)  zniszczyli 
terrytorije  Awarów  i  tern  podali  powód  cesarzowi  do  wojny. 

W  r.  805  cesarzewicz  Karol  prowadził  trzy  wojska.  Z  nich 
jedno,  okrążywszy  góry  Harcu,  przez  Solawę  wpadło  do  kraju 
Głomaczów.  zwierzchnika  których  Semila  upokorzywszy,  wtar- 
gnęło z  północy  do  Czech,  gdzie  połączywszy  sie  z  innemi  woj- 
skami Franków,  grasowało  w  krajach  Litomierzyckim,  Żateckim 
i  Rakownickim.  Czechowie  w  otwartem  polu  wystąpić  z  całą 
siłą  nie  ważyli  sie,  —  wojna  toczyła  sie  podjazdowa  i  w  jednej 
potyczce  padł  znakomity  Lech.  Franki  szturmowali  do  grodu 
Kadane  (Kanburg)  napróżno  i  niczego  nie  dopiąwszy  ustąpili  po 
40  dniach  łupieżenia.-")  Inny  oddział  Franków  zajął  z  pod  Ma- 
gdeburga okolicę  Genewara,  zapewno  dla  tego,  aby  posiłków  od 
Weletów  nie  dopuścić.-")  Niepomyślność  wyprawy  r.  805  na- 
tchnęła Karola  W.  myślą  przedsięwziąć  środki  dla  pewniejszego 
pokonania  Słowian.  Zabronił  więc  swym  kupcom  sprzedawać 
Słowianom,  nie  wyłączywszy  nawet  Obodrytów,  oręż  i  broń  pod 
karą  konfiskaty  zabronionego  towaru.-^)    Tymczasem  wojsko  ścią- 


-■•)  Boczek.  Codcx  diplomat.  Moraviae  N.  7  „inter  Sabariam  et  Carnuntum." 
?arvar  przy  zbiegu  rzek  Guntz  i  Raab  w  węgierskim  komitacie  Eisenberg,  a  Haim- 
burg  9  mil  na  zachód  od  Wiednia. 

-•'•)  Rękopism  Eginharda  X  wieku  ma  „Bechonem"  i  w  klamry  ujęty  wa- 
riant „Lechonem",  a  że  ostatni  jest  prawdziwym,  wsl<azują  na  to  roczniki:  Meteński 
„ducem  eorum  Lechonem,"  ale  u  Pertza  M.  G.  „Bechonem."  W  annal.  Fuld.  także 
czytamy  :  regem  eorum  nomine  Lechonem  occidit.  Wszystko  to,  jak  zauważał  Ma- 
ciejowski, przekonywa,  że  czytanie  Lechonem  jest  starsze  od  Bechonem.  Ob.  Ro- 
czniki i  Kroniki  r.  1850,  s.  71,  72.  Szafarzyk  utrzymał  nazwę  Bech.  Star.  SI. 
§  39,  4.  Tomek  wyraża  się:  lech  czeski  imieniem  Bech.  Daje  kralowstwi  Ceskeho. 
1850,  s.  26.    "Wigger  także  czyta  Lechonem.    Meklenb.  Annal.  7. 

-•')  Eginh.  Annal.  a.  805.  Chr.  Moissiacen.  a.  805  (Semela)  Annal.  Fuld. 
a.  805.    Wigger.  Mekl.  Annal.  7. 

-")  Położenie  miejscowości  Genewara  niewiadome,  ale  pewno,  że  z  prawej 
strony  Łaby  szukać  wypada.     Szafarzyk.  Star.  Si.  §  43,  4. 

-**)     Capitulare  Caroli  Magni   a.  805.     De  negotiatoribus  qui  partibus  Sclavo- 

rum  et  AvaroruTn  pergunt et  ut  arma  et  brunias  non  ducant  ad  venundandum. 

Quod  si  inyenli  fuerint  porfantes,  omnis  subatanlia  eorum  auferatur  ab  eis,  dimi- 
dia  quidem  pars  partibus  palatii,  alia  vero  medietas  inter  missum  et  inventorem  divi- 
dalur.  Erben.  Regesta  Boheniiae.  7.  Tu  broń,  wyraz  słowiański,  a  według  nie- 
których badaczy  gotski,  użyty  zamiast  lorica. 


—     35     — 

g-nięte  przy  Waldaha  w  Turyngii,-")  rozdzieliwszy  się  na  trzy 
korpusy,  ruszyło  do  kraju  Słowian.  Jeden  korpus  przy  ujściu- 
Solawy  przebył  Łabę,  drugi  pod  wod/a  cesarzewicza  Karola 
wpadł  do  serbskiej  ziemi  nad  Łabą,  niszczył  ją  mieczem  i  głow- 
nią, stoczył  morderczą  bitwę  z  potężnym  i  wyniosłym  (super- 
bus)  władzcą  serbskim  Miliducłiem  w  miejscu  Hwernafeldo,"'^) 
gdzie  Miliducłi  po  zaciętej  obronie  zginął  r.  806."^)  Po  czem 
wojsko  cesarskie,  oświecając  drogę  najazdu  szeroką  łuną  palą- 
cycli  się  osad  serbskicli,  przeszło  Łabę,  wpadło  do  państwa  Mi- 
liducliowego  i  do  szczętu  zburzyło  odwieczny  gród  milczański  na 
grodziszczu  niedaleko  Żidowa.  Ziemie  po  obu  stronacłi  Łaby 
uległy  ogromnemu  zniszczeniu,  najsławniejszy  i  najpotężniejszy 
zwierzclinik  padł  w  obronie  ojczyzny,  a  inni  zwierzclmicy,  sprzy- 
mierzeńcy Miliducha,  musieli  się  upokorzyć  i  wydać  swycli  sy- 
nów, jako  zakładników  niezłomnego  posłuszeństwa  bogobojnemu 
imperatorowi."'")    W  dziejacli    nie    zapisano  jakby  się  zwał  gród 


-O)  Chroń.  Moissiac.  Super  Duringani,  qui  vocatur  „Walada."  Pertz  upa- 
trywał: Valada  prope  Scheningen,  co  odrzucił  Luden.  Geschichte,  V.  519,  nota  22. 
Łedebur  (Archiw  VII.  39)  przyjmował  za  Waldase,  koło  Bernburga  nad  Solawą, 

^0)  Gdzie  było  Hwernafeldo  i  jak  się  po  Slowiańsku  zwało  —  niewiadomo. 
Ledebur  szukał  go  nad  r.  Werra  w  Turyngii  (Arcliiw  VI,  35,  39).  Ałe  temu 
przeczy  Cliron.  Moissiac,  która  opiewa:  Carolus  movit  exercitum  suum  ułtra  Salam  su- 
per (luercliaueldo.  Et  tunc  fuit  interfectus  Misito  (Milito)  rex  superbus,  qui  regnal^at  in 
Suirbis.  Et  postea  remeavit  Ałbiam  et  vastaavit  regiones  illas.  Et  caeteri  regis  isto- 
rum  venerunt  ad  eum,  et  promiserunt  se  servituros  pi  o  imperator  i.  s.  a.  806  M.  (f. 
I,  308,  II,  258.  Zatem  Hwernafeldo  niezawodnie  leżało  między  Solawa  i  Łabą, 
w  Serbsku,  a  najprawdopodobniejszy  domysł  Jencza,  że  pod  tem  nazwiskiem  wy- 
pada rozumieć  okolicę  teraźniejszego  miasta  Gera  nad  Halsztrowem,  w  X.  Reuss- 
Szleitz.     Pow.  o  Serb.  królach,  w  Cz.  Ma.  Ser.   1849 — 50,  I,  s.  32. 

•'")  Carolus  iunior  cum  exercitu  a  patre  missus  in  Sorabos  super  Albim 
tluviam  liabitantes,  depopulata  Slavorum  terra,  ducem  eorum  Mołiduch  interfecit, 
Annal.  Fuld.  M.  G.  I,  3,  także  Eginhard  Annal.  a.  806.  Nazwy  Miliduch  i  Mil- 
sko mają  jeden  korzeń,  lecz  wzajemnego  ich  stosunku  wjtlómaczyć  nie  umiem.  Pe- 
wno jednak,  że  nazwa  Icraju  Milsko  nie  poszła  od  imienia  zwierzchnika,  prędzej 
ostatni  nosił  imię  kraj  przypominające.  Tego  zwierzchnika  Naruszewie/,  zwal  Mity- 
duch  (Hisi.  Nar.  Pol,  III,  41),  ale  sądzę,  że  wypada  trzymać  się  bizmicnia  mowy 
serbskiej  i  zgodnie  z  nią  pisać  Miliduch, 

^-)  Wyrażenie  kronikarskie  ,.pio  imperatori",  w  Chroń.  Moiss.  porów,  wy- 
żej   w  przypisku  30. 


—     36     — 

przez  l'"raiikó\v  /burzony,  ale  sterczące  przez  kilka  \viek<nv  ruiny, 
niedaleko  Żidowa.  przedmieścia  Budyszyna,  \vskazuj^i,  że  gród 
ten  le/.al  w  kraju  ludu,  przez  starożytnych  zwanego  Batiny  t.  j. 
Budyszanie.-'^)  Możemy  wiec  domyślać  sie,  że  zamiast  zniszczo- 
nego przez  Franków  starego  Budyszyna,  Milczanie  później  wznie- 
śli nowy  gród  nad  Sprewją  —  teraźniejszy  Budyszyn."'') 

(rdy  się  to  działo  w  Serbsku  i  Milsku,  korpus  wojsk 
z  Franków,  Alemannów  i  Burgundów  złożony,  wpadłszy  do  Czech, 
wielką  cześć  kraju  zniszczył,  ale  nic  ważnego  nie  dopiął  i  ledwo 
ujść  zdołał/^'')  Niepowodzenie  w  Czechach  i  zacięty  opór  Ser- 
bów przekonały  Karola  W.,  że  tu  trudniejsza  była  sprawa,  niż 
na  Pomorzu,  bo  tu  Słowianie  wspólnie  stawali  przeciw  nieprzy- 
ciołom.  a  nie  pomagali  im  przeciw  pobratymcom,  jak  się  to 
działo  między  Obodrytami  i  Weletami.  Zrozumiał  to  Karol  W. 
i  dla  bezpieczeństwa  cesarstwa  granice  jego  umacniał.  Naj- 
przód, z  jego  rozkazu,  zbudowano  dwie  twierdze:  jedne  nad  Łabą 
w  Czartowie  przeciw  Dziewina  (Magdeburga),  drugą  nad  Sola- 
wą  w  Dobrohorze,  nazwaną  Halle, ^'')  poczem  dopiero  cesarze wicz 
Karol  rozpoczął  odwrót  do  Francii'''')  r.  806.  Dwie  twierdze  wy- 
dały się  jednak  cesarzowi  niedostateczne  dla  wstrzymania  napadu 
masy  ludów  między  Łabą  a  Wisłą,  wzburzonych  jego  wdzier- 
stwami  na  Pomorze,  do  Serbska  i  Czech.  Postanowił  więc  urzą- 
dzić pogranicza  wojenne  (marki)  t.  j.  osady  wojenne,  najwięcej 
przez   Saksów  osiedlone    i    pod    rozkazy    markgrafa  postawione, 


''^)     Ob.  wyżej  tom  I.  s.  58. 

■"■*)  Według  Jcncza  Budyszyn  ma  być  założony  po  zniszczeniu  dawnego 
grodu  niedaleko  Żidowa  (Pow.  o  Serb.  król.  C.  M.  S.  1840 — 50,  i,  33).  Ale  już 
w  II  wieku  Ptolemeusz  znal  Batinów,  w  tern  właśnie  miejscu,  gdzie  teraz  Budy- 
szyn, —  najprawdopodobniej  więc,  że  u  tych  Batinów  już  w  II  wieku  byl  gród 
Budyszyn,  bo  u   Słowian  żaden  lud   nie  mógł  obejść  sie  bez  grodu. 

"')  Według  wyrażenia  się  Eginharda:  ,, wojsko  ustąpiło  bez  znacznej  straty." 
Annal.  a.  806. 

"")  i\landavit  rex  Carolus  aedificare  civitates  duas,  unam  ad  aquilonem  partem 
Albiae  contra  Magadaburg,  alteram  vero  in  orientalem  partem  Sala,  ad  locum,  qui 
Yocatur  Halla.    Deinde  revcrsus  est  in  Francia.    Chr.  Moissiac.   M.  (J.  I.  308. 

3')     Eginhard.    Annal.  s.  a.  806. 


—   n   — 

z  obowiązkiem  być  na  pogotowiu  do  wystąpienia  w  pole  ilekroć 
niebezpieczeństwo  państwa  tego  wymagać  będzie.  Prawo  z  r.  807 
stanowiło,  że  w  razie  napadu  ze  strony  Czechów  dwie  trzecie  wo- 
jowników powinni  wystąpić  w  pole,  a  w  razie  napadu  ze  strony 
Serbów  —  wszyscy  ogólnie. '^-j 

§  32. 

Polityka  Karola  W.  względem  Danów  i  Słowian. 

I.    Najazd  Danów  wspólnie  z  Weletami  na  ziemie  Obodrytów.     Wahanie 
się   Karola  W.     Drażko   obodrycki   godzi   się   z  Danami  i  wojuje  z  We- 
letami. 

Od  dawnego  już  czasu  niemile  patrzyli  Duńczycy  na  ugnie- 
cenie  przez  Karola  W.  ich  pobratymców  Saksów.  Królowie 
duńscy  Sigfryd  i  Gotfryd  podtrzymywali  ducha  niepodległości 
w  Saksach,  dawali  przytułek  ich  zbiegom  i  sam  nawet  prze- 
wódzca  powstańców  Witykind  znajdywał  w  Danii  gościnne  przy- 
jęcie. Duńczycy  gotowi  byli  orężem  wesprzeć  Saksów,  ale  urok 
potęgi  cesarskiej  wstrzymywał  ich  od  nieprzyjaznych  kroków 
nie  tylko  przeciw  Frankom,  lecz  nawet  przeciw  ich  sprzymie- 
rzeńcom Obodrytom.  Wszakże  wypędzenie  Saksów  od  ujścia 
Łaby  i  oddania  ich  siedlisk  Obodrytom,  wywołały  takie  oburze- 
nie w  Danii,  że  hamowana  dotąd  nieprzyjaźń  do  cesarstwa  stała 
się  jawną.  Król  Gotfryd,  nie  zdoławszy  drogą  układów  z  Ka- 
rolem W.  załatwić  sprawę  Saksów,  zryzykował  się  mieczem  zgru- 
chotać  przynajmniej  panowanie  Obodrytów  przy  ujściu  Laby.  Nie 
trudno  mu  było  znaleźć  sprzymierzeńców  w  Weletach,  nie  dla 
tego,  aby  byli  przyjaciółmi  Danów,  lecz  w  skutek  odwiecznej 
nienawiści  do  Obodrytów.  Udało  się  także  Gotfrydowi  do  związ- 
ku wciągnąć  obodryckie  ludy  Smolanów  i  Linianów,  którym  nie 
podobało    się    zostawać  pod  zwierzchnictwem  Drążki,    przez  Ka- 


■''*)  Capitulare.  a,  807.  Si  partibus  Beheim  fuerit  necesse  solatium  ferre,  duo 
tertium  praeparent.  Si  vero  circa  Sorabis  patria  defendenda  necessitas  fuerit,  tunc 
omues  (dc  SaxonibusJ  generaliter  veniant.     Erben.   Reg.  lioh.   7. 


-     38     - 

rola  W.  wywyższonego  nad  innych  zwierzchników  związku  obo- 
dryckiego. 

Po  dokonaniu  zmowy,  Gotfryd  z  flota  swa  popłynął  do 
brzegów  obodryckich  r.  808.  Welety,  ruszywszy  na  jego  spot- 
kanie, połączyli  się  z  Danami  i  wspólnie  z  nimi  kilka  grodów 
nieprzyjacielskich  opanowali,  (rotfryd  zdobył  ważny  port,  przez 
Danów  zwany  Rerik,  który  po  slowiańsku  prawdopodobnie  zwać 
sie  musiał  Rarog.^)  Port  ten  leżał,  jak  się  zdaje,  niedaleko  te- 
raźniejszego Wismaru.  Zagrożony  nie  tylko  zewnątrz,  ale  i  do- 
mowymi wrogami,  Drażko  w  początku  wojny  znikł,  zapewno  do 
Franków  zemknął,  a  brat  jego  Godolub  ujęty  w  niewolę,  powie- 
szony został.  Wśród  takich  nieszczęśliwych  okoliczności  Obo- 
dryci  nie  upadli  na  duchu:  walczyli  zapamiętale,  przyczyniwszy 
wrogom  ogromne  w  wojownikach  straty.  Brat  Gotfryda  Rein- 
gold,  przy  wzięciu  jakiegoś  grodu,  poległ  z  wielu  towarzyszami. 
Godfryd  zdobył  i  do  płacenia  daniny  zmusił  dwie  trzecie  kraju, 
ale  ciężkie  straty  pozbawiły  go  możności  dalszago  prowadzenia 
wojny.  Tymczasem  Karol  W.  nie  spieszył  z  odsieczą  Obodry- 
tom.  Posłał  on  wprawdzie  wojsko  złożone  z  Franków  i  Saksów 
pod  wodzą  syna  swego  Karola,  któremu  poruczył  siłą  odeprzeć 
Gotfryda,  jeśliby  zamierzał  na  Saksoniję  napaść,-)  ale  o  swych 
wiernych  sługach  Obodrytach  ani  wspomniał.  Przybywszy  nad 
Łabę,  cesarzewicz  kazał  rzucić  przez  tę  rzekę  most,  po  którym 
przeprowadziwszy  wojska  do  kraju  Linianów  i  Smolanów,-')  znisz- 
czył go  zupełnie,  ale  poniósłszy  ogromne  straty,  spiesznie  napo- 
wrót  uchodzić  musiał.*)    Gotfryd  po  ogromnych  wysileniach,  nie 


')  Wyżej  w  tomie  II,  |^  15,  wskazałem,  że  Obodryci  zwali  sie  także  Raro- 
gami.  Gród  zdobyty  przez  Godfryda,  według  Eginliarda  „lingua  Danoruiii  Reric 
dicebatur,"  i  jeśli  ta  nazwa  nie  jest  omyłkową,  w  takim  razie  nie  inaczej  jak  Ra- 
róg  wytłómaczyć  ja  wypada. 

-)     Eginh.  annal.  a.  808, 

^)  U  Eginharda  Linones  et  Smeldingos,  sa  to  Linianie  przez  niektórych 
Glinianami  zwani,  drudzy  Smolanie.    O  ich  posadach  wyżej  w  tomie  II,  §  15,  s.  37, 

*)  Carolus,  filius  imperatoris  Caroli,  perrexit  cum  exercitu  Francorum  in  Vi- 
nidos,  ultra  flumen  Albia,  sed  tamen  eo  temperę  non  prosperatus  est  transitus  eius, 
scd  et  plurimi  Francorum  occisi  sunt.     Annal.  Laurisheim.  a,  808.    M.  G.  I,   121. 


—     39     — 

mogąc  pokonać  Obodrytów,  także  był  zmuszony  opuścić  ich  zie- 
mie. Przed  odejściem  zburzył  on  port  liandlowy  Rerik,  nie  zwa- 
żając na  korzyść,  jaka  miał  skarb  duński  z  docliodów  od  handlu 
z  tym  portem,  a  zachwyciwszy  wszystkich  zostających  tam  kup- 
ców, wsadził  ich  na  okręty  i  odpłynął  do  Szleztorp.  Prawdopo- 
dobnie, że  uwięzieni  z  Reriku  kupcy  osiedleni  zostali  w  Szleztorp, 
dla  rozwinięcia  handlu  w  tej  miejscowości  na  niekorzyść  Sło- 
wian. Dla  zabezpieczenia  się  ze  strony  Nordalbingii  kazał  Got- 
fryd okopami  okrążyć  granicę  swego  państwa  ze  strony  Sakso- 
nii w  taki  sposób,  ażeby  od  morza  Wschodniego,  Ostarsalt,  aż 
do  Zachodniego,  północny  brzeg  r.  Ejder  był  oprowadzony  wa- 
łem z  jedną  tylko  bramą. 'j  Około  tego  czasu  dawna  wieś  Szlej- 
ska  (Szleztorp)  zamieniła  się  w  miasto  Szlez-wik. 

W  ciągu  tych  wypadków  czynność  Karola  W.  ograniczyła 
się  tem,  że  kazał  nad  Łabą  zbudować  jeszcze  dwie  warownie 
dla  powstrzymania  napadów  Słowian.  Gotfryd  jednak  zmiarko- 
wawszy, że  jego  wdzierstwa  nie  podobały  się  cesarzowi,  starał 
się  usprawiedliwić  swe  postępowanie,  całą  winę  na  Obodrytów 
zwalając,  a  dla  załatwienia  sprawy,  prosił,  aby  cesarz  zgodził  się 
na  zjazd  delegacyi  obojga  stron  nad  granicą  duńską.  Jakoż  za 
zgodą  Karola  W.  rozpoczęły  się  układy  w  Badenflut,  które 
wreszcie  do  niczego  nie  doprowadziły.  Tymczasem  Drażko  wró- 
ciwszy do  kraju  i  myśląc  więcej  o  odwecie  Weletom,  niż  o  nie- 
podległości ojczyzny,  oddał  Gotfrydowi  syna  swego  jako  zakład- 
nika, byleby  zabezpieczyć  sobie  pokój  ze  strony  Danii,  dla  zwró- 
cenia sił  swych  przeciw  Weletom.  Wezwał  on  na  pomoc  Saksów 
i  wspólnie  z  nimi  plądrował  po  ziemi  Weletów,  a  powróciwszy 
do  domu  ze  znacznymi  łupami,  wezwał  jeszcze  większe  posiłki 
Saksów,  z  którymi  obiegł  warowną  stolicę  Smolanów,  zdobył  ją 
i  z  ziemią  zrównał.**)    Gród  ten  współcześni  Niemcy  zwali  Conno- 


^)     Eginh,  an.  808, 

<*)  Eginhard  nie  podaje  nazwiska  lego  grodu.  Annal.  a.  809.  W  Chronić. 
Moissiacen.  pod  r.  809  zapisano:  „Saxones  yenerunt  ultra  Albiam  et  fregerunt  unam 
civitatcm que    appellatur    Semeldinc -connoburg."      Eckhard    sądził    (De    rebus 


—     40     — 

burg,  a  teraźniejsi  uczeni  /najdujii  w  nazwie  wsi  Konow  blisko 
miasta  Domitz,  w  południowej  części  ^leklenburgii.  Prawdopo- 
dobnie słowiańska  nazwę  Koniew  Niemcy  przekręcili  w  Con- 
noburg. 

Zw}  cięztwo  nad  Smolanami  przywróciło  zwierzchnictwo 
Drążki  nad  ludami  do  związku  obodryckiego  należącymi,  ale 
Opatrzność  niedługo  pozwoliła  mu  cieszyć  się  z  upokorzenia  wro- 
gów: podesłani  przez  Gotfryda  zabójcy  zdradą  pozbawili  go  ży- 
cia r.  809,")  wybawiwszy  tym  sposobem  od  znoszenia  większych 
nad  wszystko  goryczy,  jakie  mu  gotowała  niewdzięczność  Ka- 
rola W. 

2.    Założenie    przez    Karola  W.  Hamburga    i   Ezesfeidu   r.  810.     Umoco- 
wanie granicy  Nordalbingii  i  przyłączenie  jej  do  cesarstwa. 

Poniżenie  Obodrytów  przez  Gotfryda  i  obawa  dalszych 
wdzierstw  jego,  podniecały  Karola  W.  do  umocowania  stanowi- 
ska na  północnym  brzegu  Łaby.  Z  jego  rozkazu  założoną  zo- 
stała nad  Łabą  twierdza,  nazwiska  której  nie  podali  kronikarze, 
ale  z  okoliczności  i  późniejszych  źródeł  przekonywamy  się,  że  tą 
warownią  był  Hamburg.  Około  r.  810  Karol  W,  wezwał  bi- 
skupa z  Triru  do  założenia  biskupstwa  za  Łabą  w  celu  nawró- 
cenia Duńczyków  i  Słowian,*')  lecz  wśród  wrzawy  wojennej  do- 
konać się  to  nie  dało  i  dopiero  później  stolicą  biskupstwa  stał 
się  Hamburg.  Xa  ten  raz  nagliła  potrzeba  organizacyi  wojen- 
nych stanowisk.  W  tym  celu  zebrane  w  Gallii  i  Germanii  woj- 
sko, opatrzone  we  wszelkie  rynsztunki  i  zasoby  niezbędne  dla 
nowej  osady,  z  Flandrii  na  okrętach  przeprawiło  się  do  ujścia 
Łaby.  Naczelnik  wyprawy  graf  Ekbert,  stosownie  do  wskaza- 
nego mu  planu,  /  grafami  saskimi  w  Marcu  r.  810  przystąpił  do 


Fr.  II,  53),  że  wypada  czytać  Camoburj^,  dawne  nazwisko  Hamburga.  Lecz  grodu 
rzeczonego  wypada  szukać  dalej  na  wschód  w  Mcklcnburgii,  gdzie  Gross- Schmólen 
i  Klein -Schmólen  dotąd  Smolne  przypominają. 

')     Eginhard.    Annal.  a.  809. 

'>)  Widać  to  z  dyplomata  Ludwika  Pobożnego  15  Maja  834  r.,  danego  ko- 
ściołowi Hamburgskiemu.    Hasselbach,    Codex  Poraeraniae.  dyplomat  N.  2. 


—     41     — 

założenia  nad  r.  Styr  (Stiiria,  Stor)  wpadającej  do  Laby  przy 
samem  jej  ujściu,  twierdzy  Esesfeld,'')  teraz  Itzehoe.  Ta  franko- 
saska  osada  wzmacniała  się  ludnością  Saksów,  którzy  po  zgnie- 
ceniu ich  niepodległości,  prędko  pogodzili  się  z  Frankami.  Wę- 
zły pokrewieństwa  przemówiły  do  uczucia  głębiej,  niż  dawne 
stosunki  polityczne.  Bratali  się  więc  miejscowi  Saksy  z  przyby- 
szami Frankami,  wzrastali  w  siły  pod  opieka  wojennej  organi- 
zacyi  cesarstwa  i  śmielej,  niż  dawniej,  mogli  występywać  prze- 
ciw Słowianom.  Takim  sposobem  Saksy,  pozbawieni  ujścia  Laby 
w  r.  804,  stali  się  zupełnymi  panami  tej  miejscowości  w  r.  810, 
z  ta  tylko  różnicą,  że  zamiast  dawnego  rozdrobienia  w  plemien- 
nym bycie,  teraz  pod  rządem  grafów  naznaczanycłi  z  woli  cesar- 
skiej, z  organizacyą  wojskową,  pod  opieką  twierdz  i  siły  całego 
cesarstwa,  stali  się  groźną  potęgą  dla  Słowian,  marniejącycli 
w  domowycłi  sporacłi  i  rozdrobieniu. 

Osadzenie  garnizonów  cesarskicli  w  Nordalbingii  nie  podo- 
bało się  Gotfrydowi,  czyliającemu  na  zdobycie  tej  krainy.  Prze- 
cłiwalał  się  on,  że  w  otwartem  polu  potrafi  dać  bój  Karolowi  W., 
a  tymczasem  przygotowywał  wyprawę  morską  skrycie,  tak  że 
o  przybyciu  do  brzegów  Fryzyi  dwóchset  statków  Normanów, 
Karol  W.  dowiedział  się  wtedy  dopiero,  gdy  nieprzyjaciel,  po- 
konawszy Fryzów,  kraj  icli  pustoszył  i  daninę  wybierał.  Zamie- 
rzając odwet  Gotfrydowi,  Karol  W.  ściągnął  silne  wojsko  przy 
Werden,  niedaleko  ujścia  r.  Aller  do  Wezery.  Tam  do  niego 
przybyli  posłowie  obodryccy  z  prośbą  o  potwierdzenie  nowego 
księcia,  zamiast  Drążki,  Słowomira,^")  wyniesionego  na  tę  god- 
ność pomimo  Czedraga  syna  Drążki.  Cesarz  potwierdził  wy- 
bór   księcia'^)    r.    810,    ale    z    wyprawą    nie    spieszył,    albowiem 


®)     Eginhard.     Annal.  8io. 

'*>)  Widać  to  z  roczników  Eginharda,  który  pod  r.  817  zapisał:  regiam  po- 
testatem,  quam  Sclaomir  eatenus  post  mortem  Thiasconis  solus  super  Abodritos  te- 
nebat.     Eginhard.    Annal.  a.  817. 

^•)  Carolus  imperator  cum  exercitu  Francorum  perrexit  in  Saxonia,  et  ibi 
placitum  habuit  in  Fereda,  et  ibi  Venedi  venerunt,  et  dedit  illis  regem.  Annal, 
St.  Amandi.  a.  810. 


—     42      — 

układy  z  cesarstwem  Wschodniem  i  kalifatem  arabskim  w  Hi- 
szpanii uwagę  jego  w  inne  strony  zwracały.  Sprzymierzeńcy  je- 
dnak Gotfryda  Welety,  nie  tracąc  czasu,  zdobyli  nad  Labą  wa- 
rownie llochbuki,^-)  która  miała  załogę  saską  pod  wodzą  cesar- 
skiego porucznika  Odona.  Zdawało  się,  że  Karol  W.  nie  prze- 
puści tej  swawoli  Weletów  i  wojna  rozpali  się  na  prawdę,  lecz 
nieprzewidziana  śmierć  Gotfryda,  zabitego  przez  własnego  żołnie- 
rza, zmieniła  stan  rzeczy.  Następca  jego  Hemming,  porozumiawszy 
się  z  Karolem  W.,  wyjednał  zjazd  delegowanych,  po  12  mężów 
z  obojga  stron,  nad  r.  Egdorą,  gdzie  ułożono  warunki  pokoju, 
przyjętego  przez  cesarzaJ^^)  Warunki  tego  pokoju  do  nas  nie 
doszły,  ale  niezawodnie  musiano  traktować  szeroko  o  Słowia- 
nach, ziemie  których  były  głównym  powodem  do  nieporozumień 
między  Frankami  i  Duńczykami.  Z  późniejszych  tylko  wypad- 
ków dostrzegamy,  że  Nordalbingija  została  przy  cesarstwie  i  że 
Słowianie  pomagający  Duńczykom  nic  nie  wskórali,  równie  jak 
i  Obodryci,  o  których  Karol  W.  nie  troszczył  się  zupełnie.  Przy- 
mierze z  Duńczykami  rozwiązało  mu  ręce  i  dozwoliło  całą  swą 
siłę  zwrócić  przeciw  tym  Słowianom,  którzy  się  przed  nim  upo- 
korzyć nie  chcieli. 

3.    Wyprawa  Franków  przeciw  Linianom  i  Byteńcom.    Odbudowanie  twier- 
dzy Hochbuki  nad  Łabą  i  ostateczne    ujarzmienie  Słowian  lewego  brzegu 
Łaby  w  r.  811.     Założenie  Starej  Marki. 

Na  wiosnę  r.  811,  gdy  już  drogi  oschły,  wojsko  Karola  W. 
poszło  nad  Dunaj  dla  załatwienia  zajść  między  Słowianami  i  Awa- 
rami,  którzy  będąc  już  ochrzceni  znajdywali  u  Franków  opiekę 
przeciw  wzmagającym  się  Słowianom.  Inne  wojsko,  zdążywszy 
nad  Łabę,  odbudowało  Hochbuki  w  roku  przeszłym  przez  We- 
letów zniszczone,    a  także  zajęło  się  spustoszeniem  krajów  Linia- 


'-)     Hobek  blisko  Gartowa,    wedhifj    innych   Kobcrg  nad   r.   Biele,  wpadającą 
do  Laby  z  północy  niżej  Hamburga. 
'")     Eginhard.    Annal,  a.  810. 


—     43     — 

nów^*)  i  Byteńców  ^^)  za  ich  wspólne  działanie  z  Weletami,  któ- 
rych na  nowo  zobowiązano  do  uległości  cesarstwu.  W  roku  na- 
stępnym 812  powtórzono  przeciw  nim  wyprawę  i  wzięto  za- 
kładników. ^'^) 

Tu  się  kończą,  dzieje  niepodległości  Słowian  lewego  brzegu 
Solawy  i  Łaby.  Przypomnijmy  sobie,  jak  Saksy  w  zmowie  z  Fran- 
kami podbili  Durzyńców  w  r.  531  i  wtedy  posady  swe  rozsze- 
rzyli z  północy  aż  do  r.  Unstruty  i  na  wschód  nad  rzekami  Oker 
i  A  ller,  ale  do  rzeki  Łaby  dosięgnąć  nie  zdołali  Z  lewej  strony 
tej  rzeki  bytowali  swobodnie  Drewanie,  Chełmianie,  Łączanie 
i  Brdanie,  aż  do  Karola  W.  Pierwsze  uderzenie  na  nich,  gdy 
Karol  W.  obozował  przy  ujściu  rzeki  Ory  do  Łaby  r,  780,  nie 
wywracało  jeszcze  ich  niepodległości.  W  następne  lata,  w  miarę 
podboju  Saksów,  znikała  niepodległość  załabskich  Słowian,  ale 
ostateczny  cios  zadany  im  został  w  r.  811.  Odtąd  ludy  te  już 
nie  powstały  i  dla  Słowiańszczyzny  przepadły  na  zawsze. 

Wypadki  r.  808  i  809  przekonały  Karola  W.,  że  Słowianie 
należący  do  związku  Weletów,  mianowicie  Smolanie,  Linianie,  By- 
teńcy  gotowi  byli  w  każdej  porze  walczyć  o  niepodległość.  Przyłą- 
czając więc  do  cesarstwa  ziemie  aż  do  Łaby,  cesarz  dla  ich  utrzy- 
mania w  spokoju  i  dla  powstrzymania  napadów  z  przeciwnego 
brzegu  tej  rzeki,  kazał  zbudować  warownię  Hochbuki  nad  Łabą. 
przeciw  grodu  Łączyna  (Łenzen)  w  ziemi  Smolanów.  Gród  ten, 
jak  wspomnieliśmy  wyżej,  zniszczony  przez  Weletów  w  r.  810 
i  odbudowany  w  r.  811,  stał  się  najpółnocniejszym  punktem  po- 
granicza wojennego,    osadzonego    przez  Saksów,    wiadomego  pod 


")  Eginhard.  Annal.  a.  8ii,  nie  mówi  za  co  burzono  osady  Linianów,  ale 
wiemy,  że  sprzymierzywszy  się  z  Weletami,  działali  przeciw  Obodrytom,  do  związku 
których  należeli.     Annal.  Fuld.  a.  81 1.    M.  G.  I,  355. 

15)  Missit  Carolus  imperator  exercitum  Francorum  et  Saxonorum  ultra  Albiani 
ad  illos  SclaYos,  qui  nominantur  Linai  et  Bethenzer,  et  vastaverunt  regiones  illas  et 
aedificaverunt  castcllum  in  loco  qui  dicitur  Abochi  (Hochbuki).  Chroń.  Moissiacen. 
a.  811.  —  O  Byteńcach   patrz  wyżej  tom  II  w  dziale  Etnograficznym  §   15,  I. 

1")  Vilti  dextras  dederunt  et  obsides  obtulerunt  et  promiserunt  se  dare  par- 
tibus  imperatons.     Chroń.  Moissiacen.  an.  812.     Eginhard.    Annal.  a.  812. 


—     44     — 

na/wą  Starój  "Marki  (AIt-Mark\    /  której   wyłoniło  sie  później  za- 
borcze państwo  Brandenburgskie. 

Stara  Marka,  jak  ja  na  dawnych  krajobrazach  widzimy,'') 
ro/legla  sie  na  ziemiach  Słowiańskich,  które  uniknąwszy  podboju 
Franków  i  Saksów  r.  531,  straciły  niepodległość  dopiero  za  Ka- 
rola W.  Patrząc  więc  na  położenie  Starej  Marki,  zyskujemy  wy- 
obrażenie w  jakiem  położeniu  zostawały  granice  załabskich  Sło- 
wian do  r.  810.  Od  południa  marka  ta  przytykała  do  księstwa 
Magdeburskiego,  powstałego  z  zaboru  ziem  słowiańskich  r.  806. 
Stara  IMarka,  w  połączeniu  z  księstwem  Magdeburskiem,  otrzy- 
mawszy kolonizacye  niemiecka  i  opierając  się  z  północy  na  wa- 
rownię Hochbuki,  a  z  południa  na  Magdeburg  i  grafstwo  Mans- 
feldskie,  zdaje  się  jeszcze  w  r.  531  zdobyte  przez  Saksów,  służyły 
nie  tylko  do  powstrzymywania  napadów  Słowian  z  prawego 
brzegu  Łaby  na  ziemie  cesarskie,  lecz  i  zupełnie  odcinały  Durzyń- 
GÓw  i  Serbów  od  ich  pobratymców  Drewianów,  Chełmianów,  Ła- 
czanów  i  Brdanów.  Cztery  ostatnie  ludy,  straciwszy  niepodległość 
r.  811,  weszły  do  składu  księstwa  Luneburgskiego  i  etnograficznie 
przetrwały  aż  do  XVni  wieku,  gdy  tymczasem  sąsiedzi  i  pobra- 
tymcy ich  przy  ujściu  Ory  i  nad  Labą  aż  do  ujścia  Solawy,  pod- 
padłszy pod  zarząd  wojskowy  Marki,  ustanowionej  w  r.  807,  przy- 
gnieceni  osadami  napływających  Saksów,  wcześnie  zniknęli  etno- 
graficznie, tylko  liczne  w  tej  stronie  nazwy  słowiańskie  poświad- 
czają dotąd  ich  pobyt.'**) 


*')  Według  dawnych  krajobrazów,  Stara  Marka  z  zachodu  oddzielała  sie  r. 
Ora  od  dawnych  posiadłości  Saskich,  a  ze  wschodu  r.  Łabą  od  Słowian  niepodle- 
głych. Z  północy  sucha  granica  szła  od  wierzchowin  r.  Ory,  aż  do  Laby,  tak  że 
Wustrów  (Ostrów)  leżał  po  za  północna  granicą  marki,  w  ziemi  Drewianów.  Z  po- 
łudnia sucha  granica,  od  powrotu  ku  wschodowi  r.  Ory,  zwracała  jeszcze  bardziej  ku 
wschodowi  dobiegając  Łaby  przy  ujściu  r.  Alaaid.  Kraj  po  nad  dolną  Ora  wszedł 
do  księstwa  Magdeburgskiego  prawdopodobnie  r.  806,  w  czasie  założenia  warowni 
w  Magdeburgu  i  Czartowie,  bo  gdy  w  r.  780  Karol  W.  obozował  przy  ujściu  Ory, 
kraj  ten  należał  jeszcze  do  Słowian. 

""j  W  Starej  Marce  na  zachód  od  ?.aby  dotąd  zachowała  sie  masa  nazw 
miejscowych  słowiańskich,  wymownie  świadczących,  że  kraj  ten  calkić-m  l)ył  przez 
Słowian  zasiedlony. 


45     ~ 


§  33. 

Waśnie  pomiędzy  książętami  słowiańskimi  ułatwiają 
cesarstwu   złiołdowanie    Słowiańszczyzny    zaodrzań- 

skiej. 

I.    Zwierzchnictwo  Ludwika  Pobożnego  nad  Słowianami  dolnej  Łaby 
i  Serbami. 

Ludwik,  Pobożnym  zwany  (814—843),  nie  posiadając  ani  ener- 
gii, ani  organizacyjnych  zdolności  ojca  swego  Karola  W.,  nie 
zdołał  w  uległości  utrzymać  różne  w  państwie  jego  burzliwe  ży- 
wioły. W  samym  początku  panowania  nabawiły  go  kłopotu 
napady  Normanów  na  pobrzeża  Niemiec  i  Franc)ń,  oraz  sprawy 
duńskie,  wynikłe  ze  sporu  dwócli  gałęzi  królewskiego  domu 
o  tron  po  zmarłym  (r.  813)  Hemmingu,  przyjacielu  Franków. 
Synowie  dawniejszego  króla  Gotfryda  Oław  i  Eryk,  wypędzili 
z  kraju  braci  Hemminga,  z  który cVi  starszy  łlarald  umknął  do 
Obodrytów,  a  potem  do  cesarza.^)  Z  rozkazu  Ludwika  Saksy 
i  Obodryci  przeszedłszy  pograniczną  rzekę  Egdorę,  wstąpili  do 
Sinlandyi,  południowej  części  Jutlandyi  i  dotarli  do  pobrzeży  bal- 
tyckicli.  Flota  duńska  z  200  okrętów  stała  niedaleko  przy  ja- 
kiejś wyspie  (Aland?)  i  panowała  na  morzu.  Lądowe  wojsko 
Słowian  i  Niemców,  nie  mogąc  nic  przedsięwziąć,  pustoszyło 
tylko  okolicę  i  bez  skutku  z  Haraldem  powróciło  do  domu.  Lud- 
wik przyjmował  w  Paderborn  Haralda  i  posłów  słowiańskich, 
ale  będąc  zajęty  ważnłejszemi  sprawami  w  Italii,  dalszego  popie- 
rania sprawy  Haralda,  na  ten  raz,  zaniechał.-) 

W  następnym  r.  816  Saksy  i  Franki  posłani  zostali  przeciw 
Serbom,  którzy  posłuszeństwa  cesarzowi  odmówili.  Wyprawa 
trwała  krótko  i,  według  dziejopisa  cesarskiego,  bez  szczególnych 
wypadków  skończyła  się  powściągnieniem  niepokornych.'')    Zdaje 


')  Eginhard.  Annal.  a.  815. 
-J  Eginhard.  Annal.  a.  815. 
3)     Eginhard.     Annal.  a.  8  i  6. 


-     46     — 

sie  jednak,    /.p  do  c;kończenia,    rac;^ej  przerwania  zajścia  z  Serba- 
mi, posjużyły  wypadki  gotujące  sie  u  Obodrytów. 

2.   Książęta  Obodrytów   Sławomir  i  Czedrag    sami    wywołują    wmieszanie 
się  Ludwika  Pobożnego  w  ich  spory. 

Iskra  wojny  domowej  u  Obodrytów  trwała  oddawna  między 
stronnikami  Sławomira  i  synem  Drążka,  Czedragiem,  pozbawio- 
nym władzy  po  ojcu  na  korzyść  Sławomira.  Dopóki  silna  pra- 
wica Is^arola  W.  trzymała  ster  państwa,  domowym  waśniom  nie 
było  miejsca,  ale  po  jego  śmierci,  pretendenci  do  tronu  duńskie- 
go, synowie  Gotfr3^da,  podburzali  Obodrytów  przeciw  Ludwikowi. 
Ten  przyjmował  posłów^  obodryckicli  w  Compiegne  i  tam,  jak  sie 
zdaje,  postanowił,  aby  Sławomir  władzę  podzielił  z  Czedragiem. 
Wyrok  cesarski  wywołał  otwarte  wystąpienie  stronnictw.  Sła- 
womir zaklinał  się,  że  nie  przekroczy  wńęcej  Łaby  i  nigdy  nie 
zjawi  się  na  dworze  cesarskim,  a  uważając  siebie  za  uwolnionego 
od  dawnycłi  liołdowniczycli  stosunków,  począł  otwarcie  działać 
przeciw  cesarstwu.  Obodryci  niegdyś  najwierniejsi  słudzy  cesar- 
stwa i  zacięci  nieprzyjaciele  Duńczyków,  teraz  łączą  się  z  nimi 
przeciw  cesarstwu  i  wspólnie  wyprawę  przygotowują.  I  gdy  siły 
Obodrytów^  rzuciły  się  na  główną  warownię  Franko  -  Saksów  — 
Ezesfeld,  synowie  Gotryda  jednocześnie  z  flotą  zawinąwszy  do 
ujścia  Łaby,  spustoszyli  osady  saskie  nad  r.  Styr,  ale  Glumi, 
graf  marki  Północnej,  spiesząc  z  wojskiem  na  pomoc  oblężonym, 
przybył  w  tym  samym  czasie,  kiedy  Obodryci  okrążyli  mury 
zamku.  Cesarscy  stawili  mocny  opór,  wskutek  którego  Obodryci 
zmuszeni  byli  od  oblężenia  Kzesfeldu.  odstąpić  r.  817*).  Powsta- 
nie w  Italii  króla  Berenharda,  różne  zamieszki,  a  potem  sąd  nad 
Berenhardem,  przeszkadzały  Ludwikowi  przedsięwziąć  kroki  prze- 
ciw Sławomirowi,  który  wtedy  sam  jeden  w  kraju  władał.  Do- 
piero w  rok  z  górą  później  (r.  819)  wojsko  z  Franków  i  Saksów 
ruszyło  nad  Łabę,  pod  wodzą  przełożonycłi  nad  marką  saską,  dla 
ukarania  przeniewierstwa  Sławomira.     B\ła  to  więcej    pogoń    za 


*^     Eginhard.     Annal.  a. 


—     47     — 

opuszczonym  od  swoich  Sławomirem,  niź  wojna.  Schwytany  i  do 
Akwisgranu  odprowadzony,  Sławomir  stanął  przed  sądem,  na 
którym  rodacy  jego,  przybywszy  na  rozkaz  Niemców,  zarzucali 
mu  różne  winy.  Z  uczynionych  zarzutów  Sławomir,  według  wy- 
rażenia się  dziejopisarza  ,.nie  był  w  stanie  usprawiedliwić  sie  ro- 
zumnemi  dowodami."  Sąd  skazał  Sławomira  na  wygnanie, 
a  władztwo  nad  Obodrytami  oddano  Czedragowi,  którego  współ- 
cześni królem  zwali,'')  Mógł  cesarz  spodziewać  się,  że  Czedrag 
będzie  mu  wiernym  tak,  jak  niegdyś  ojciec  jego  Drażko  wiernym 
był  Karolowi  W.  Czedrag  także  mógł  życzyć  sobie  najlepszych 
stosunków  z  cesarzem,  ale  zmieniły  się  czasy:  otoczenie  jego  nie- 
pozwalało  na  to. 

Dopóki  Saksy  używając  niepodległości,  toczyli  pograniczne 
boje  z  Obodrytami,  dopóty  ci  ostatni  szukali  przymierza  z  Fran- 
kami przeciw  Saksom  i  ich  przyjaciołom  Duńczykom,  ale  po  wcie- 
leniu Saksów  do  cesarstwa,  Obodryci  nie  mogli  zostawać  dalej 
przyjaciółmi  Franków,  bo  w  takim  razie  musieliby  żyć  w  zgodzie 
ż  Saksami,  którzy  korzystając  z  sympatyi  ku  nim  Franków,  sta- 
wali się  groźniejszymi  niż  dawniej  wrogami  Słowian.  Zrozumia- 
wszy to  Obodryci,  zwrócili  uwagę  na  Daniję,  jako  na  natural- 
nego ich  sprzymierzeńca  przeciw  zamachom  cesarstwa.  Czedrag 
musiał  uledz  wpływowi  okoliczności  i  na  wzór  Sławomira  wejść 
w  porozumienie  z  synami  Gotfryda.  Z  tego  powodu  cesarz  pozwolił 
Sławomirowi  powrócić  do  kraju,  lecz  w  podróży  Sławomir,  przyją- 
wszy  chrzest,  umarł  r.  821.'')  Czedrag  pozbył  się  niebezpiecznego 
rywala,  a  lud  obodrycki  nowego  zniszczenia  i  wojny  domowej. 

Cesarz  Ludwik,  będąc  zajęty  ciężką  wojną  z  Ludewitem 
Chorwackim,  która  się  już  trzy  lata  toczyła  (819 — 822),  nie  mógł 
zwrócić  całej  swej  siły  przeciw  Czedragowi;  rozkazał  jednak  Sak- 
som zbudować  zamek  nad  r.  Delbądą  (w  Lauenburgu)  i  wypędzi- 
wszy z  tej  miejscowości  Słowian,  załogą  swoją  osadzić,  dla  wstrzy- 
mania napadu  nieprzyjaciół.     Wszakże   to   nie  przeszko  Iziło  po- 

•^)     Eginhard.     Annal.  a.  8iq. 
*)     Eginhard.     Annal.  a.  821. 


^     4^^     - 

słom  oboflryckim  zjawić  się  jirzed  cesarzem  we  Frankfurcie,  dokąd 
tak/e  przybyli  posłowie:  Serbów,  Weletów,  Czechów,  Morawów 
i  od  południowych  Obodrytów.")  Był  to  zjazd  posłów  wszystkich 
pogranicznych  z  cesarstwem  ludów  słowiańskich,  z  których  ka- 
żdy miał  swe  szczególne  sprawy  do  załatwienia. 

Nie  doszły  do  nas  wiadomości  czego  mianowicie  dobijali  sie 
u  cesarza  posłowie  słowiańscy,  ale  zważając  na  wypadki  przed- 
stawiamy sobie  następne.  Obodryci  i  Welety  (Lutyki)  szukali 
rozstrzygnienia,  każdy  na  swą  korzyść  dawnych  sporów,  dając 
tym  sposobem  cesarzowi  powód  mieszać  się  do  ich  spraw  domo- 
wych, waśnić  ich  między  sobą  jeszcze  więcćj,  aby  potem  łatwiej 
jednych  i  drugich  do  uległości  zmusić.  vSerbowie  nadłabscy  mieli 
pograniczne  zajścia  z  markgrafami  i  zapewno  zażalenie  z  powodu 
niedawnego  (r.  820)  napadu  Franków,  przeciw  którym  walczył 
Ludewit,  jak  niektórzy  mniemają,  król  dolnołużycki.^)  Obodryci 
Wschodni,  sąsiedzi  vSerbów,  z  nad  r.  Timoku  mogli  mieć  sprawę 
z  cesarstwem  z  powodu  Ludewita  chorwackiego,  który  po  niefor- 
tunn3^m  trzyletnim  boju  z  Frankami,  znalazł  u  Serbów  przytułek. 
Czesi  z  Morawianami  składali  cesarzowi  podarki,  a  chociaż  cel  ich 
poselstw  niewiadomy,  nieomylimy  się  jednak  dopuszczając  niezado- 
wolenie ich  z  pogranicznych  grafów,  a  może  już  i  z  biskupów 
bawarskich,  wcześnie  bardzo  zamyślających  wybieranie  dziesię- 
ciny z  Czech  i  Morawy. 

Ludwik  Pobożny,  jak  utrzymują  dziejopisarze,  nie  lubiący 
wojny,  a  w  rzeczywistości  będąc  w  trudnych  okolicznościach  dla 
utrzymania  tego,  co  mu  się  dostało  po  ojcu,  nie  mógł  przedsię- 
brać, dalszych   zaborów.     Naturalnym    więc    celem   jego    polityki 


')  u  Eginharda  pod  r.  822  nazwani:  „Praedenecenti".  —  Abodriti,  qui  wilgo 
Praedenecenti  vocatur  et  contermini  Eulgaris  Daciam  Danubio  adjacentem  incolunt 
(Eginh.  an.  8;4).  U  geografa  Bawarskiego  nazwani  Osterabtrezi  =r  Wschodni  Obo- 
dryci, przedzieleni  od  niższej  Morawy  Timoczanami  z  nad  r.  Timok.  Lelewel.  Na- 
rody VIII,  20. 

^)  Exercitum  suum  misit  (I.udovicus  imp.)  adversvis  orientales  Sclavos,  quo- 
rum  diix  nominabatur  Liduit,  quem  in  fuga  verterunt  et  terram  illam  vastaverunt. 
Tlieganius  sub  an.  820  apiid  Pertz.  M.  (i.  II  5q6.  O  Ludę  wicie  w  Cz.  Ma.  Serb. 
1849—50.   s.  34. 


—     49     — 

było  stanąć  jako  sędzia  i  rozjemca  sporów  nietylko  cesarstwa 
z  pogranicznymi  ludami,  ale  nawet  i  wewnętrznych  pomiędzy  osta- 
tnimi rozterek.  Świetność  majestatu  cesarskiego  wsławionego  po- 
wodzeniem oręża  i  wspieranego  powagą  kościoła,  jakże  wysoko 
panowała  nad  umysłami  masy  ludów  słowiańskich,  bytujących 
według  dawnego  obyczaju  w  prostocie  pogaństwa,  a  co  więcej 
powaśnionych  między  sobą  i  wyrzekających  się  zlania  w  większe 
ciała  społeczne,  z  obawy  stracenia  swobody  plemiennej.  Blask 
tronu  cesarskiego  pociągał  Słowian  na  zjazdy  w  nadziei  uzyskania 
czegoś,  —  w  rzeczywistości  odchodzili  zaplątanymi  w  sidła  poli- 
tyki. Nad  Łabą  trwał  spokój,  wojna  na  lat  kilka  ustala.  Słowia- 
nie odpoczywali,  a  Franki  zajęci  powstaniem  Chorwatów  pod 
wodzą  Ludewita  (819—822)  i  wobec  gotującego  się  jeszcze  sil- 
niejszego powstania  nad  Drawą  i  Sawą,*')  zniewoleni  byli  zosta- 
wać w  zgodzie  z  nadłabskimi  Słowianami. 

3.    Książęta  Weletów  Miłogost  i  Czeledrag,    tudzież    Czedrag    obodrycki 

i    Tungło    serbski    na    dworze    cesarskim     załatwiają    sprawy     domowe. 

Demoralizacya    książąt. 

Spokojni  ze  strony  cesarstwa,  Słowianie  zyskali  czas  do  urzą- 
dzenia się  w  domu,  ale  ich  przedewszystkiem  zajmywały  zamieszki 
wewnętrzne.  W  pierwszej  ćwierci  IX  w.  u  Weletów  panował  Luba 
razem  z  braćmi,  ale  że  był  starszym,  przy  nim  według  obyczaju, 
ze  stawała  i  władza  najwyższa.  W  zaszłej  między  Obodryta- 
mi  a  Weletami  wojnie  Luba  poległ,  zostawiwszy  dwóch  synów: 
Miłogosta  i  Czeledraga.  Welety  wybrali  na  „króla"  starszego 
brata  INIilogosta,  ale  przekonawszy  się,  że  on  nie  był  godzien 
tego  dostojeństwa,  stosownie  do  obyczaju,  wypędzili  go  z  kraju 
a  młodszego  brata  ogłosili  królem.  W  Maju  r.  823  bracia  Mi- 
łogost i  Czeledrag,  zjawiwszy  się  we  Frankfurcie,  przedstawili 
sprawę  swą   na    rozstrzygnienie    Ludwikowi.     Nie    zaniedbał    on 


0)     o  siedmioletniej    walce  Chorwatów  z  Frankami   (825—830)    za  panowania 

księcia    Poriny,    w   skutek    której  Chorwaci    wybili    się    na    wolność    i   zupełną   nie- 
podległość zyskali,  niżej  §  34. 

Tom  Ul.  4 


—     50     — 

skorzystać  z  tak  doskonalej  okoliczności,  dla  utwierdzenia  swego 
wpływu  nad  Słowianami  i  dla  tego  rozkazał  dowiedzieć  sie: 
któremu  mianowicie  z  braci  lud  daje  pierwszeństwo,  a  otrzyma- 
wszy zapewnienie,  że  lud  stoi  po  stronie  Czeledraga,  mianował 
go  księciem,  ale  i  !Miłogosta  skrzywdzić  nie  chciał.  Obdarzył 
więc  cesarz  obu  braci  i  od  obydwóch  otrzymał  przysięgę  wier- 
ności.^") Na  tymże  sejmie  oskarżonym  został  książę  Obodrytów 
Czedrag,  zapewno  przez  pogranicznych  grafów  saskich,  jakoby 
przeniewierzywszy  się  Frankom,  uciekał  się  do  różnych  wykrętów 
długi  czas,  aby  się  nie  zjawić  na  dworze  cesarskim.  Ludwik  po- 
słał komisarzy  do  Czedraga,  który  odprawiając  ich  napowrót,  po- 
słał z  nimi  kilku  dostojniejszych  mężów  dla  zapewnienia  cesarza, 
że  jeszcze  przed  nastąpieniem  zimy  on  osobiście  przed  cesarzem 
stanie.  Spełniając  przyrzeczenie,  Czedrag  jeszcze  w  tymże  roku, 
w  towarzystwie  obodryckich  dostojników,  przybył  do  Compiegne 
i  w  sposób  zadowalniający  wytlómaczył  powody,  które  mu  prze- 
szkadzały być  u  cesarza  „a  chociaż  w  niektórych  razach  zdawał 
się  być  winnym,  ze  względu  jednak  na  zasługi  przodków  wszy- 
stko mu  przebaczono,  pozwolono  wrócić  do  swego  państwa,  przy- 
czem  i  obdarzono  go  jeszcze"   r.  823.") 

W  Październiku  r.  826  na  sejm  w  Ingelheimie  zjawili  się:  Cze- 
drag książę  Obodrytów  i  Tungło  zwierzchnik  czy  książę  Serbów 
oskarżeni  o  zdradę.  Cesarz  wziąwszy  w  zakładniki  synów  Tungła 
pozwolił  mu  wrócić  do  domu,  a  Czedraga  zatrzymał,  wyprawiw 
szy  tymczasem  posłów  do  kraju  Obodrytów  dla  zbadania  opinii 
narodowej.  Po  powrocie  posłów,  doniesiono  cesarzowi,  że  chociaż 
między  Obodrytami  niema  jednomyślności,  ale  możni  zgadzają  się 
przyjąć  księcia  swego.  Wtedy  Ludwik  rozkazał  wziąć  od  Obodry- 
tów zakładników,  a  Czedragowi  powrócić  władzę.^-) 

Dopuszczamy,    że  obawa  o  utratę  władzy,  a  może  i  niepod- 
ległości kraju,    zmuszały  książąt    słowiańskich    korzyć    się    przed 


1")     Eginhard.     Annales.  823. 

11)  Eginhard.  Annal.  a.  823, 

12)  Eginhard.     Annal.  a.   826. 


—     51     — 

cesarzem,  przesiadywać  na  jego  dworze,  dobijać  sie  zaufania, 
ale  jakże  wytłómaczyć  możnowładców  obodryckich,  którzy 
udali  sie  do  cesarza  ze  skargą  na  księcia  Czedraga?  Cóż  pobu- 
dzało serbskich  dostojników,  niezadowolnionych  ze  swego  księcia 
Tungła,  podobnie  postąpić?  Widocznie  demoralizacyja,  pod  wpły- 
wem cudzoziemskim,  wkradła  się  głęboko  w  społeczność  ówczes- 
nycłi  Słowian  nad  Łabą  i  podzieliła  ją  na  stronnictwa.  Stron- 
nictwa te  musiały  być  dość  silne,  jeśli  książęta  nie  mogąc  podo- 
łać im,  spieszą  dla  usprawiedliwienia  się  przed  cesarzem.  O  ileż 
w  pojęciu  Słowian  cesarz  stał  wyżej  od  ich  własnych  książąt? 

§   34. 

Osłabienie  przewagi  cesarstwa  nad  Słowianami. 

I.     Niepowodzenie  Franków  w  bojach    z  Chorwatami    zniewala    Ludwika 

Pobożnego  do  oględnego  postępowania  z  Serbami,  Czechami,    Obodryta- 

mi  i  Weletami. 

Podczas  gdy  Ludwik  Pobożny  na  dworze  swym  w  Com- 
piegne,  Ingolsztadzie  i  Frankfurcie  przyjmywał  książąt  i  posłów 
słowiańskich,  rozsądzał  ich  sprawy,  karcił  i  nagradzał,  nad  Dra- 
wą i  Sawa  kipiała  straszna,  barbarzyńska  wojna  Franków  z  Chor- 
watami. W  ciągu  siedmiu  lat  (825 — 830  r.)  Chorwaci  morze 
kwA  własnej  przelawsz}'',  stargali  wszelkie  usiłowania  Franków 
i  zmusili  cesarza  do  uznania  ich  niepodległości.  Wiedział  cesarz 
jak  liczne  jego  wojska,  z  Francyi  różnemi  drogami  doszedłszy 
nad  Drawę,  już  więcej  nie  wracały,  wiedział  jak  wódz  jego  Ko- 
cilin  (Gosselin?)  nie  szczędził  płci,  wieku  i  mienia,^)  a  jednak 
wszystko  napróżno.  Kocilin  uciekł,-)  wojska  jego  wyginęły, 
przewódzca  Chorwatów  Porina  tryumfował,  przyjął  chrzest,  zy- 
skawszy przez  to  silnego  zastępcę  w  papieżu.     Niedziw  więc,   że 


^)  Constan  Porphi.  de  Administ.  Imp.  cap.  30.  „Tanta  in  eos  crudelitate 
utebantur  Franci,  ut  lactentcs  adhuc  eorum  pueros  occidentes  canibus  objicerent. 

^)  Kocilin  nie  był  zabity,  jak  utrzymuje  Purpurorodny,  gdyż  później  jeszcze 
w  r.  834  zjawił  sie.     Szafarzyli.  Star.  Słów.  §  33  str.  302. 

4* 


-     52     — 

pobożny  cesarz  okazywał  się  powolnym  względem  Słowiańszczyzny 
nadlabskiej,  przysłuchiwał  się  opinii  ludowej  i  przyjmywał  stronę 
tego  księcia,  za  którego  stał  lud.  Cesarz  starał  się  nieobrażać 
uczuć  narodowycłi,  a  jego  margrafy  wstrzymali  swe  zapędy  do 
zaboru  ziem  slowiańskicłi.  Trwał  więc  pokój  stały  z  Czecliami, 
Serbami  i  Pomorzanami.  Wszakże  wypadki  u  Słowian  cłiorwa- 
ckich  niezostały  bez  wpływu  i  na  Słowiany  nad  Łaba.  Książęta 
Obodrytów  niegdyś  tak  posłuszni  Karolowi  W.,  teraz  unikają 
odwiedzin  cesarskiego  dworu,  porozumiewają  się  z  Duńczykami. 
Welety  wyłamali  się  zupełnie  od  wszelkicli  obowiązków  wzglę- 
dem cesarstwa,  tak  że  spółcześni  pisarze  nie  znajdywali  nic  go- 
dnego zapisać  o  nicli.  Czecłiowie  i  Morawjanie  cieszyli  się  zupełną 
niepodległością,  a  Serby  i  Łużyczanie,  nie  cłicąc  wiedzieć  nawet 
o  jakiej  bądź  zależności  od  cesarstwa,  przyjaźń  dlań  księcia  swego 
Tungla  za  zdradę  poczytali.  Sławiańszczyzna  ożywiła  się  myślą 
swobody  narodowej  i  wyłamawszy  się  powoli  z  pod  jarzma  wło- 
żonego na  nią  przez  Karola  W.,  gotowała  się  porwać  ostatnie 
stosunki  przyjaźni  z  cesarstwem. 

2.  Założenie  biskupstwa  Hamburgskiego  r.  834.  Anskar  apostoł  Północy. 

Wśród  niepowodzeń  oręża  cesarz  Ludwik  oddawał  się  spra- 
wom pobożnym,  zamierzając  winnicę  Chrystusa  zasadzić  na  da- 
lekiej północy,  co  posłużyło  by  razem  i  do  powiększenia  maje- 
statu cesarskiego,  przez  podciągnienie  pod  jego  władzę  ochrzco- 
nych  ludów.  W  roku  823,  arcybiskup  reimski  Ebbo,  z  polece- 
nia cesarza  i  upoważnienia  stolicy  apostolskiej,  udawszy  się  do 
Danii  dla  opowiadania  ewangelii,  wielu  ludzi  nawrócił.^)  Cesarz 
darował  mu  majętność  Wełna,  albo  Welnau  w  Nordalbingii,  te- 
raz Miinsterdorf,  niedaleko  Esesfeldburga,  gdzieby  mógł  mieć 
przytułek  i  stanowisko  dla  stosunków  z  ludami  Północy.^)  W  tymże 
czasie  udało   się  cesarzowi    skłonić    pretendenta    duńskiego    Ha- 


^5)     Eginhard.  Annal.  a  823. 

*;     Rimberti.     Vita  S.  Anskarii   13.   14.  Pertz   M.  G.  II 


—     53     — 

ralda  do  przyjęcia  chrześciaństwa,  z  towarzyszami  swymi  w  Mo- 
guncyi  r.  826.^)  Z  powracającym  do  Danii  Haraldem,  cesarz  posłał 
mnicłia  korbejskiego"*)  Anskara  dla  apostołki  na  Północy.  Szedł 
Anskar  do  Szwecyi,  znalazł  tam  prozelłtów  i  w  nagrodę  miano- 
wany został  arcybiskupem  północnych  krajów  (r.  831).  Wtedy 
Ludwik  zamierzając  uskutecznić  zamiary  ojca,  ustanowił  arcybis- 
kupstwo  nad  Łabą  w  Hamburgu  (r.  834).  Była  to  metropotia  pół- 
nocna do  nawracania,  według  dokumentu  r.  835,  Danów,  Szwedów, 
Norwegów,  Farejców,  Grenlandów,  Islandów,  Finnów  i  Słowian') 
Anskar  został  prymasem  ludów  północy  i  wschodu,  zajął  sie  wy- 
łącznie Skandynawami,  a  do  Słowian  niezaglądał  nawet.  Kupo- 
wał on  wreszcie  chłopców  słowiańskich,  i  na  naukę  oddawał  ich 
do  klasztoru  Turholt  we  Flandryi,^)  podarowanego  arcybiskupowi 
hamburgskiemu  dla  zwiększenia  jego  dochodów.  Z  tego  można 
Wnioskować  jak  mało  miał  Anskar  nadziei  na  powodzenie  chrze- 
ściaństwa wśród  Pomorzanów  i  uzyskania  od  nich  daniny  na 
utrzymanie  arcybiskupstwa.  Z  czasem  gdy  klasztor  Turholt  od- 
padł od  biskupstwa  hamburgskiego,  opat  tameczny  uczniów  swych 
w  poddanych  obrócił. 

3.    Nienawiść  do  chrześciaństwa  sprzymierza  pogan  północnych  ze    Sło- 
wianami przeciw  cesarstwu.     Opamiętanie  Słowian. 

Założenie  metropolii  chrześciańskiej  w  Hamburgu  trwogą 
napełniło  sąsiednie  słowiańskie  ludy  o  cześć  swych  bogów,  ró- 
wnie jak  i  Skandynawów  o  cześć  Odina  i  Walhali.  Zrozumieli 
poganie,  że  chrześciaństwo  przynoszone  przez  Niemców,  zwia- 
stuje   nowy    porządek    rzeczy,    niezgodny    z    ich    wyobrażeniami 


")     Eginhard.     Annal.  a.  826. 

*)  Klasztor  Corbie  nad  r.  Somme,  w  pobliżu  Amien,  później  przez  Ludwika 
Pobożnego  przeniesiony,  pod  nazwa  Nowo  -  Korbejskiego,  do  kraju  Saksów,  nad 
r.  Wezer. 

')  Hasselbach.  Codex  Pomeraniae,  dyplomat  pod  Nr.  3.  ma  być  zmyślonym 
przez  mnichów  korbejskich,  ale  w  każdym  razie  jest  bardzo  ważnym  dokumentem 
we  względzie  geografii  Pomorza. 

®)  Rimberti.  Vita  S.  Anskarii  Pertz.  M.  G.  II.  Porów.  Raumer.  Regesta  s.  21'. 
Barihold    (Jeseh.  v.  Riigen  und  Pommern.  I  s.  220;  Wiger.  Mekl.  Annalen  s.  14,  131. 


—     54     — 

i  swobodą.  Hamburg  stanął  solą  w  oku  zarówno  Słowianom, 
jak  i  Skandynawom.  Odtąd  dawne  boje  między  Słowianami 
a  Skandynawami  ustają.  Północni  poganie  bratają  się  przeciw 
wspólnemu  nieprzyjacielowi  —  chrześciaństwu,  reprezentowanemu 
w  ich  oczach  przez  Niemców.  Odtąd  Wikingi  normańscy  nie 
lupieżą  więcej  słowiańskich  grodów  pomorskich,^)  a  całą  swą 
energię  zwracają  na  pobrzeża  krajów  chrześciańskich,  Obodryci 
zerwali  stosunki  z  Frankami  i  pierwszy  raz  wspólnie  z  Weletami 
występy  wali  w  latach  835  i  836  przeciw  wojskom  cesarskim, 
wyprawionym  dla  zmuszenia  ich  do  uległości.^*')  Napad  ten  za- 
drasnął króla  duńskiego  Erika,  który  zaraz  począł  się  domagać, 
aby  Ludwik  zrzekł  się  władzy  nad  Obodrytami  i  takową,  razem 
z  krainą  Fryzów,  oddał  Danom.'^)  Ludwik  odrzucił  takowe  do- 
maganie się:  wojna  ze  Słowianami  ciągnęła  się  bez  skutku,  cho- 
ciaż wodzowie  cesarscy,  wróciwszy  do  domu  chwalili  się  z  upoko- 
rzenia Słowian  (r.  838).  Kłamstwem  to  jednak  było,  ponieważ 
Słowianie  jeszcze  później,  wspólnie  z  Duńczykami  łupieżyli  po- 
granicza cesarstwa  i  oprócz  Obodrytów  z  Weletami,  do  boju  wy- 
stępywali  Chełmianie  i  Serbowie.  Wysiane  przez  Ludwika 
wojsko  saskie  przeciw  Koledyczam  w  okolicy  Lipska  bytującym, 
wpadło  do  tej  krainy  i  stoczyło  z  Serbami  pod  grodem,  przez 
Niemców  Kiesigesburg,  albo  Kozinesburg  zwanym'-)  zaciętą  bi- 
twę, w  której  zwierzchnik  serbski  Czemisław  poległ,  a  gród  jego. 


9)  Napad  duńskich  Wikingów  na  jakieś  miasto  słowiańskie  (jak  domyślają 
sie  niektórzy  Wolin)  i  złupieżenie  go  około  r.  836,  837,  było  czynem  liulaszczej 
drużyny,  ale  systematycznych  napadów,  jak  dawniej,  w  IX,  w.  już  nie  było. 

'^)  Adalgarius  et  Egilo  comes  ad  Abodritos  et  Wilzos  a  fide  deficientes  du- 
dum  direcli,  reversi  sunt,  adductis  securse  obsidibus  imperatori  deinceps  subditos 
fore  nunciantes.     Prudentii  Trecensis  an.  838.  M.  G.  I. 

*')  An.  838.  „Missi  Horich  .  .  . .  piralarum  in  nostros  fmes  dudum  irruen- 
tium  maximos  a  se  ob  imperatoris  fidelitatem  captos  atque  interfici  iussos  retulerunt, 
petentes  insuper  sibi  dari  Frisianos  atque  Abodritos.  Cujus  petitio,  ąuanto  impera- 
tori indecens  sive  incongrua  visa  est,  lanto  vilius  spreta  et  pro  nihilo  ducta  est.  Pru- 
ducentii  Trecensis  an.  838. 

'-)  Według  niektórych  pisarzów  ma  być  Ouetz,  według  Jencza  Kothen.  Po- 
wieść o  Serb.  kr.  C.  M.  S.  1849 — 50.  I,  35.  Może  po  stowiańsku  zwał  sie  Kozi- 
gród,  Kozin? 


—     55     — 

tudzież  jedynaście  zamków  zwycięzcy  opanowali  r.  839.'^)  Korzyści 
jednak  z  tego  zwycięstwa  cesarstwo  nieotrzymało.  Późniejsze  wy- 
padki dowodzą,  że  Serbowie  zachowali  niepodległość,  równie  jak 
i  sprzymierzeńcy  ich  Obodryci,  Welety  i  Chełmianie.^^)  Być  może 
przypadła  w  tym  czasie  śmierć  Ludwika  Pobożnego  r.  840  od- 
wróciła ciosy  wymierzone  przeciw  Słowianom,  w  każdym  razie 
ze  zgonem  cesarza  Solawa  i  Łaba,  tak  samo  jak  i  podczas  zgonu 
Karola  W.,  dzieliły  Niemców  od  Słowian,  z  tą  tylko  różnicą,  że 
Słowianie  w  r.  814,  przygnieceni  moralnie,  starali  się  o  względy 
cesarskie,  poniekąd  byli  nawet  w  zależności  i  między  sobą  wa- 
śnili się,  a  teraz  nabrawszy  odwagi  i  rzuciwszy  domowe  zatargi, 
razem  stawali  do  odporu  nieprzyjaciela,  z  którym  nigdy  już  wię- 
cej godzić  się  nie  zamierzali.  Powrót  pojęć  i  usposobień  doko- 
nywał się  powoli,  po  ciężkicli  stratach  i  doświadczeniach,  —  co- 
kolwiek zapóźno,  bo  dał  Niemcom  czas  utwierdzić  się  nad  Łabą, 
ale  za  to  był  stanowczy  i  na  dwa  wieki  przedłużył  niepodległość 
Słowian  prawego  brzegu  Łaby. 


§   35. 
Słowianie  nie  korzystają  z  rozpadnięcia  cesarstwa. 

I.    Zaburzenie  w  Niemczech  po  śmierci  Ludwika  Pobożnego.    Odpadnię- 
cie Niemiec  od  cesarstwa  r.  843. 

Trzej    synowie    Ludwika    Pobożnego,    nie    mogąc    pogodzić 
się  w  odziedziczeniu  spadku  po  ojcu,  chwycili  za  oręż,  aż  naresz- 


'•'')  Saxones  contra  Sorabos,  qni  Colodici  vocantur  apud  Kesigesburcli  dimi- 
cantes,  victoriam  adepti  sunt.  regeąue  ipsorum  Cimusclo  interfecto  eandem  urbem 
et  undecem  castella  ceperunt.     Prudent.  Trecen.  an.   839.  M.  G.  I  436. 

Ił)  W  tomie  lE  s.  144 — 5  niniejszego  dzieła  powiedziałem,  że  pod  nazwa 
Hluni,  Linones,  Linai  wypada  pójmy wać  Chłumian,  Cliełmian, 
l<tórzy  po  łewym  brzegu  Laby  bytowali.-  Dla  dokładniejszego  zaś  zrozumienia  poło- 
ani  geograficznego  i  nazwy  wzmianlcowanego  ludu,  daję  tu  następne  objaśnienie. 
Wyprawy  Karola  W.,  Ludwika  Pobożnego  i  Ludwika  Niemieckiego  dotknęły 
niejednokrotnie  ludek  zwany  Hluni,  Linones,  Linai.  I  tak:  R.  795. 
usque  ad  fluvium    Albira  pervenit   (rex)  ad  lo:um  qui  dicitur  Hliuni    (Eginhard); 


-     56     - 

cie  starszy  z  nich  Lotar,    rozbity  przez    młodszych   braci,    jął  sie 
ostatecznych  środków. 

W  Saksonii  znajdywało  sie  podówczas  mnóstwo  burzliwych 
żywiołów,  gotowych  do  rokoszu  i  przywrócenia  porządku  takiego, 
jaki  istniał  przed  reformami  Karola  W.,  a  początkiem  swym  sięgał 
odległych  czasów.  Wiadomo,  że  Saksy  byli  przybyszami  ze  Skan- 
dynawii, osiadłymi  powiekszej  części  na  ziemiach  słowiańskich  przy 
ujściach  Łaby  i  Wezery  w  niepamiętne  wieki.  Wiadomo  także, 
jak  w  połączeniu  z  Frankami  Saksy,  rozbiwszy  r.  531  Durzyńców, 
ziemie  ich  opanowali,  dawnych  mieszkańców  pozbawiwszy  własno- 
ści, częścią  wymordowali,  tych  zaś,  którzy  przy  życiu  zostali,  utrzy- 
mali jako  robotników  na  ziemiach  zdobytych.  Lud  ten  służebny 
zwał  sie  lasi,^)  w  ciągu  trzech  wieków  mieszając  sie  z  Niem- 
cemi,  zniemczał,  ale  szczególnej  przyjaźni  dla  Saksów  szlachetnych 
(edelingów)  i  właścicieli  ziemskich    (frilingów),   'żywić    nie    mógł, 


R.  808  Karolus  Albiam  ponte  junxit,  et  esercituii  cui  piaeerat  in  L  i  n  o  n  e  s  et 
Smeldingos.  (Eginhard).  R,  808  in  Saksonia  ultra  Albiam  ad  illos  Sdavos, 
qui  Yocantur  L  i  n  ai.  (Chr.  Moissiac).  R.  811.  Missit  imperator  exercitum  ultra  Al- 
biam ad  illos  Sclavos,  qui  nominantur  Lanai  et  Bethenzer.  (Chr.  Moissiac). 
R.  839.  Contra  Abodritorum  et  qui  dicuntur  L  i  n  o  n  e  s.  (Prudentii.  Trecens.). 
R.  858  in  Abodritos  et  L  i  n  o  n  e  s.  (Rudolfii.  Fuld.  annal.).  R.  877  Sclavi,  qui 
Yocantur  Linones  et  Siusli,  eorumque  vicłni  defectionem  molientes  solitum 
dare  censum  renuunt.  (Annal.  Fuld.).  Z  tego  widać,  że  wzmiankowany  ludek  mie- 
szkał po  lewym  brzegu  Laby,  w  sąsiedztwie  Smolanów  i  Byteńców,  jak  na  mapie 
do  tomu  IT.  oznaczono.  A  co  się  tyczy  nazwy,  to  wyrażenie  kronikarza  r.  795 
„locum  H  1  i  u  n  i^  oznacza  c  h  1  u  m  y,  chełmy,  od  których  powziął  lud  nazwę 
Chlumian,  Chelmian,  przekręconych  przez  kronikarzy  w  Linonów,  Linów.  OJ  nich 
wypada  odróżniać  Lino  w,  (Lini),  którzy  mieszkając  po  prawej  stronie  Laby,  wśród 
blót  i  lasów,  kolo  jeziora  Moryckiego,  składali  małą  włość,  nie  posiadającą  ani  siły 
ani  możności  z  przyczyny  oddalenia  od  Laby,  stawać  na  linii  bojowej  nad  Labą  do 
walki  z  Niemcami.  Podobna  cześć  należy  Chełmianom  (Linonom),  ujarzmionym  za 
Karola  W.,  a  później  na  wolność  wybijacącym  się.  Tem  się  daje  usprawiedliwić  wy- 
rażenie kronikarskie,  że  w  r.  877  L  i  n  o  n  y  (Chełmianie)  S  u  s  1  y  i  inni  sąsiedzi 
odmówili  płacenia  daniny,  (solitum  dare  censum  renuunt).  To  do  Chlumian  tylko  za- 
stosowane być  może,  bo  Liny,  z  okolicy  jeziora  Maryckiego,  do  boju  z  Niemcami 
w  IX  wieku  nie  występywali,  a  przeto  i  do  płacenia  im  daniny  zobowiązywani  być 
nie  mogli. 

')  Nidhard  opisując  urządzenia  Saicsonii  przez  Karola  W.,  rozpowiada  o  po- 
dziale ludu  na:  edhilingi,  sunt  qui  frilingi,  sunt  qui  lazzi  illorum  lingua  dicentes, 
latina  vero  lingua  hoc  siml:  nobiles,  ingenuiles  alque  serviles.  Historiarum  liber  IV 
Pertz.  Mon.  Ger.  II  667—668. 


—     S7     — 

choćby  z  ekonomicznych  przyczyn,  nie  mówiąc  o  tradycyi,  która 
im  lepsze  czasy  przypominała.  Lotar  wezwał  do  oręża  niższa 
klasę  ludu,  do  której  i  łasi  należeli,  obiecując  im  majątek  klas 
wyższych,  powrócenie  pogaństwa  i  dawnego  porządku  rzeczy. 
Lud  powstawszy  masami,  biegł  pod  sztandary  Lotara,  gromadził 
się  pod  nazwą  S  t  e  1  li  n  g  a,  opanował  majątki  z  których  edelingi 
uciekali.-)  Spodziewano  się,  że  i  Słowianie  połączywszy  się  ze 
Stellingami,  pomogą  do  wywrócenia  porządku  przez  Karola  W. 
zaprowadzonego;  —  wezwano  i  Duńczyków,  obiecując  im  ustą- 
pić jakiś  kraj,  zapewne  Nordalbingiję.  Ale  Lotar  nieumiał  prze- 
prowadzić ruchu,  przez  niego  wywołanego.  Udało  się  wiec 
LudwikoAvi,  bez  szczególnych  wysileń,  przełamać  opór  Stellingi 
i  powstańcze  tłumy  poddać  pod  surowe  ustawy,  spychające  ro- 
botników do  stanu  niewolników^)  r.  842. 

Po  trzyletniem  zaburzeniu  stanęła  między  braćmi  umowa 
w  Verdun  r.  843,  w  skutek  której  Niemcy  ostatecznie  oddzieliły 
się  od  cesarstwa,  a  pierwszym  królem  Niemiec  został  syn  Lu- 
dwika Pobożnego,  Ludwik  Niemiecki. 

Odtąd  Słowianie  pozbyli  się  na  zawsze  niebezpiecznych  od- 
wiedzin Franków,  ale  za  to  znaleźli  się  w  obec  Niemców  spojonych 
prawicą  Karola  W.  w  jedno  państwo.  Nowy  sąsiad  gorszy  był 
od  poprzedniego:  więcej  dziki  i  bardziej  nienawistny  Słowianom. 

2.    Słowianie    nie    korzystają    z    rozdarcia    cesarstwa.     Obodryci    burzą 
Hamburg. 

Trzyletnie  zaburzenie  w  Niemczech  podawało  Słowianom 
dogodną  zręczność  upomnić  się  za  swych  braci  załabskich,  jeszcze 


")  Hinc  eliam  in  Saxoniain  missit,  frilingis  lazzibusque,  quorum  infinita  mul- 
ttudo  est,  promittens,.  si  secum  sentiient,  ut  legem  quam  antecessores  sui,  tempore 
quo  idoloruin  cultores  erant,  habuerant,  eamdem  illis  deinceps  habendam  concederet. 
Qua  supra  modum  cupidi,  nomen  novum  sibi,  id  est  Stellinga,  imposuerunt,  et  in 
unum  conglobali,  dominis  a  regno  pene  pulsis,  morę  anti:]no  qua  quisque  volebat 
legę  vivebat.     Nithardi.     Histor.  lib.  IV  M.  G.  II  669. 

')  Porów.  Maciejowskiego.  Histor.  prawod.  slow.  T.  I  §  535.  Roczniki 
Kroniki  str.  97.   Dopełnienia  doHist,  praw,  slow.  str.  50.    Wigger.  Mekl.  Annal  s.  16. 


-     58     - 

przez  Karola  W.  ujarzmionych,  dla  czego  wypadało  wspólnemi  si- 
łami zdobyć  stanowiska  saskie  w  Magdeburgu,  Czartowie,  Hocłi- 
bukach,  Hamburgu  i  Ezesfeldzie,  przywrócić  panowanie  swoje 
w  Nordalbingii,  jak  było  miedzy  804—810  r.  i  opanować  ujście 
Łaby,  do  czego  wielką  pomoc  Słowianie  znajdywali  we  flocie 
duńskiej,  gotowej  w  każdej  chwili  do  działania  przeciw  Karlo- 
wingom.  Ale  Słowianie  w  tym  czasie  nie  dojrzeli  jeszcze  do 
pojmowania  interesu  narodowego,  a  tem  bardziej  dalecy  byli  od 
przejrzenia  w  przyszłość.  Byli  gotowi  bronić  do  upadłego  swe 
siedziby,  każdy  z  osobna,  łączyć  się  nawet  niekiedy  do  wspólnej 
obrony,  ale  do  działania  wstępnym  bojem  przeciw  nieprzyjacie- 
lowi wtedy  gdy  ten  nie  napadał  na  nich,  —  nie  łatwo  im  było. 
Jedni  Obodryci,  zaprawieni  w  długich  walkach  z  vSaksami,  Duń- 
czykami i  Frankami,  nauczyli  się  prowadzić  wojnę  zaczepną 
i  korzystać  z  dogodnej  pory.  Oni  jedni  ze  Słowian,  wśród  zabu- 
rzeń 841 — 842  r.,  ruszyli  się  przeciw  cesarstwu  i  wspólnie  z  Nor- 
manami napadli  na  Hamburg.  Napad  był  tak  gwałtowny,  że 
nawet  okoliczni  mieszkańcy  nie  zdążyli  na  pomoc  miastu.  Arcy- 
biskup Anskar  zamierzał  z  mieszczanami  i  przedmieściem  Ham- 
vik  bronić  się,  ale  nacisk  nieprzyjaciół  zmusił  go  do  ucieczki  tak 
spiesznej,  iż  ledwo  zachwycił  z  sobą  relikwie  świętych,  płaszcza 
jednak  unieść  nie  zdążył.  Poganie  opanowawszy  miasto,  łupie- 
żyli  kilka  dni,  a  potem  zapaliwszy  domy  odeszli  r.  842.'')    Anskar 


*)  Zkad  przybyli  ci  rozbójnicy,  kto  byli,  a  nawet  w  którym  roku  na  Ham- 
burg napadli  —  niewiadomo,  Adam  Bremeński  wypadek  ten  stosował  do  r.  840, 
ale  wcześniejszy  Nithard  o  zburzeniu  Hamwiku  wspomina  między  wypadkami  r.  842, 
Nithard  pod  r.  842  mówi:  Per  idem  tempus  Nortmanni  Contwig  depraedati  sunt 
inibiąue  marę  trajecto  Hamwig  et  Novdhumwig  similiter  depopulati  sunt.  Historia- 
rum  lib.  IV.  M.  Ger.  II,  669.  Późniejsze  legendy  wspominają  o  jakimś  księciu 
słowiańskim  Borucie,  który  wladal  na  pograniczu  z  Niemcami  i  jako  poganin  napa- 
dał na  chrześcian.  (Legenda  de  ss.  martyribus  interfectis  in  Hamburgh,  w  Leib- 
nica  Scriptores  rerum  Brunsvicen.  I,  184).  Przypomnić  wypada,  iż  w  owym  czasie 
Słowianie  pomorscy  wspólnie  ze  Skandynawami  działali  przeciw  Karlowingom,  a  za- 
tem nic  dziwnego,  jeśli  pod  nazwą  Normanów,  skrywa  się  w  tym  czasie  nazwa  Sło- 
wian, zapewne  Obodrytów,  którzy  łupicżyli  Hamburg,  tę  metropolije  chrześciań- 
gtwa,  zarówno  nienawistną  dla  Słowian  jak  i  dla  Skandynawów. 


—     59     — 

przesiadując  na  przeciwnym  brzegu  Łaby,  zwiedzał  pogorzelisko; 
wystawiony  jego  staraniem  kościół  „przedziwnej  roboty"  znikł 
w  płomieniach,  a  niespokojne  czasy  nie  dozwalały  myślić  nawet 
o  wznowieniu  metropolii. 

3.    Bezskuteczna    wyprawa    Ludwika    Niemieckiego    przeciw    Obodrytom 

r.  844.    Hamburg  powtórnie  zniszczony  r.  845.    Metropolia  z  Hamburga 

do  Bremy  przeniesiona  r.  847. 

Tymczasem  Ludwik  Niemiecki,  uśmierzywszy  powstanie 
w  Saksonii,  przedsięwziął  w  roku  844  wyprawę  przeciw  Obo- 
drytom za  ich  napady,  jak  mówią  kronikarze,  na  Niemcy. 
W  zaszłym  boju  książę  obodrycki  Gostomysł  poległ,  a  inni 
zwierzchnicy  z  ludem  musieli  się  upokorzyć,^)  co  wszakże  nie 
przeszkodziło  im  wojować  znowu  w  roku  845  i  razem  z  Duń- 
czykami odbyć  wyprawę  nad  dolną  Łabą  przeciw  Niemcom. 
Flota  Normanów,  w  liczbie  600  okrętów  przez  króla  duńskiego 
Erika  wystawionych,  zawinąwszy  do  ujścia  Łaby,  napadła  na 
Hamburg,  warownia  którego  była  już  wzmocniona,  lecz  to  nie 
przeszkodziło  do  zlupieżenia  miasta,^)  w  czem  prawdopodobnie 
przyjmowali  udział  i  Słowianie.  Ludwik  pospieszył  z  wojskiem, 
pobił  Normanów  i  w  powrocie  potłukłszy  Słowian,  zajął  jakiś 
gród  ich  r.  845.'^)    Dla  traktowania  o  pokój  posłowie  Erika  udali 


s)  Rudolfi.  Annal.  Fuld.  an.  844,  Hludovicus  Abodritos  defectionem  molien- 
tes  bello  perdomuit,  occiso  rege  eorum  Gotzo  niuzli,  terramąue  illorum  et  populum 
sibi  divinitus  subiugatum  per  duces  ordinavit.  Podobne  przechwałki  w  Annales 
Bertinian.  i  Annales  Xantes  s.  a.  844. 

^)  Nordmanni  castellum  etiam  in  Saxonia  quod  vocatur  Hammaburg  popu- 
lati,  nec  inuUi  reversi  sunt.     Rudolfi.   Fuld.  Annal.  845. 

'^)  Nortmannorum  rex  Oricus  sexcentas  naves  per  Albim  fluvium  in  Germa- 
niam  adversus  Hludowicum  dirigit;  quibus  Saxones  occurrentes,  commisso  proelio, 
domini  nostri  Jesu  Christi  auxilio  victores  efficiuntur.  Unde  digressi  Sclavorum 
ąuamdam  impetu  et  capiunt  civitatem.     Prudentii  Trecen.   an.  8^5- 

Ludewicus  rex  congregato  exercitu  maguo  iter  iniit  ad  Yinodos  Quod  gentiles 
cum  cognovissent,  e  contra  legatos  direxerunt  in  Saxoniam  et  miserunt  ei  munera  et 
obsides  et  petierunt  pacem.  At  ille,  concessa  pace,  reversus  est  de  Saxonia, 
Annal.  Xantes  a.  845. 


--     6o     — 

się  na  sejm  do  Paderbornu,  dokąd  i  Słowianie  przybyli.  Wojna 
z  Obodrytami  skończyła  się  niczem/)  Ludwik  mimo  największej 
chęci  ujarzmienia  Obodrytów,  dopiąć  tego  nie  mógł,  albowiem 
spiesz3'ć  musiał  nad  Dunaj,  gdzie  mu  groziło  daleko  większe  nie- 
bezpieczeństwo ze  strony  tamecznych  Słowian.") 

Ciągły  niepokój  nad  dolną  Łabą  i  przewidywanie  nowych 
wojen  między  Słowianami  a  Niemcami,  przeszkadzały  do  wzno- 
wienia arcybiskupstwa  Hamburgskiego.  Król  Ludwik  naznaczył 
Anskara  biskupem  bremeńskim  r.  847  i  tym  sposobem  dwa  bi- 
skupstwa złączyły  się  w  jedno.  Arcybiskup  północny  Anskar 
miał  swą  stolicę  w  Bremen,  gdzie  przebywał  do  śmierci  r.  865, 
Podróżował  do  Danii,  ale  o  Słowianach  ani  on,  ani  jego  następcy 
nie  myśleli,  zapewno  i  nie  mogli,  bo  stosunek  Niemców  do  Sło- 
wian pomorskich  w  IX  wieku  był  jeden:  wojna  nieubłagana 
w  celu  opanowania  ziem  słowiańskich.  Nie  przeszkadzało  to  du- 
chowieństwu niemieckiemu  granice  biskupstwa  liamburgo-bre- 
meńskiego  rozciągać  aż  do  r.  Pieny,^'-)  choć  tam  noga  żadnego 
apostoła  jeszcze  nie  postała. 


*)  Niektórzy  pisarze  dają  tej  wojnie  szerokie  znaczenie,  upatrują  nawet  zu- 
pełne poniżenie  Obodrytów  przez  zniesienie  u  nich  z  woli  Ludwika  władzy  wiel- 
kiego księcia  i  postawienie  kraju  w  hołdownictwo  królowi  niemieckiemu.  Tak  utrzy- 
muje i  p.  Pawiński  (IIo.iaScKie  CiaB/iiie  s.  51).  Porównawszy  jednak  świadectwa 
annalistów,  —  na  podobny  wniosek  zgodzić  się  nie  możemy;  późniejsze  wypadki  obja- 
śniają zupełną  niepodległość  Obodrytów. 

®)  Porów,  niżej,  na  stronicy  63,  wojna  Ludwika  z  Morawianami  r.  846. 
^0)  Sfałszowany  przez  mnichów  korbejskich  dokument  pod  r.  786  (Hasselbach. 
Codex  Pomeraniae  pod  N.  i)  wykazuje  pretensyje  Niemców  na  ziemie  słowiańskie. 
Głosi  ten  dokument:  terminos  autem  ejus  (diocesis)  circumscribi  precepimus;  id 
est....  Liam  fluvium  (teraz  Liihe),  qui  absorbetur  ab  Albia  fluvio,  de  hinc  trans 
Albiam,  ubi  Bilena  mergitur  in  Albiam,  dehinc  in  ortum  Bilene  (teraz  Bille),  inde 
ubi  Trauena  absorbetur  a  mari,  deinde  usque  quo  perveniatur,  ubi  Pene  fluvius  currit 
in  marę  barbarum.  Inde  in  ortum  eiusdem  fluminis.  Hinc  in  Eldam.  Dehinc  in 
Albiam.  Inde  in  rivum  Alend  (Aland?),  wpadająca  do  Łaby  z  lewej  strony  blizko 
Sznakenburga  i  t.  d,^ 


—     6i      — 

§  36. 

Usiłowania  Ludwika  Niemieckiego  do  panowania  nad 
Słowianami. 

I.    Wzrost  potęgi  Moimirowlczów  w  Morawach.    Wygnany   z  kraju   Pry- 
bina   przyjmuje   chrzest  u  Franków   i   za  dozwoleniem   króla  Ludwika  za- 
kłada księstwo   Błatneńskie  r.  840. 

Po  rozpadnięciu  sie  państwa  Samona  r.  662,  nic  w  dzie- 
jach nie  słychać  półtora  wieku  o  tern,  coby  się.  nad  r.  Morawa 
działo.  Tylko  z  okolicznych  zdarzeń  możemy  wnioskować,  że 
w  ciągu  tego  czasu  Morawy  tworzyły  osobne  państwo  pod  rzą- 
dem własnego  rodu  książąt,  którzy  bez  wątpienia  w  bojach  Fran- 
ków z  A  warami  (791 — 803")  przewodniczyli  Morawianom.^)  Zajęcie 
przez  Franków  stanowiska  nad  Dunajem,  po  wywróceniu  przez 
nich  panowania  Awarów,  zbliżyło  granice  cesarstwa  aż  do  posad 
Morawianów',  którzy  dla  uniknienia  wojny  z  potęgą  Karola  W. 
oświadczyli  mu  sie  z  uległością,  może  i  daninę  płacili,  ale  przez  to 
niepodległości  nie  stracili.  Żaden  urzędnik  cesarski  nie  gospodaro- 
wał u  nich.-)  Książęta  morawscy  byli  zupełnymi  władcami  w  swym 
kraju  i  zapewne  nie  z  innego  powodu,  jak  z  przywiązania  ludu, 
panowali  jeden  po  drugim,  jakby  w  monarchii  dynastycznej,  co 
sie  nie  zgadzało  z  obyczajem  słowiańskim.-^)  Częste  boje  z  A  wa- 
rami, trzymającymi  stanowiska  w  Rakusach,  były  dla  Morawian 
szkołą  ćwiczenia  się  w  sztuce  wojennej  i  to  się  im  później  wielce 
przydało. 

1)     Porównać  dzieła  tego  tom  II  s.  82. 

")  Historycy  mniemają,  że  Morawianie  będąc  postawieni  między  Awarami 
a  Frankami  i  znalazłszy  się  w  konieczności  rozprawiać  się  orężem  z  jednymi  lub 
drugimi,  udali  się  pod  ochronę  Karola  W.  w  r.  811  i  że  od  r.  817  zostali  danni- 
kami  cesarstwa  (Dudik.  Mahrens  Geschichte  I,  s.  109).  Szafarzyk  także  twierdzi 
o  zwierzchnictwie  Franków  nad  Morawianami,  mniemając,  że  w  skutek  tego  Mora- 
wianie nie  przyjęli  udziału  w  wojnie  Ludewita  chorwackiego  z  Frankami  r.  818 — 822 
i  nie  mieszali  się  do  zatargów  Franków  z  Bółgarami  r.  817 — 829  (Star.  Slow.  §  41,  3, 
str.  475).  Rozpatrywanie  lej  kwestyi  należy  do  specyalnej  historyi  morawskiej.  Tu 
tylko  wspomnimy,  że  zależność  od  Franków  mogła  być  chyba  nominalną,  bo  w  rze- 
czywistości Franki  nie  wdawali  się   w  sprawy  Morawianów, 

»)     Dudik.    Mahrens   Geschichte  I,  s.   121,   123. 


—      62       - 

Nazwa  !Mora\vianó\v  zjawia  się  wdziejach  we  właściwej  for- 
mie-') pierwszy  raz  w  r.  822,  gdy  posłowie  ich  razem  z  posłami 
innych  ludów"^)  przybyli  do  Franłcfurtu  z  darami,  dla  olcazania 
tern  przyjaźni  Franlcom  i  życzenia  żyć  z  nimi  w  zgodzie.  W  ośm 
lat  później  zjawia  sie  pierwszy  po  imieniu  wiadomy  władzca 
morawsV:i  ISIoimir,  zamierzający  połączyć  drobne  ludy  słowliń- 
skie  między  górami  Czeskiemi,  Karpatami  i  jeziorem  Błatnem 
bytujące,  aby  powstrzymać  szerzące  się  zabory  Franków,  którzy 
już  od  r.  803  Morawy  zaliczywszy  do  dyecezyi  Passawskiej,  sze- 
rzyli chrześciaństwo  i  wpływ  cesarstwa  aż  do  Karpatów.**)  Moi- 
mir  zrozumiawszy  swe  położenie,  ochrzcił  się  i  przez  to  wyrwał 
sąsiednim  margrafom  powód  do  najazdów  na  Morawy. 

Władający  pod  ówczas  w  Nitrze,  głównym  grodzie  Sło- 
waków, książę  Pribina,  poganin,  wdawszy  się  z  niewiadomych 
powodów  w  wojnę  z  Moimirem  i  wygnany  przez  niego  z  kraju 
r.  830,  znalazł  przytułek  u  margrafa  Radboda.  Potem  za  wsta- 
wieniem się  Radboda,  cesarz  Ludwik  Pobożny  przyjąwszy  ła- 
skawie Pribinę,  polecił  ochrzcić  go  biskupowi  salcburgskiemu, 
przez  co  Pribina  zyskał    względy  cesarskie  i  z  pomocą  margrafa 


*)  Dawniej  Morawianie  słynęli  pod  nazwą  Markomanów,  których  przez  nie- 
obaczność  za   Niemców  poczytano. 

5)     Eginhard.   Annal,  a.   822  Morvanorum legationes  audivit. 

e)  Pograniczne  z  Bawaryą  kraje  słowiańskie  Karol  W.  zdobywszy  na  Awa- 
rach,  poddał  pod  władze  dwóch  sąsiednich  biskupów:  salcburgskiego  i  passawsldego, 
w  ten  sposób  iż  Pannonia  przypadła  salcburgskiemu,  a  Rakusy  passawskiemu  bisku- 
powi. Początek  takiego  podziału  prawdopodobnie  sięga  r.  803,  kiedy  Karol  W.  do 
Bawaryi  zdążywszy,  urządzał  tam  sprawy  Pannonii.  (Eginhard.  Annales  a.  803).  Po- 
siadłości tych  biskupów  ciągnęły  się  do  r.  Raby,  ale  dopiero  w  r.  829  dokładniej 
oznaczone  zostały.  W  dokumencie  z  dnia  18  Listopada  829  r.  czytamy:  „ut  Re- 
ginharius,  episcopus  (Passaviensis)  habeat  ad  diocesim  suam  de  ista  occidentałi 
parte  fluvii,  qui  vocatur  Spraza,  ubi  ipsa  exoritur  et  in  ałiam  Sprazam  cadit,  et  ipsa  in 
Rapam  fluit;  Adalramus  vero  Archiepiscopus  ex  occidentałi  ripa  supradictarum  aqua- 
rum  in  orientali  et  australi  parte  ad  diocesim  Juvavensem,  et  ita  in  antea,  sicut  Arno 
antecessor  eius  habuit,  płeniter  habeat."  Erben,  Regesta  diplomatica.  T.  I,  N.  23. 
W  innych  odpisach  tego  dokumentu  rzeki  są  nazwane  Spiraza  i  Aribone;  w  Boczka, 
Cobex  dipl.  I,  N.  22.  Jakaby  rzeka  kryła  się  pod  nazwą  Spraza,  czy  Spiraza  — 
dotąd  nie  wyjaśniono  i  to  przeszkadza  historykom  do  wykreślenia  granic  rzeczonych 
biskupstw. 


-     63     - 

Radboda  powrócił  do  Nitry,  zajął  sie  szerzeniem  cłirześciań- 
stwa,  wystawił  Icościół  ś\v.  Emmerama,  przez  bislcupa  salcburg- 
skiego  Adairamma  jeszcze  przed  r.  836  poświecony.  Przyjaźń 
z  Radbodem  trwała  niedługo:  Pribina  z  synem  swoim  Kociełem 
zemlcnął  do  Bółgarów,  a  potem  do  Cliorwatów,  Ictórzy  pod  Icsię- 
ciem  Ratimirem  gotowali  sie  do  walki  z  Franlcami  roku  838. 
Po  niefortunnej  dla  Cliorwatów  wojnie,  Pribina  udał  sie  do  grafa 
Krainy  Salacłia,  za  jego  wdaniem  się,  pogodził  sie  z  Radbodem 
i  od  Ludwika  otrzymał  około  r.  840  w  len  krainę  nad  jeziorem 
Błatneńskiem,  gdzie  założywszy  gród  Błatno  (Mosburg)  przy  uj- 
ściu r.  Sali  do  jeziora,  pracował  nad  rozszerzeniem  chrześciań- 
stwa,  jak  niegdyś  w  Nitrańsku.  Zbudował  w  swem  księstwie 
32  kościoły  i  aż  do  końca  życia  był  przyjacielem  Franków,  ale 
z  Moimirem  pogodzić  się  nie  mógł.')  Tymczasem  Nitrańska  kraina 
została  pod  władzą  Moimira,  który  wzrósł  w  taką  potęgę,  jakiej 
pod  ówczas  w  zachodniej  Słowiańszczyźnie  nie  było,  bo  od  gra- 
nic bawarskich  aż  do  źródeł  Odry  i  Wisły,  a  za  Karpatami  aż 
do  rzek  Hronu  i  Dunaju  wszystkie  mu  ludy  podlegały. 

2.    Wyprawa  króla  Ludwika  przeciw  Morawianom   r.  846.     Niepomyślny 
powrót  jego  przez  Czechy.    Powtórna  wojna  Ludwika  z  Czechami  i  Ser- 
bami.    Zwycięztwc  Czechów  r.  850. 

Wzrost  potęgi  morawskiej  nie  podobał  się  królowi  Ludwi- 
kowi Niemieckiemu,  który  w  imię  idei  wszechwladztwa,  przysłu- 
gującej niegdyś  Karolowi  W.  jako  cesarzowi  rzymskiemu,  uwa- 
żał siebie  za  spadkobiercę  tej  idei  względem  sąsiadów  państwa 
Niemieckiego  —  Słowian  i  do  panowania  nad  nimi  dążył.  Moimir 
nie  chciał  być  pokornym  sługą  niemieckim,  przez  co  ściągnął 
na  się  gniew  Ludwika,  który  wpadłszy  do  Morawy  w  Sierpniu 
r.  846,    synowca  Moimira  Rościł awa,    przez    Franków    Rasticem 


')  De  conversione  Baiovarioum  et  Carantanorum  libellus.  Pertz.  M.  Germ. 
XI,  p.  II.  Jest  to  główne  źródło  wiadomości  o  Pribinie.  Diimmler.  Geschichte  der 
Ostfraukischen  Reichs.  II,  s.   174. 


-     64     — 

zwaneg-o,  ustanowił  księciem  morawskim/)  a  co  sie  z  Moimirem 
stało  —  nie  wiadomo. 

Dumny  z  powodzenia  król  Ludwik  taka  sie  zarozumiałością 
uniósł,  że  powracając  do  domu  przez  Czecłiy  nie  zapytał  nawet 
o  pozwolenie,  jak  gdyby  Czecłiy  do  niego  należały.  Rozjątrzeni 
tern  Czecliowie  rzucili  sie  na  wojsko  królewskie  i  zadali  mu  taką 
kieskę,  że  sam  Ludwik  o  mało  co  nie  został  schwytanym.")  Obra- 
żony na  Czecliów  Ludwik  postanowił  odwetować  swą  porażkę. 
Czecłiowie  przepraszać  go  nie  myśleli.  Rościsław  morawski,  po- 
dobnie jak  i  Moimir,  nie  cłiciał  być  pokornym  sługą  niemieckim, 
ze  strony  zaś  Serbów  dawne  pograniczne  spory  z  Niemcami  —  nie 
ustawały.  Gotowała  się  tym  sposobem  wielka  wojna  między 
Niemcami  a  Słowianami. 

Jeszcze  za  Ludwika  Pobożnego,  dla  trzymania  w  uległości 
Czecliów  i  Serbów,  ustanowione  zostały  dwie  Marki  turyngskie: 
Południowa  i  Północna,  w  którycli  główne  stanowiska  były  w  Er- 
furcie  na  północ  i  w  Hallsztadzie  na  południe  od  turyngskiego 
lasu.  To  kraiszcze  serbskie  od  r.  805  początek  wiodące,  zostawało 
najprzód  pod  zarządem  margrafa  Madalgauda.  Przeciw  Czecliom 
stanowiska  wojskowe  Niemców  były  w  Forlieimie,  Brembergu 
i  Regensburgu,  nad  którymi  początkowo  przełożonym  był  Au- 
dulf.'^)  Gotując- się  do  Avojny,  Ludwik  w  margrafstwie  turyng- 
skiem  osadził  Takulfa  księcia  sorabskiej  granicy  „dux  sorabici 
limitis",    a  pograniczem   przeciw   Czecliom    zarządzał   wtedy  graf 


®)  Annal.  Fuld.  a.  846,  gdzie  Rastiz  nazwany  ne  potem  Moimari,  co 
według  badaczy  najprawdopodobniej  oznacza  synowca. 

^)  Annal.  Fuld.  a,  846.  Inde  per  Boemanos  cum  magna  difficultate  et  grandi 
damno  exercitus  sui  reversus  est. 

Annal.  Prudentii  Trecen.  a.  846.  Hludovicus,  rex  Germanorum,  adversus  Scla- 
vos  profectus,  tam  intestino  suorum  conflictu,  quam  hostium  victoria  conterritus,  re- 
versus  est.  Annal,  Xantes.  a.  846.  Ipse  vero  cum  exercitu  suo  contra  Boemanos 
perexit ...  sed  periculose  valde. 

^*)  Kapitularz  Karola  W.  r.  805:  Ad  Forcheim,  et  ad  Breemberga,  et  ad 
Kegenisburg  praevideat  Audulfus.  Erben  Regesta  str.  7.  Ten  Adolf  byl  markgra- 
fem  805—819;  później  Ernest  829—861. 


—     65     - 

Ernest.  W  tymże  czasie,  jakby  dla  zapewnienia  przyjaźni  może 
i  pomocy  Pribiny,  Ludwik  ustąpił  mu  na  własność  księstwo 
Błatneńskie  r.  848.^1)  A  gdy  już  wszystko  do  wojny  gotowe  było, 
wojsko  niemieckie  pod  wodzą  księcia  Ernesta  i  grafa  Takulfa, 
przez  Cheb  uderzyło  na  Czechy.  Chcąc  sprawę  załatwić  poko- 
jem, Czechowie  wysłali  posłów,  lecz  nie  do  najwyższego  wodza 
Ernesta,  a  do  Takulfa,  mającego  wielką  wziętość  u  Słowian,  za 
to,  że  znał  ich  zwyczaje  i  mowę.^-)  Rozpoczęła  się  krwawa, 
czteroletnia  wojna,  w  której  Serbowie  pomagali  Czechom.  Król 
Ludwik  sam  wojsko  prowadził  w  głąb  kraju  serbskiego,  niszcząc 
wszystko  po  drodze,  ale  Czechowie  wpadłszy  do  kraju  nieprzyja- 
cielskiego, sławnem  zwycięztwem  upokorzyli  dumę  Ludwika,  zmu- 
sili go  prosić  o  pokój  i  wydać  liczne  rynsztunki  w^ojenne  r.  850.^-^) 
Zwycięztwo  Czechów  natchnęło  sąsiednie  Słowiany  nadzieją  uwol- 
nienia się  od  wdzierstw  niemieckich.  Serbowie  w  r.  851  wal- 
czyli jeszcze,  lecz  niepomyślnie,  a  Takulf,  dla  rozszerzenia  swego 
władztwa  usiłował  zhołdować  kraje  między  Solawą  a  Modłą  ^*) 


")  De  conversione  Baioar.  Pertz.  M,  6.  Xr,  p,  13.  Actum  in  loco  publice 
in  Regenespurc  anno  Domini  848,  indictione  XI  sub  die  4  Idus  Octob.,  także  Mo- 
numenta  Boica  XI,  119. 

12)  Bcemanni  per  legatos  ad  Thaculfum  directos,  cui  prae  ceteris  credebant 
ouasi  scienti  leges  et  consuetudines  Sclavicae  gentis,  erat  ąuippe  „dux  sorabici  li- 
mitis".  Annal.  Fuld,  an,  849.  Urodzony  w  okolicy  Fuldy,  zapewno  z  rodziców 
słowiańskich,  Takulf  miał  dobra  w  prowincyi  „juxta  Bohemiam,  Sarowe  (Serbsko) 
nuncupatam",  byl  jednym  z  głośniejszych  mężów  swego  czasii  i  miał  jeszcze  tytuł : 
„de  Bohemia  comes".  Raumer.  Regesta,  an.  873;  M\ilverstedt.  Regesta  Archi- 
episcopatus  Magdeburgensis.  T.  I,  p.  12.  Ten  Takulf  urząd  księcia  „sorabici  limi- 
tis"  sprawował  od  r.  848  do  r.  873,  po  nim  Ratolf  r.  874 — 880,  Poppo  r.  880—892; 
Konrad  892,  a  po  nim  Burchard  do  r.  908.  O  Takulfie  szczegóły  w  Knochenbauera 
Geschichte  Thiiringens.   1863.  s.  23—27. 

»^)  Annal.  Fuld.  Rudolft.  Pertz.  M.  G.  I,  366—367;  Prudent.  Trecen.  M. 
G.  I,  444.  Annal.  Xantes.  Pertz.  II,  229.  Szafarzyk.  Star.  Sław.  ij  39,  S,  s.  445 
§  43»  5.  s.  540;  Palacki.  Dejiny,  I,  ks.  II,  r.  IV,  s.   132. 

")     Annal.    Fuld.    an.  851.     Pertz.    I,   367;    Annal.   Xantes   an.  851.     Pertz. 
II,  229,    Scheltz.  Geschichte  der  Lausitz,  s.  18.    Teraz  Mulda;  w  dokumentach  Milda 
według  K.  Polana,  ma  się  zwać  Modła.    Lużica    r.   1890.   N.   5,   s.  40. 
Tom  III 


66 


3.    Walka    króla    Ludwika   z  Rościsławem  r.  855.     Slawitah  pan  na  Wi- 

toraziu    podaje   powód    do    zatargów  Rościsława  z  Ludwikiem  i  Serbami 

r.  856.    Takulf  przedłuża  najazdy  na  Serbów. 

Tymczasem  w  Morawii  Rościsław  obmyślał  środki  dla  uz)^- 
skania  zupełnej  niezależności  od  Ludwika.  Próbował  on  drogą 
układów  osiągnąć  zamierzonego  celu,  słał  do  Moguncyi  posel- 
stwo w  r.  852,  jednocześnie  z  poselstwem  Bółgarów,^"^)  któr3^ch 
starał  sie  na  swą  stronę  przyciągnąć,  a  może  i  przymierze  z  nimi 
zawarł.'^') 

Gdy  układy  nie  doprowadziły  do  zgody,  Ludwnk  wypra- 
wił się  w  r.  855  przeciw  Rościsławowi  i  obiegł  go  w  warownem 
stanowisku,  lecz  doświadczywszy  mężnego  oporu,  musiał  ustępy- 
w^ać  po  lewym  brzegu  Dunaju,  będąc  ściganym  przez  Rościsła- 
wa.'') Kronikarze  niemieccy  nie  zapisali  szczegółów  niepomyśl- 
nego dla  nich  zdarzenia  i  dla  tego  rezultatów  wojny  nie  znamy, 
ale  z  ogólnego  biegu  zdarzeń  możemy  wnioskować,  że  Ludwik 
był  pobity,^**)  a  Rościsław  uważał  się  za  swobodnego  od  wszel- 
kicłi  zobowiązań,  daninę  przestał  płacić  i  zbiegów  królewskich 
przyj  my  wał  do  siebie. 

W  tymże  czasie  dwaj  synowie  Witorada,  czeskiego  pana  na 
Witoraziu,  kłócili  się  o  dziedzictwo  po  ojcu.'^)  Jeden  z  nich  Sla- 
witah, w-ygnany  przez  wojska  bawarskie  z  swych  posiadłości, 
szukał  u  Rościsława  pomocy.  Król  Ludwik  stanął  po  stronie 
drugiego  brata,  wspieranego  przez  serbskiego  zwierzchnika  Cze- 
ścibora  (r.  856),   mianował  wygnanego    Czecha   panem  na  Wito- 


ld) Annal.  Fula.  Pertz.  I,  367,  in  civitate  Mogontia  .  . .  legatiooes  Bulgaro- 
rum  Slavorumque  audivit  et  absolvit.  Że  tu  pod  nazwa  Słowian  tnaja  sie  rozumieć 
•  Morawianie,  to  z  tekstu  kronikarza,  wypada. 

.  '")  Annal.,  Pruden.  Trecen.  Pertz.  I,  s.  448,  Bulgari,  sociatis  sibi  Sclayis,:  et, 
ut  fertur,  a  nostris  muneribus  inyiJtati,  adversus  Hlu(lovicum,  Germaniae  regem,  arci- 
ter  promoventur,  sed  domino  pugnante  vincuntur. 

^■)     Annal.  Fuld.  an.  855^    Prud.  Tieceną.  an.  855. 
'")     Dudik.  Miihrens  Geschichte,  I,  s.   133. 
1";     Patrz  wyżej  §   2o,  tom  II,  Sir.  386. 


—     67     -- 

riaziu  i  słał  wojsko  przeciw  Rościsławowi,  ale  ten  dzielnie  wsparł 
Slawitaha  i  najechał  wschodnich  Serbów,  co  sprawiło  wielkie 
rozdrażnienie  między  Serbami  tak,  że  zwierzchnika  swegfo  Cześci- 
bora,  przychylnego  niemieckim  zamiarom,  zamordowali  r.  858.-^) 
Kronikarze  nie  oznaczyli  jakiej  potęgi  i  gdzie  było  państwo 
Cześcibora,  wspominają  tylko,  że  w  Landskronie,  koło  Zgorzelca 
miał  swój  gród  i  był  względny  dla  swych  nieprzyjaciół.  Bada- 
nia historyczne  udowodniają,  że  władztwo  Cześcibora  rozciągało 
się  na  milczańską  i  łużycką  ziemie.-^) 

Kiedy  król  Ludwik  działał  przeciw  Morawianom,  książę 
serbskiej  granicy  Takulf  wojował  z  silnym  serbskim  ludem  Gło- 
maczami  (r.  856),  a  dwa  lata  później,  z  polecenia  Ludwika,  wy- 
konał nową  wyprawę  przeciw  Serbom,  lecz  musiał  poprzestać  na 
korzyściach,  jakie  między  Solawą  a  Modłą  osięgnął.-'-)  Później- 
sze wypadki  i  to  mu  wydarły. 


§  37. 

Wojny  Ludwika  Niemieckiego  ze  Słowianami 
r.  858—869. 

I.    Słowianie  nadłabscy  wspólnie  z  Normanami  działają.    Walka   po  całej 

wschodniej  granicy  Niemiec.    858—860.    Śmierć  Pribiny  r.  860.    Wojna 

króla  Ludwika  z  Obodrytami  r.  862. 

Ledwo  król  Ludwik  skończył  wojnę  z  Morawianami  i  po- 
zbył się  kłopotu  w  sprawie  Cześcibora  (856 — 858),  a  już  musiał 
spieszyć  do  obrony  północnych  granic  państwa,  zagrożonych 
przez  Normanów  i  Słowian.  Nie  obeszło  się  w  tym  razie  bez 
podżegania    króla    Lotaryngii   Lotara  przeciw  bratu    Ludwikowi 


-O)  Annal.  Fuld.  an.  858.  Nuntialum  est  ei  (Ludovici),  in  oriente  rempu- 
blicam  Sorabici  limitis  esse  turbatum  eo  quod  Sorabi  duce  eius  Zistiboro  nomine 
sibi  fidelissimo  insidiose  perempto  defectionem  meditarentur.  Palacki.  Dejiny,  I,  IT, 
4.  s.    134- 

"')     Jencz.    Powieść  o  serb.  kroi.  C.  M.   S.   T849 — 50. 

-;     Annal.  Fuld.   an.  856,  858. 

5* 


—     68     — 

Wikingów  normańskich  i  książąt  słowiańskich.  Znakomity  Wi- 
king Rórik,  usadowiwszy  się  przy  ujściu  r.  Ejdory  w  zachodnim 
Szlezwiku  r.  857/)  trzymał  w  strachu  Nordalbingię  i  prawdopo- 
dobnie poduszczał  Słowian  do  wspólnego  przeciw  Niemcom  dzia- 


')  Ilaiald  królewicz  duński  ochrzczony  i  obdarzony  posiadłością  we  Fran- 
cyi,  podejrzany  później  o  stosunki  z  piratami,  został  przez  Franków  zamordowa- 
nym. Brat  jego  Rorik,  pałając  żądzą  odwetu  za  brata  i  za  osobiste  krzywdy  od 
Franków,  którzy  go  więzili,  zebrał  piratów  i  opanował  część  Flandryi  przy  ujściu 
Renu  r.  850.  Potem  zrobił  najazd  na  Jutlandyę,  w  której  stanowisko  zajął  przy 
ujściu  r.  Ejder  i  za  zgodą  króla  Erika  tam  osiadł  r.  857.  Annal.  Fuld.  an.  850, 
857.    Depping.    Histoire    des    expeditions  maritimes   des  Normandes,  lib.   II,  eh.  III, 

pag.  97- 

Kruze,  przyjąwszy  na  uwagę  roczniki  Rudolfa  fuldeiiskiego  i  Hinkmai'a,  tu- 
dzież Adama  bremeńskiego,  przyszedł  do  przekonania,  iż  wzmiankowany  wyżej  Ró- 
rik jest  tym  samym  Rurykiem,  który  państwo  ruskie  w  Nowogrodzie  założył.  We- 
dług Kruzego,  Rórik  chrzest  przyjął  pierwszy  raz  w  r.  826,  ale  w  r.  841  połączywszy 
sie  z  poganami  napadł  na  chrześcian,  a  w  r.  850  powtórnie  chrzest  przyjął,  co  mu 
jednak  nie  przeszkadzało  z  przyjacielem  swym  Baldwinem  grafem  Flandryi,  porozu- 
miewać się  z  rozbójnikami  normańskimi.  —  W  r.  855,  za  zgodą  cesarza  Lotara  II 
i  króla  duńskiego  Erika  II,  Rórik  cala  Jutlandyję  posiadł.  Wkrótce  potem  zda- 
rzyła się  wyprawa  Waragów  na  Słowian  północnych,  według  Nestora  w  r.  859;  a  czy 
w  tej  wyprawie  uczestniczył  Rórik  —  nie  wiadomo.  Niewątpliwie  jednak,  iż  w  r  861, 
dnia  i  Septembra,  kiedy  jedni  z  Normanów  przyjęli  służbę  u  Franków,  drudzy 
u  Brytów  przeciw  Frankom,  a  inni  w  domu  pozostali,  o  Róriku  w  Germanii  nie 
słychać.  Ale  w  tym  właśnie  czasie,  według  Nestora,  Rurik  przybył  do  Słowian. 
Z  tego  Kruze  wnioskuje,  że  Rórik  w  r.  861  z  Frislandyi,  lub  Jutlandyi  udał  się  do 
Słowian,  a  w  r.  863  powrócił  do  Frislandyi,  otrzymał  napowrót  władztwo  swe  Do- 
rostat  i  królowi  Karolowi  przysięgę  na  wierność  złożył.  Wygnany  z  Frislandyi 
przed  r,  867,  jak  raz  w  tym  samym  czasie,  kiedy  według  Nikonowskiego  kodeksu 
latopisu  Nestora,  Rórik  ostatecznie  objął  rządy  w  Nowogrodzie,  w  skutek  czego 
masa  Nowogrodzianów  do  Kijowa  umknęła.  —  W  latach  870 — 879  wzmianki  o  Ru- 
nku w  kronikach  ruskich  nie  ma,  a  tymczasem  w  Lotaryngii  i  Francyi  zjawia  się 
znowu  Rórik,  który  w  r.  870  zawarł  z  Karolem  Łysym  umowę  w  Niemwegen, 
a  w  r.  872  przyjmywał  go  Karol  po  przyjacielsku,  jako  wassala  swego.  W  r.  873 
Rórik  poddał  się  pod  władzę  króla  Ludwika.  Według  Nestora  Rurik  umarł  r.  879, 
a  śmierć  Rórika  w  kronikach  niemieckich  nie  zanotowana,  lecz  niewątpliwie  w  r.  882 
on  już  nie  żył.  —  W  r.  1837  w  północnej  Jutlandyi  odkryto  kamień,  z  napisem 
niniczym,  w  mowie  skandynawskiej,  z  wyrazami:  Ruricus  sponsae  (uxori)  Ingridae, 
co  według  zdania  Kruzego  i  Finn  Magnussena,  wskazuje  żonę  Rurika,  który  w  r.  862, 
jako  pan  Jutlandyi  żonie  swej  pomnik  zrobić  rozkazał.  Syn  Rurika  ruskiego  Igor, 
•  u  Byzantyńców  Iffoip  (Ingor)  ma  imię  jednakowego  z  nazwą  Ingirdy  brzmienia,  co 
zdaje  się  potwierdzać  identyczność  Rórika  z  Rurykiem.  Schmaler.  Jahrbiicher  fur 
Slawische  Literatur,  1852,  s.  70—71.  Sioegren.  Bericht  iiber  (las  Werk  des  Finn- 
Magnusen  Runamo  og-Runerne.    Petersburg,    1842. 


-     69     - 

łania,  Obodryci  i  Chełmianie  ciągłemi  wycieczkami  dokuczali  po- 
granicznym Saksom,  a  Serbowie  ucierali  sie  z  margrafem  Ta- 
kulfem. 

W  r.  858  Ludwik  wyprawił  jedno  wojsko,  pod  wodza  syna 
swego  Ludwika,  przeciw  Obodrytom  i  Chełmianom,  drugie  prze- 
ciw Serbom  nadłabskim,  trzecie  przeciw  Rościsławowi  morawskie- 
mu,^) a  sam  wystąpił  przeciw  bratu  Karolowi,  królowi  Francu- 
zów. Tymczasem  Normani,  prawdopodobnie  drużyna  Wikinga  Ro- 
rika,  napadli  na  Nordalbingię  i  chociaż  Niemcy  chwalili  sie,  że 
ich  przepędzili,'^)  ale  wyprawa  przeciw  Obodrytom  nie  udała  sie. 
Jeszcze  gorzej  powodziło  się  Niemcom  z  Serbami,  powstałymi  z  po- 
wodu sprawy  Cześcibora.  Poruszenie  się  ich  takie  groźne  rozmiary 
przyjęło,  że  Ludwik  znalazł  się  zmuszonym  opuścić  wojsko  wy- 
prawione przeciw  Francyi  i  spieszyć  na  wschód  r.  859.*)  Zapewno 
z  powodu  ogólnego  niepowodzenia  oręża  wstrzymaną  została  wy- 
prawa zamierzona  przeciw  Morawianom,  a  być  może  Ludwik  po- 
kłóciwszy się  z  synem  swym  Karlomanem,  wielkorządzcą  Ka- 
ryntyi  (Chorutanów),  nie  śmiał  wystąpić  przeciw  Rościsławowi, 
z  którym  Karloman  wszedł  w  przymierze.  Nieczynność  Ludwika 
zgubiła  wiernego  jego  sprzymierzeńca  Prybinę.  Korzystając  z  do- 
godnej pory,  Morawianie,  dawno  już  czyhający  na  ich  wroga 
Prybinę,  razem  z  Karlomanem  napadli  na  jego  państwo  i  same- 
go Prybinę  zabili  r.  860.  Syn  zabitego  Kocieł  objął  władzę 
w  księstwie  Błatneńskiem.*^)    Ludwik  nie  mógł   temu  zapobiedz, 


-)  Rudolfl  Fuld,  an.  858.  Rex  decrevit  tres  exercitus  in  diversos  regni  sui 
terminos  esse  inittendos :  unum  quidein  —  in  Sclavos  Marahenses  —  altenim  vero  per 
Hludovicum  filium  suum  minorem,  in  Abodritos  et  Linones.  tertium  autem  in  Sora- 
bos.  W  Annal.  Fuld.  a.  858  —  tertium  per  Thachulfum  in  Sorabos,  a  o  Linonach 
nie  wspomniano.  Pertz.  I,  371.  —  Zamiast  Linonów,  pisze  tu  Chelmian,  o  czem  patrz 
wyżej  str.  55,  56. 

•■')     Annal.  Bertinian.  a.  858. 

4)     Annal.  Fuld,  a,  858,   859. 

'')  De  conversione  Bogoar.  Pertz,  XI,  14.  Anno  865  venerabilis  archi- 
episcopus  Juvavensium  Adalvinus  nativitatem  Christi  celebravit  in  castro  Chesilonis 
(znaczy  25  grudnia  864  r.)  noviter  Mosapurc  vocato,  quod  illi  sucessit  moriente  pa- 
tro  suo  Privina,  quem  Moravi  occiderunt.     Z  dokumentu    pod    r.  860  w  Monumenta 


—     yo    — 

bo  właśnie  w  tym  czasie  musiał  bronić  północne  granice.  W  ro- 
ku 8ó2  sam  on  prowadził  wojsko  przeciw  księciu  Obodrytów  Do- 
bomyslow'i,  ale  powiodło  mu  się  nieszczęśliwie:  wielu  znakomi- 
tych wojowników  zginęło,  —  król  musiał  ustępywać,  zadowol- 
niwszy  się  tem,  że  mu  dano  jakichś  zakładników.^) 

2.    Syn    Ludwika    Karloman    wchodzi    w  zmowę  z  Rościsławem.     Ludwik 

zawiera  przymierze  z  Bółgarami  r.  864,    rzuca   się    na  Morawy.     Kocieł 

książę  błatneński  w  związku  z  Niemcami. 

Nie  pora  była  dłużej  u  Obodrytów  bawić.  Sprzymierzenie 
się  Karlomana  z  Rościsławem  ciągnęło  króla  do  Bawaryi,  dla 
urządzenia  spraw  Karyntyi,  którą  synowi  odjąć  postanowił,  oraz 
przygotować  się  do  wojny  z  Rościsławem,  dla  czego  zdążywszy 
do  Bawaryi,")  wszedł  w  zmowę  z  Bółgarami  i  z  ich  posłami  za- 
warł w  Tulln  przymierze  r.  864,*)  stale  dochowywane  aż  do 
końca  wieku.     Poczem  dopiero  Ludwik  przebywszy  Dunaj  z  li- 


Boica  XI,  119  widać,  że  wtedy  Pribina  żyl  jeszcze,  ale  w  r  86i  występuje  już 
Kociel  na  sejmie  w  Regensburgu,  O  księstwie  Prybiny  rozprawa  w  ,,Svetozorze"  za 
rok   1859,  N.   16  i  następ, 

«)  W  rocznikach  fuldeńsldch  wyprawa  ta  zapisana  pod  r.  862  w  sposób 
przyjazny  Ludwikowi,  głosząc,  źe:  „Rex  ducto  in  Abodritos  exercitu,  ducem  eorum 
Tabomiuzlem  rebeliantem  dieto  obedire  et  fllium  suum  cum  aliis  obsidibus  dare 
coegit.  Tymczasem  roczniki  Bertiniańskie,  pisane  we  Francyi  przez  Hinkmara,  bi- 
skupa reimskiego,  pod  rokiem  862  opiewają,  że  król  Ludwik,  gotując  się  do  wojny 
ze  Słowianami,  prosił  o  pomoc  swego  krewnego  Lotara,  króla  Lotaryngii,  ale  ten 
cliociaż  obiecał,  lecz  później  nie,  przybył.  Hludovicus  autem,  relicto  in  patria  filio 
Carolo,  Hludowicum  filium  suum  secum  ducens  aggreditur  Winidos;  unde  amissis 
quibusdam  primoribus  et  nihil  prospere  gestis,  sub  obtentu  obsidum  ad  Francofurd 
revertitur.  Podobnież  w  Annales  Xantes,  pisanych  w  Lotaryngii  pod  r.  863.  Lu- 
dovicus  rex  primum  conventum  habuit  Yangioma  et  post  hac  Mogontia,  ibique  venit 
ad  eum  Lotharius,  hostem  machinantes  in  Sclavos,  quod  et  postea  fecerant,  sed  non 
profuit.  A  zatem  już  w  IX  wieku  łatopiscy  niemieccy  puszczali  się  na  tendencyjne 
drogi,  nie  zważając  na  prawdę,  byle  wysławić  czyny  swych  wojowników. 

')  Ludovicus  vero  totum  pene  annum  morabatur  in  Beioaria;  caute  agens 
contra  Margos  rebelles  et  contra  filium.     Annal.  Xantes  an.  864. 

«)  Quoniam  nuntias,  quod  fldelis  rex  (Ludovicus)  dipositum  habeat  venire 
TuUinam,  et  deinde  pacem  cum  rege  Yulgarorum  confirmare,  et  Rastitium,  aut  vol- 
lendo  aut  nollendo  sibi  pbedientem  facere,     Erben.  Regesta  I,  1^. 


—     71     — 

cznem  wojskiem,  nagle  rzucił  sie  na  Morawy  i  Rościsława  w.  gro- 
dzie Dziewinie.  obiegł.^)  Rościsław  widział  się  zmuszonym  wejść 
w  układy  z  Ludwikiem,  wydał  zakładników  i  przysiągł  na  wier- 
ność.^^)  Niedługo  jednak  wypadło  mu  znosić  te  upolcorzającą 
umowę.  Młodszy  syn  królewski,  Ludwik,  powstał  przeciw  ojcu 
i  za  przykładem  Karlornana,  udał  się  do  Rościsława  o  pomoc, 
sam  przybył  do  Morawy  i  zachęcał  do  odzyskania  niepodległością 
r.  866,  a  tymczasem  agentów  swych  słał  do  Turyngii  i  Sakso- 
nii, pobudzając  do  powstania.")  Sprawy  tak  się  składały,  że 
wojna  między  Ludwikiem  a  Rościsławem  stała  sję  konieczną. 
Jakoż  w  r.  868  dwaj  przeciwnicy  walczyli,  bez  skutku,  szukając 
sprzymierzeńców.  Ludwik  pogodził  się  z  synarni,  wciągnął,  do 
swej  polityki  Bółgarów,  na  żądanie  których  niedawno,  roku  866 
w  Regensburgu  przez  poselstwo  objawione,  wysłał  im  lisjęży  ła- 
ćińslcich  dla  umocowania  w  chrześciaństwie  króla  Borysa  z  czę- 
ścią ludu  nawróconych.  ^'2)  Rozścisław  mógł  liczyć  tylko  na  Cze- 
chów i  Serbów,  bo  sąsiedni  książę  błatneński  Kocieł  trzymał  się 
polityki  ojca  swego  i  żył  w  zgodzie  z  Niemcami,  chociaż  władz- 
two jego  uszczupliło  się  przez  odjęcie  na  pograniczu  Karyntyi, 
krainy  Dudleipa  zwanej.^'') 


»)  Annal.  Fuldl  an.  864;  Annal.  Hildesheim.  an.  864.  —  Dziewin  niedaleko 
teraźniejszego  Hradiszcza,  podobno  Deben,  pewniej  Podiwin. 

10)  Annal.  Fuld.  a.  864.'  Rastiz . . . .  cum.  universis  optimatibus  suis  fidem 
se  cunctis  diebus  regi  servaturum  esse,  juramento  ńrmavit,  licet  illud  minime  ser- 
vavent. 

'1)  Annal.  Fuld.  a.  864.  Nuntiis  per  universam  Thuringiam  et  Saxoniam 
missis    .     contra  regem' rebellare  disposuit. . . . 

1-)  Annal.  Fuld.  a.  866 .  . .  Hincmar  Remen.  an.  866.  Ermanrich  biskup 
passawski  z  księżmi  i  diakonami  przybywszy  do  Bólgaryi,  znalazł  tam  księży  łaciń- 
skich, wcześnićj  przez  papieża  Mikołaja  I  wysłanych.  Musiał  więc  Ermanrich  po- 
wrócić bez  spełnienia  swej  missyi. 

13)  Szafarzyk.  Star.  Sł.  §  42,  2.  s.  514.  Żupa  Dudleipa  =  Dulęby  leżała 
w  stolicy  Saladskiej,  na  porzeczu  Kaniży  (Knesaha).  Ostatecznie  jednak  położenie 
tej   żupy  jeszcze  nie  wyjaśnione. 


72 


3.    Rościsław  z  Morawianami  i  Czechami   na   Bawaryę   napada.     Ludwik, 
pogodziwszy  się  z  synami,    przyciska  Morawy  r.  869.     Niepomyślny   ko- 
niec wyprawy. 

Z  nastąpieniem  r.  869  Rościsław  postanowił  wstępnym  bo- 
jem w  kraju  nieprzyjacielskim  odwrócić  przeciw  niemu  wymie- 
rzone zamachy  Ludwika.  Czechowie  wpadłszy  do  Bawaryi,  a  Ser- 
by  do  Turyngii,  pustoszyli  ogołocone  z  wojska  kraje.")  Synowiec 
Rościsława  Świętopełk,  wtedy  już  książę  nitrański,  połączył  sie 
z  Morawianami.^^)  Król  Ludwik,  stosując  się  do  działań  nie- 
przyjacielskich, podzielił  swoje  wojska  na  trzy  części.  Z  nich  je- 
dno prowadził  królewicz  Ludwik  przeciw  Serbom  i  Susłom,  zmu- 
sił ich  w  sierpniu  roku  869  do  odwrotu  i  miał  nawet  zniewolić 
mieszkańców  jakiejś  okolicy  do  uznania  swego  zwierzchnictwa.^") 
Królewicz  Karloman  prowadził  Bawarów  przeciw  Świętopełkowi, 
a  trzecie  wojsko  z  Franków  i  Szwabów  sam  król  zamierzał  pro- 
wadzić przeciw  Rościsławowi,  lecz  zachorowawszy,  powierzył  je 
najmłodszemu  synowi  Karolowi,  który  wtargnąwszy  z  Rakus  do 
Morawy,  palił  osady,  lecz  głównego  grodu  AYelihradu,'')  dosko- 
nale obwarowanego,  zdobyć  nie  mógł.  Tymczasem  Karloman 
z  Pannonii  wtargnąwszy  do  Nitrańska,  spalił  okolicę  i  pobił  za- 
stęp Morawianów,  zostający  pod  wodzą  Hundakara,  który  prze- 
niewierzywszy  się  suzerenowi  swemu  Karlomanowi,  wcześniej 
jeszcze  przeszedł  do  Morawianów, ^^)  lecz  w  pierwszej  potyczce 
z  Karlomanem,  poległ.    Radość  z  tego  powodu  była  tak  wielka, 


^^)  Annal.  Fuld.  a.  869.  Sorabi  et  Siusli,  junctis  Bohemis  et  ceteris  vicinis, 
antiąuos  terminos  Thuriugorum  transgredientes  (Solawę)  devastant. 

^*)  Że  Świętopełk  w  r.  869  władał  już  księstwem  Nitrańskiem,  to  mo2na 
uwaiać  z  annalisty  fuldeńskiego  pod  r.  870,  patrz  niżej  §  39  cyt.   i. 

'•)     Annal.  Fuld.  a.  869. 

"j  W  dokumencie  r.  1030.  Yieligrad  ad  flumenta  fluv.  Moravae.  Boczek. 
Codex  Diplom.  I,  113.  .Stary  Wielehrad  zburzony  podczas  napadu  Węgrów,  Z  ruin 
powstało  teraźniejsze  Hradiszte  r.   1258.     Szafarzyk.   Star.  Sł,  §  41,  4,  s.  479. 

^«)  Morę  Catilino  dimicare  Yolen.s,  powiedziano  w  Annal.  Fuld.  a.  869.  Pertz, 
I,  381. 


—     73     — 

że  król  Ludwik  rozkazał  we  wszystkich  kościołach  regensburg- 
skich  bić  we  dzwony.  —  Po  tern  Karloman  połączył  sie  z  bratem 
Karolem,  z  czego  bracia  wielce  radowali  się  i  winszowali  so- 
bie zwycięztwa.^^)  Taki  opis  wyprawy  tej  podali  Niemcy,  tym- 
czasem według  Hinkmara,  biskupa  reimskiego,  bracia  królewi- 
cze, poniósłszy  wielkie  straty,  wracali  do  domu,  a  o  żadnem 
zwycięztwie  ani  słychać.'^**)  Przewaga  okazała  się  na  stronie 
Rościsława.  Ludwik  nie  mógł  dotrzymać  mu  pola  i  widział  się 
zmuszonym  do  zawarcia   pokoju   nie  zupełnie  dlań  dogodnego.^') 


§  38. 

Apostolstwo  śś.  Cyryla  i  Metodego  (r.  863 — 870). 

I.    Niechęć  Słowian  do  chrześciaństwa   przez  Niemców  opowiadanego. 

Oręż  cesarski,  łamiąc  granice  Słowiańszczyzny  zachodniej, 
otwierał  misyonarzom  niemieckim  drogę  do  apostolstwa  wśród 
Słowian.  Biskupstwa  Salcburgskie,  Passawskie  i  Regensburg- 
skie,  rozszerzając  swe  dyecezye,  od  czasów  Karola  W.,  na  zie- 
miach słowiańskich,^)  starały  się  o  ubespieczenie  władzy  swej, 
urządzały  hierarchiję  duchowną,  wznosiły  kościoły,  hojnie  w  do- 
bra ziemskie   uposażone,-)   dyecezye  jednak   nie   były   rozgrani- 


19)     Annal.   Fuld.  a.  869.    Pertz.  I,  381. 

2")  Hincmar  Remen.  an.  869.  mówi:  Królewicze  aut  nihil,  aut  parum  utili- 
tatis  egerunt,  sed  damnum  maximum  retulerunt. 

2')     Hincmar  Remen.   an.  869.    Hludovicus    pacem    cum    quadam    conditione 
apud  Yinidos  obtinere  procuravit. 
1)     Wyżej  §  36,  cyt,  6. 

')  Nawet  kościoły  w  Bawaryi  położone  freizyngeuski  i  dolno- altaheński 
miały  uposażenie  na  ziemiach  słowiańskich.  (Erben,  Regesta  NN.  24  i  29).  Mie- 
dzy rzekami  Aistą  a  Nardina  z  północy  do  Dunaju  wpadającemi,  leżały  posiadłości 
regensburgskiego  kościoła.  (Erben.  Regesta  N.  27).  Klasztor  Ś.  Emmerama  w  Re- 
gensburgu  posiadał  dobra  w  Pannonii.  (Erben.  Reg.  N.  34).  Benedyktyni  Krems- 
miinsterscy  posiadali  dobra  w  Grunzviti  pagus  w  Marce  Wschodniej  (Austryi), 
nad  r.  Treismą,  w  pobliżu  granicy  morawskiej.  (Erben,  Regesta  N.  22).  Islad  taż 
rzeka  leżały  dobra  arcybiskupa  salcburgskiego. 


—     74     — 

c/.one  ściśle.  Każdy  l  biskupów  chciril  co  największy  obszar  za- 
garnąć. Wszczęły  się  pomiędzy  nimi  intrygi  i  kłótnie,  któr4 
wreszcie  cesarz  Ludwik  Pobożny  rozstrzygnął  w  Regensburgu' 
(r.  829)  w  ten  sposób,  że  ziemie  położone  na  wschód. od  Łysej 
góry  (Kahlertberg),  a  rozdzielone  rzekami  Sprazą  i  Rabą,  mają 
należy ć  północną  i  wschodnią  częścią  do  Passawskiego,  a  porti- 
dniową  i  zachodnią  do  Salcburgskiego  biskupstwa.^)  W  skutek 
tego  ^Morawia  zaliczoną  została  do  biskupstwa  Passawskiego, 
a  w  południowych  od  Dunaju  krajach,  równie  jak  w  księstwie 
Nitrańskiem  szerzyła  się  władza  arcybiskupa  salcburgskiego,  sta- 
raniem którego  \\  iele  kościołów  w  księstwie  Błatneńskiem  i  w  Ni- 
trawie  wzniesiono  około  r.  836.^)  Czechy  zostawały  jeszcze  w  po- 
gaństwie i  niezależności  od  cesarstwa,  ale  chrzest  14  panów  cze- 
skich z  ich  czeladzią  w  Regensburgu  (r.  845),*')  podawał  bisku- 
pom regensburgskim  powód  do  rozciągania  swej  władzy  i  na 
Czechy,  co  aż  do  ustanowienia  biskupstwa  Prażskiego  (r.  973) 
trwało. 

Wszakże  usiłowania  biskupów  niemieckich  do  rozszerzenia 
chrześciaństwa  u  Słowian,  nie  osiągały  pożądanych  skutków.  Po- 
ganie, patrząc  na  bezustanne  napady  pogranicznych  grafów,  gra- 
bieże i  zniszczenie  ojczystych  posad  przez  Niemców,  nie  mogli 
spotykać  przyjaźnie  ich  misyonarzy  i  wierzyć  temu,  co  ci  opo- 
wiadali o  cnotach  i  miłości  bliźniego.  Wreszcie  wymaganie  dzie- 
sięciny i  odprawianie  nabożeństwa  w  języku  łacińskim  nie  uspo- 
sobiały  bynajmniej  ludu  słowiańskiego  do  przyjmowania  nauki 
obcej  wyobrażeniom  jego  i  niezrozumiałej.  Nie  dziw  więc,  że 
rozwój  nauki  Chrystusa  w  Czechach,  Morawii  i  Pannonii  był 
bardzo    ograniczony,    chociaż    książę    Moimir    wyznawał    chrze- 


•")  Wyżej  §  36,  cyt.  6,  s,  62.  O  waśniach  pomiędzy  biskupami.  Szafarzyk. 
St.  Slow.  §  4!,  s.  486—8. 

*)     Wyżej  §  36,  s.  63. 

•')  Annal.  Fuld.  an.  845.  Hludovicus  quatuordecim  ex  ducibus  Boemauo- 
rum  cum  hominibus  suis  christiaiiam  religionem  desiderantes  suscepit,  ei  i.n  o.ćtavis 
Theophaniae  baptisari  iussit.     Pertz,  M,  G,  I,  364. 


—     75     — 

ściaństwo,  a  ksiaże  Rośclsław  troszczył  się  o  wytępienie  po- 
gaństwa.*') 

Z  wiekszem  powodzeniem  nieco  zaprowadzał  w  księstwie 
Błatneńskiem  chrześciaństwo  Pribina,  wznosząc  liczne  kościoły 
i  pomagając  do  ustanowienia  hierarchii  duchownej  od  arcybiskupa 
salcburgskiego  zależnej.  Zależność  ta,  datująca  się  od  czasów  Ka- 
rola W.,  miała  na  celu  wznieść  powagę  arcybiskupa  i  dla  tego 
ustanowione  zostały  przepisy,  aby  żaden  ksiądz  postronny,  bez 
dozwolenia  zwierzchności  duchownej,  nie  mógł  dłużej  nad  trzy 
miesiące  swych  obowiązków  sprawować.')  Że  arcybiskupi  salc- 
burgscy  rościli  sobie  prawo  do  zarządu  duchownego  w  Pannonii 
i  byli  do  tego  upoważnieni  przez  cesarza  Ludwika,  to  niewątpli- 
wie, ale  ze  strony  stolicy  apostolskiej  potwierdzenia  podobnego 
prawa  nie  posiadali,  a  to  właśnie  stało  się  później,  jak  zobaczy- 
my, przyczyną  nadzwyczaj  przykrych  wypadków. 

Nie  śmiemy  twierdzić,  aby  już  wtedy  biskupi  niemieccy 
upatrywali  w  religii  środek  do  wynarodowienia  Słowian,  ale  że 
dążyli  do  zespolenia  ich  przez  kościół  z  cesarstAvem,  to  wypływało 
z  pojęcia  o  uniwersalnej  władzy  cesarza  rzymskiego.  Wszak  od 
czasów  Karola  W.  wyrabiało  się  przekonanie  powszechne,  że  jak 
cesarz  jest  najwyższym  władzcą  wszystkich  ludów,  tak  papież  jest 
najwyższą  głową  kościoła,  —  że  jak  cesarzowi  i  władzom  przez  nie- 


*)  Quod  populus  suus  (Rastici)  ab  idolorum  ąuidam  cultura  recesserat,  et 
christianam  legem  observare  desiderabat.  —  Legenda  Italica,  tak  zwane  Translatio 
S.  Clementis,  cap.  7. 

")  W  zapisku  duchowieństwa  salcburgskiego:  de  conversione  Bagoariorum  et 
Carantanorum,  czytamy,  że  jeszcze  za  Karola  W,  ustanowiono :  quod  nuUus  episco- 
pus  alicubi  veniens,  potestatem  habuit  ecclesiasticam  in  illo  confinio  nisi  Salzburgen- 
ses  rectores,  neque  presbyter  aliunde  veniens  plus  tribus  mensibus  ibi  suum  ausas 
est  coUe  officium,  priusąuam  suam  dimissoriam  episcopo  presentavit  epistolam.  A  da- 
lej w  tymże  zapisku  dodano:  hoc  enim  ibi  observatum  fuit  usąue  dum  nova  orta 
est  doctrina  Methodii  philosophi.  Pertz.  M.  G.  I,  cap.  10.  Gdy  jednak  memoryał 
ten  przeznaczony  był  prawdopodobnie  dla  królu  Ludwika  Niemieckiego,  aby  mu  do- 
wieść prawa  biskupa  salcburgskiego  na  rozszerzenie  jego  juryzdykcyi  w  Pannonii, 
nie  możemy  go  brać  na  uwagę  inaczej  jak  w  porównaniu,  z  tem  co  wypowiedział 
papież  Jan  VIII  względem  usunięcia  praw  arcybiskupa  salcburgskiego  na  Panno- 
niję,  o  czem  niżej  powiemy. 


—     76     — 

go  ustanowionym  należy  sie  posłuszeństwo,  tak  papieżowi  i  usta- 
nowionym przez  niego  biskupom  należy  sie  cześć  duchowna.  Ko- 
ściół miał  pojednać  poganów  z  cłirześciaństwem,  zespolić  Słowian 
z  cesarstwem,  przez  załączenie  icłi  do  biskupstw  niemieckie?!, 
zlać  z  Niemcami  w  jeden  naród.  Jeżeli  gmin  słowiański  nie  ro- 
zumiał tego,  niepodobne,  aby  książęta  słowiańscy  i  możniejsi  oby- 
watele, znając  jak  icłi  pobratymcy  w  Bawaryi  i  Turyngii  z  przy- 
jęciem clirześciaństwa  wynarodowiali  sie,  nie  pojmywali  do  czego 
prowadziły  usiłowania  biskupów  niemieckicli.  Wreszcie  przyłą- 
czenie Morawii  do  biskupstwa  Passawskiego  ubliżało  powadze 
księcia  Rościsława. 

Będąc  od  urodzenia  chrześcianinem  i  mając  przed  oczami 
ustrój  państw  chrześciańskicli,  Rościsław  zrozumiał  ogromne  zna- 
czenie cVirześciaństwa  w  organizacyi  państwowej.  Miał  on  do 
poróv/nania  z  jednej  strony  ludy  słowiańskie,  zostające  w  pogań- 
skiej ciemnocie,  bez  oświaty,  bez  wszelkich  sposobów  do  zorga- 
nizowania się,  —  z  drugiej  monarchię  Franków,  zawdzięczającą 
swą  potęgę,  oświatę  i  znaczenie  —  jedynie  chrześciaństwu.  — 
Aby  uchronić  niezależność  Słowian  wypadało  koniecznie  połą- 
czyć ich  z  chrześciaństwem,  lecz  przy  takich  okolicznościach, 
w  jakich  Morawia  za  czasów  Rościsława  zostawała,  chrzest  ludu 
przez  misyonarzy  niemieckich  był  niebezpieczny,  pociągał  bowiem 
księcia  do  zależności  od  hierarchii  duchownej  niemieckiej,  a  przez 
to  samo  i  do  niejakiej  zależności  od  cesarstwa.  Unikając  podo- 
bnego wypadku  i  życząc  mieć  własny  kościół,  odpowiadający  po- 
trzebom ludu,  broniący  interesów  narodowych,  Rościsław  spo- 
dziewał się  kościół  taki  ustanowić  z  pomocą  księży  wschodnich 
do  czego  ówczesne  okoliczności  sprzyjały. 

2.     Przybycie  apostołów  do  Morawii  (r.  863).     Powodzenie  ich  I  podróż 
do  Rzymu  (r.  767).     Pobyt  w  Rzymie.     Zgon  Cyryla  r.  869. 

Kiedy  książę  Rościsław  zamierzał  w  państwie  swem  usta- 
nowić kościół  narodowy  i  na  ten  cel  wezwać  księży  ze  Wschodu, 
w   Bółgaryi    i    cesarstwie   Wschodniem    gotowały    się    wypadki, 


—   n   — 

mające  wywrzeć  wpływ  ogromny    na    przyszłość    całej    Słowiań- 
szczyzny. 

W  nadmorskiem,  handlowem  i  bogatem  mieście  Tesalonice, 
po  słowiańsku  Soluń  zwanem,  synowie  zamożnćj  rodziny  grec- 
kiej,^) starszy  Metody,  Młodszy  Konstanty,  później  Cyrylem 
mianowany,  otrzymawszy  staranne  wychowanie,  od  młodości  go- 
towali sie  do«  stanu  duchownego.  Spokojny,  łagodny,  zatopiony 
w  rozmyślaniu  o  wielkości  Boga,  Metody  wcześnie  udał  się  do 
klasztoru  na  górze  Olympie,  nie  tej,  która  niegdyś  słynęła  jako 
siedlisko  bogów  greckich,  a  na  półwyspie  Chalcydyjskim,  teraz 
Athos  zwanym.®}  Tam  on  przyjął  święcenie  kapłańskie.  Kon- 
stanty wcale  innego  był  usposobienia.  Nadzwyczaj  żywej  wyo- 
braźni, gorącego  serca,  rozległych  pomysłów  i  niepospolitej  ener- 
gii do  śmiałych  przedsięwzięć,  Konstanty  oddawszy  się  nau- 
kom, znalazł  przyjęcie  na  dworze  cesarskim  w  Konstantynopolu 
i  taką  mądrością  zasłynął,  że  go  powszechnie  filozofem  zwano. 
Otwierała  się  mu  droga  do  najwyższych  w  państwie  godności, 
ale  dusza  jego  napełniona  pobożnością  pragnęła  trudów,  poświę- 
cenia się  w  imię  chrześcieństwa  i  dobra  ludów.  Okolice  Salonik 
zasiedlone  były  masą  Słowian  w  pogańskiej  ciemnocie  zostają- 
cych. Konstanty  myślał  przedsięwziąć  kroki  do  ich  oświaty 
z  pomocą  chrześciaństwa,  a  znając  dokładnie  język  słowiański, 
starał  się  poznać,  zbadać  i  przysposobić  alfabet  pisma  słowiań- 
skiego. Wymagało  to  czasu  i  spokoju  do  pracy.  Tymczasem 
Konstanty  zamierzał,  udać  się  do  brata  Metodego  na  górze 
Olimpu  i  zapewno  zająć  się  nawróceniem  okolicznych  Słowian,'^) 


®)  Dawniej  profesor  moskiewski  Pogodin  i  inni,  a  w  nowsze  czasy  profesor  ode- 
ski  Uspienski  Fjodor  utrzymywali,  że  śś.  Cyryl  i  Metody  byli  Słowianami.  IIsBiiCTifl 
CjiaBflHCKaro  BjiaroTBopiiTeJibHOro  OSmeCTBa.   Petersburg,  r.  1885.  Kwiecień,  s.  231. 

»)  Dawniej  wszystkie  trzy  przylądki  półwyspu  Chalcydyjskiego,  przy  zatoce 
Thermejskiej,  zwały  się  górami  Olympijskiemi,  później  przylądek  wschodni  nazwano 
Athos,  a  nareszcie  wszystkie  trzy  przylądki  otrzymały  ogólną  nazwę  góry  Athos 
(Afon).  Bilbasow.  Kiipiujt  11  ^leoojiii  II  s.  38. 

^^)  W  legendzie  soluńskiej  czytamy:  Bulgares  magna  me  laetitia  receptura 
Ravenium  in  urbem  prope  Bregalnitzam  flumen  duxerunt.  Ego  illis  conscripsi  litte- 
ras  quinquc   et   triginta.     Eulgares   autem,    quamquam   ipse   eos   pauca   docui,    tamen 


-     7S     - 

niespodziewana  jednak    okoliczność    rzuciła    go    w  inną    zupełnie 
stronę. 

Cliazary  zażądali  od  dworu  Konstantynopolskiego  przysłania 
im  nauczycieli,  dla  oznajomienia  icli  z  chrześciaństwem.  Wypadało 
posłać  ludzi  bieglycli  w  naukacli,  krasomówców,  a  przytem  nie- 
ustraszonycli  i  gotowycłi  na  wszelkie  niebezpieństwa  w  tak  odle- 
głej i  trudnej  podróży.  Wybór  imperatora  Micli^ła  III  padł  na 
Konstantego,  który  najprzód  sam,  a  potem  około  r.  858  razem 
z  bratem  IMetodym  odbył  poselstwo  do  Cliazarów.  Będąc  w  Cher- 
sonesie  tauryckim  Konstanty  pobudził  miejscowego  biskupa  do 
odszukania  na  wyspie  morskiej,  w  ruinach  kościoła,  zwłok  św. 
Klemensa  papieża,  zesłanego  z  Rzym.u  na  wygnanie  do  Clierso- 
nesu,  a  później  z  rozkazu  imperatora  Trajana,  za  szerzenie  clirze- 
ściaństwa  w  Taurydzie,  wrzuconego  do  morza,  za  szyję  do  ko- 
twicy przywiązanego,  około  r.  102.  Odkrycie  zwłok  tego  mę- 
czennika, około  r.  861,  otworzyło  braciom  drogę  do  najświetniej- 
szycli  czynów.") 


multa  didicerunt;  deus  eos  fidem  Christianam  docuit  jamque  fides  orthodoxa  susci- 
piunt  deoąue,  quae  ejus  sunt,  tributum.  —  Podobnie  w  Obdormito  ś.  Kyrilli:  Post 
Bregalnitzam  profeetus  Sclavonios  nonnullos  jam  baptizatos  invenit.  Reliquos  autem 
postąuam  baptiza\it,  ad  verum  fidem  duxit  librosąue  litteris  Sclavicis  scriptis:  sunt 
autem  facti  per  eum  christiani  ąuatuor  milia  et  quinquaginta. 

'*)  Głownem  źródtem  do  historyi  pochodzenia,  początków  życia,  poselstwa  do 
Chazarów,  wynalezienia  relikwii  ś.  Klemensa,  troskliwego  ich  zachowania  i  przeniesienia 
do  Rzymu,  jak  równie  apostolstwa  u  Słowian  braci  Konstantego  i  Metodego,  —  sa  ży- 
woty ich,  pospolicie  legendami  zwane,  stosownie  do  miejscowości,  na  których  spi- 
sane zostały. 

Legendy  z  dodatkiem  urywków  z  ksiąg  kościelnych,  najczęściej  w  języku 
słowiańskim  przechowanych,  —  w  połączeniu  z  dokumentami  stanowią  ogromny  ma- 
teryał  do  historyi  apostolstwa  u  Słowian  braci  Konstantego  i  Metodego.  —  Kozbiór 
maleryalu  tego,  dotąd  jeszcze  nie  zbadanego  krytycznie,  —  należy  do  prac  specyal- 
nych.  Wszakże,  dla  dogodności  czytelników,  dokumenty  przytoczymy  w  końcu  tćj 
księgi,  a  w  tem  miejscu  uczynimy  krótką  wzmiankę  o  starożytnych  legendach,  we- 
dług następnego  porządku. 

I.  Żywoty  Konstantego  r  Metodego  pannońskimi  zwane,  dla 
tego,  że  w  Pannonii  zapewne  były  napisane,  w  końcu  IX  w.  po  słowiańsku.  Da- 
wniej stawiono  je  w  szeregu  legend,  lecz  obecnie,  po  sprawdzeniu  wiarogodności 
wypadków  w  tych  żywctach  zapisanych,  zaliczamy  je  do  ważniejszych  źródeł: 

Żywot  Konstantego  według  rękopiśmu  monasteru  Rylskiego  r.  1479, 
zatytułowany :    Pamiet'  i  żytje  blażennaho    uczitela    nasze  ho    Kon- 


—     79     — 

Pracując  oddawna  nad  ułożeniem  pisma  słowiańskiego,  Kon- 
stanty filozof,  po  odbyciu  poselstwa  do  Cłiazarów,  doskonali):  pi- 


s  t  a  n  t  i  n  a  F  1 1  o  s  o  f  a  p  r  b  w  a  w  o  h  o  nastawnika  s  1  o  w  j  e  ń  s  k  u  j  e  z  i  k  u, 
wydal  Szafaizyk  w  dziele  Pamatky  drewniho  pisemnicvi  Jilioslovanow  1851.  Potem 
Wiklosicz  w  Chrestoroatia  Palaeo&lovenica.  Wiedeń  j86i.  Bodjanski,  według  rę- 
kopismu  moskiewskiego,  w  Cztjeniach  Obszcz,estvva  istorii  i  drewnostjej  rossijskich  r. 
1863  ks.  ir.  Później  z  tlómaczeniem  lacińskiem  i  objaśnieniami  wydali  Diin;mler 
i  Miklosicz  w  Denlischriften  der  Acailemie  der  Wissenscliaften.  r.  1870,  tom  XIX 
s.  203 — 246, 

Ż.y  w  o  t  Metodego  zatytułowany :  Pa  mięt'  i  żytje  blażennalio 
o  t  c  a  ff  a  s  z  e  h  o  i  u  c  z  i  t  e  1  a  M  e  f  o  d  i  j  a  a  r  c  h  i  e  p  i  s  k  o  p  a  m  o  r  a  w  i,  s  Ic  a, 
pierwszy  raz  ogłoszony  w  „Moskwitjaninia"  N.  6  r.  1843,  potem  z  rękopismu  XIV 
w.  z  Moskwy  dostarczonego,  wydal  Szafarzyk  w  dziele  Pamatky  drewniho  pisemnictvi 
Jihoslowanow  r,  1851,  Wyciąg  z' tego  Żywota  zamieszczony  byl  po  polsku  w  Dzien- 
niku literackim  Lwowskim  r.  1852.  Nr.  52,  i  po  niemiecku  przetlómaczony  w  Smo- 
lera  Jahrbiich  fiir  Slavisclieer  Literatur,  Kunst  und  AVissenschaften  1852  s.  89  —  94. 
Z  tego  wydania  tekst,  po  łacinie  przez  Mikloszicza  przetlómaczony,  Diimmler,  ze 
swemi  uwagami,  wydal  w  Archiv  fiir.  Kunde  Oesterreichischer  Geschichts-Quellen 
r.  ,1854,  tom  XIII  pod  tytułem:  Die  Pannonischei  Legenda  von  heiligen  Methodius. 
Powtórnie  tekst  łaciński  wydrukował  Ginzel,  w  Geschichte  der  Slavenapostel  Cyryli 
und  Method.  r.  1857.  Później  Bielowski,  uzupełniając  Szafarzykowe  wydanie  nota- 
tkami otrzymanemi  od  moskiewskiego  profesora  Bodjańskiego,  według  rękopismu 
XII  w.,  wydał  Żywot  Metodego  w  Monumenra  Poloniae  historica.  Tom  I  r.  1864 
po  słowiaiisku,  z  przekładem  polskim  Wagilewicza.  AV  następnym  r.  1865  Żywot 
Metodego,  według  Kodeksu  XI[  w.,  wydał  w  Moskwie  Bodjanski  w  Cztjenijach 
Obszczestwa  istorii  i  drewnostiej,  ks.  I  s.  i— 96.  Jest  to  najdokładniejszy  tekst  Ży- 
wota Metodego,  przedrukowany  w  B.ilbasowa:  Kiryll  i  ilefodij  r.   1871   s.  249 — 273. 

II.  Żywot  s.  Klemensa  biskupa  W  i  e  1  i  c  y,  ucznia  śś.  Konstan- 
tego i  Metodego,  po  grecku  napisany,  w  pierwszej  połowie  X  w.  Wiadomy  był  już 
w  XVII  w.  Wydał  go  Mikloszicz:  Vitta  5.  Clerńentis  episcopi  Bulgarorum.  Edi- 
dit  F.  Miklosich.  Vindobonae  1847.  Z  tekstu  Mikloszicza  wydany  z  tlómaczeniem 
rosyjskiem  w  Moskwie,  w  dziele:  MaTepiajiBi  JiASi  HCTopili  nucŁMCHT.  (Materyały 
dla  historii  pismien.)  1855.  U  Ginzgla  po  łacinie  7  pierwszych  rozdziałów  r.  1857. 
Nareszcie  w  Bilbasówa  Kiryłl  i  Mefodij  r.  1871.  Do  tej  kategoryi  wypada  odnieść 
„Uśniecie  ś  Cyryla  (Obdormito  S,  Kyrilli),  z  rękopismu  serbskiego,  nabytego  przez 
Hilferdinga  w  Macedonii  w  r.  1857,  wydane  w  tzwiestijach  Akademii  Nauk  w  Pe- 
tersburgu r.  1858  s.  381— 386,  później  w  Bilbasówa  Kirył  i  Mefodij  1871.  Chociaż 
rękopism  pochodzi  z  XV  lub  początku  XVI  w.,  —  dawnośc  tego  pomnika  niewąt- 
pliwa a  wyrażenia,  zgodne  z  tekstem  Żywota  ś.  Konstantego,  utwierdzają  badacza 
tej  sprawy  Bilbasówa  w  przekonaniu,  że  „U  śniecie  służyło  osnową  do  napisania 
Żywota".     Bilbasow.  1.  c.   s.  60     6( 

III.  Legendy  o  przeniesieniu  zwłok  ś.  Klemensa.  Z  nich 
Legenda    Italie  a,    sive    Vita     cum    translatiohe    S.    Clementis 

pa  pae  et  m  a  r  t  y  r  i  s,  przez  biskupa  z  Veletri  Gauderyka,  dedykowana  papieżowi 
Janowi  VIII  (r.  872—882),  znajdująca  się  w  nieco  uszkodzonej  kopii  w  klasztorze 
Monte -Cassino,    drukowana  przez  Bo^a-idystów  w  Acta   Sanctorum    r.    1668,    Martii 


—     8o     — 

smo  i  tłómaczył  księgi  duchowne  na  język  słowiański, ^^)  Metody 
piastował  godność  archimandryty  monasteru  Polichron,  nad  mo- 
rzem Jylarmora,  w  pobliżu  miasta  Cyziku,  w  Azy  i  mniejszej.'-'') 


tom  II.  Jest  to  bezwatpicnia  jeden  z  najdawniejszych  i  najwiarogodniejszych  pomni- 
ków o  czynach  braci  soluńskich.  —  Legendę  tę  przedrukował  Ginzel  w  Gesch.  d. 
Slavenapostel,  Cyrill  i  Method  und  der  Slavischen  Liturgie  r.  1861,  —  Pogodin 
w  Kiryłlo-Mefodijewskim  Sborniku  r.  1865,  s.  327 — 340;  Bilbasow,  w  dziele  Kiryll 
i  ]\Iefodij,  r.   1871,  s,  220—227. 

Druga  Legenda  poczynająca  sie:  W  toi  dień  (23  Januarii),  słowo  na 
priniesenje  moszczej  Preslawnaho  Klimentija,  z  kodeksu  mo- 
skiewskiej biblioteki  synodalnej,  wydana  w  Pogodina:  Kirylło-Mefodiewskij  Sbor- 
nik  r.  1865,  s.  3r9 — 326,  a  według  Wiktorowa,  w  tymże  sborniku,  legenda  ta  napi- 
sana być  miała  przez  samego  ś.  Konstantego  po  grecku,  potem  dopiero  po  słowiań- 
sku  przetłómaczona.     Podobne  przypuszczenie  za  śmiałe  i  nieudowodnione. 

IV.  Legendy  późniejsze.  Legenda  Serbica,  ałboserbskoje 
żytje  śś.  Kiryłła  i  Mefodija,  z  prologu  pisanego  po  słowiańsku  nie  później 
jak  w  XIII  w.,  wydane  przez  Kałajdowcza,  w  dziele:  Joann  Ekzarch  bołgarskij. 
Moskwa.  1824.  s.  90.  Dobrowsky  Miihrische  Legendę,  von  Cyrill  und  Method. 
1826.  Bilbasow,  Kirylł  i  Mefodiu  po  zapadnym  legendam  z  przekładem  łacińskim. 
1871.  s.  264—275. 

Legenda  Bohemica  de  s.  Ludmiła  z  końca  XIII  w.  i  Legenda 
iM  o  r  a  V  i  c  a  z  końca  XIV  w.,  wydane  przez  J,  Bobrowskiego,  Szafarzyka,  Ginzela, 
a  nareszcie  Bilbasowa  w  dziele  Kirylł  i  Metody  1871.  Cyrylli  et  Metudii 
legenda  Cracoviensis  z  końca  XIII  lub  początku  XIV  w.,  wzięta  jest 
z  Translatio  s.  Clementis  przez  Gauderika  pisanej  (jak  wzmiankowano  wyżćj),  wy- 
dana po  raz  pierwszy  przez  ks.  Ignacego  Polkowskiego,  w  dziele:  Cze-'ć  śś.  Cyrylla 
i  Metodego  w  Polsce.     Kraków  1885. 

Legenda  grecka,  albo  Ochrydska  o  ś.  Klemensie,  znaleziona  przez 
Wikt.  Grygorowicza  w  Ochrydzie  (1844 — 5)  w  greckim  rekopiśmie  i  wydana  w  Żur- 
nalu  ministerstwa  oświaty  w  Petersburgu  r.  1847.  Tom  LIII.  Z  innego  tekstu,  po- 
danego przez  profesora  Kurciusa  w  Pradze,  Szafarzyk  wydal  legendę  te  z  tłómacze- 
niem  łacińskiem  w:  Pamatky  hlaholskeho  pisemnictvi  r.  1853.  s.  LVII.  Z  tekstu 
Szafarzykowego  przedrukował  Bilbasow  w  dziele:  Kirylł  i  Metodiii  r.  1871,  s.  128, 
301 — 306.  Legenda  Soluńska,  czyli  Słowo  Kiryła  słowenca  so- 
łunskaho,  fiłosofa  bugarskaho,  prawdopodobnie  tłómaczenie  serbskie 
z  dawniejszego  greckiego,  lub  łacińskiego  tekstu.  Wydana  w  czasopiśmie:  H I  a- 
snik  druźstwa  srbske  słowesnosti  r.  1856  zesz.  VIII.  Wiadomy  do- 
tąd jedyny  tej  legendy  rękopism.  zawiera  wierszy  drukowanych  28.  Z  tłómaczeniem 
łacińskiem  przedrukował  Bilbasow  w  dziele:  Kirylł  i  Mefodij  r.  1871.  s.  217 — 219. 
Legenda  Macedońska,  grecka,  czyli  Żywot  ś.  Nauma.  ucznia  śś.  Kon- 
stantego i  Metodego,  wydana  przez  Hilferdinga  w  czasopiśmie  moskiewskiem  Ru- 
skaja  Biesieda  r.  1859  księga  XiV  s.  127  z  rekopismu  polowy  XVIII  w.  przedru- 
kowana w  Bilbasowa  Kirylł  i  Mefodij  r.   1871   s.  307 — 310  po  greckn. 

V.  Do  starożytnych  pomników  słowiańskich  o  iś.  Konstantym  i  Metodym, 
wypada  dodać: 


—     8t     -- 

Tymczasem  Rościslaw,  porozumiawszy  sie  z  knęziami  moraw^ 
skimi  i  Świętopełkiem  księciem  nitrańskim,^^)  wyprawił  do  ce- 
sarza Micliała  III  poselstwo,  o  przysłanie  mu  księży,  znajacycłi 
język  słowiański.  —  Postępkiem  tym  nadzwyczaj  w  polityce  zrę- 


1)  Czernoryzca  Chrabra.  O  pismeniech.  Tekst  Chrabra  po 
slowiańsku  wydal  Kalajdowicz  w  dziele:  Joann  Ekzarch  bolgarskij.  Moskwa,  1824. 
s.  189  —  192.  Szafarzyk.  O  Pismenech  slovanskych.  Praga  185 1.  Nowsze  wydanie 
z  tlómaczeniem  niemieckiem  J.  Hanusza,  w  Archiw  fiir  Kunde  Oesterreichischer  Ge- 
schichts-Quel]en  XXiri  r.   1860  s,  3—101. 

2)  Urywki  z  Żywotów  śś.  Kiryła  i  Metodego  w  wielu  dawnych  kode- 
ksach znajdujące  się,  tudzież  modlitwy,  tak  zwane  t  r  o  p  a  r  y  i  k  o  n  d  a  k  i,  w  któ- 
rych rozsiane  są  wiadomości  takie  same,  jakie  w  Żywotach  i  legendach  znajdujemy.  — 
Spis  tego  rodzaju  pomników,  z  ksiąg  kościoła  prawosławnego  podał  J.  Tok  maków 
Bii6.uorpa<i>iiMecKiii  yKasaie-Tb.  .IiiTepaiypa  o  cb.  KiipiiJi.it  11  Meoojil;,  et  npiuo- 
iKeiiieMi.  ncpoHiia  iiCTopiiiecKUNT,  jiaTepia.ioBt,  xpaiijmiiixcfl  b-l  EpaBiiTe-ibCTBeii 
imxi  11   OómecTBeHHb]XX  ApxiiBax'b  u  EiiójioTeKaxT..     Moskwa.  1886  stronnic  28- 

VI.  Nowsze  opracowania  przedmiotu,  w  osobnych  książ- 
kach. Oprócz  prac  autorów  przestarzałych,  czeskich:  Stredowskiegc),  Dobnera 
i  Bobrowskiego,  tudzież  niektórych  rosyjskich,  wzmiankowanych  w  Tokniakowa 
Bibliograficznym  Wskaźniku,  wyliczymy  nowsze: 

Szafarzyk.  Pamatky  drevniho  pisemnictvi  Jihoslovauov  r.  185 1,  powtór- 
nie w  r.  1873;  Pamatky  hlaholskeho  pisemnictvi  1853.  Ueber  den  Ursprung  und 
die  Ileimath  des  Glagolitismus.  1 858.  Inne  prace  w  ogółnem  wydaniu  mniejszych 
prac  Szafarzyka.     Rozprawy  z  oboru  ved  slowanskych   1865. 

S  z  t  u  1  c  prałat.  Wypsani  żivota  svatych  brati  Cyrilla  a  Metl.oda.  Praga, 
1847.     Żivot  swatych  Cyrilla  a  Methodia.     Praga   1857. 

Biły.  Dejiny  svatych  Cyrilla  a  Methodia  apostolov  slowanskych,  w  Praze 
1863,  przetlómaczona  po  niemiecku   w   1863. 

Raczki    prałat.     Viek  i  djelovanie    sv.    Cyrilla    i    Methoda.     Zagreb    1859. 

G  i  n  z  e  1  J.  A.  Geschichte  der  Slawenapostel  Cyrill  und  Method,  und  de- 
slavischen  Liturgie.     Pierwsze  wydanie  r.    1857,  drugie   1861. 

F  i  1  a  r  e  t  biskup  ryżski.  Kiipii.uT.  ii  Meoojiiii  CjiaBfliiCKie  npocBtTiiTCiii. 
Moskwa  r.   1846,  przedrukowano  w  Pogodina  sborniku   1865.     ^Niżej.) 

Ł  a  w  r  o  w  s  k  i.  ItiipiLi.n>  11  Menojiii  KaicT.  npaBoe.iaBiiue  nponoBlijiiiiKii  y 
aanajiibhKTi  CiaBain..    Charków  1863. 

Pogodin  M.  liiip.i.io-MeoojifBCKiii  cGopiiiiicb  bt.  naMiiib  o  coBepmiiB- 
lueMCfl  TbiCHMc.rtTiii  c.iaBfliicKoii  niicbMeiiiiocTii  11  xpiiCTiaHCTBa  bT)  Pocciii.  Moskwa 
1865.  W  nim  pomieszczone  sa  prace:  Górskiego,  Filareta,  Pogodina,  Hilferdinga,  Gry- 
gorowicza,  Kazańskiego,  Wiklorowa,  Bezsoiiowa,  Buslajewa,  Aksakowa  i  Arsenijewa. 

B  o  d  j  a  n  s  k  i  j  O.  Kiipii.T.Tb  u  Mooojiii.  Coópaiiie  naMaTiiiiKOBi.  ,10  At,aTc.ib- 
iiocTii  CB.  nepBoy'iiiTe.icii  11  npocBtTiiTe.icii  cTaBimcKiiKi.  n.ieMein.  oTnocfluuixcfl.  Z  nich 
Żywot  Konstantego  w  Cztjenijach  Obszczestwa  Istorii  i  Drewnostjej  1863  i  1864. 
Żywot  Metodego,  tamże  r.  1865.  „Pochwalnoje  słowo  Kirylu  i  Mefodiju-',  tam/.e  r. 
1865-^1866.     Żywot  Konstantego  z  innych  kodeksów,   także    w  Cztjenijach   r.    1873. 

B  i  1  b  a  s  o  w  W.  A.  Kiipii.i.ib  11  !Meooj,iii  no  joKyMeiiTajibiiUMb  iic-T04niiha>rb-. 
Tom  JII.  6 


—       82       — 

cznym,  Rościslaw  nietylko  usuwał  wpływ  nieprzyjaznego  mu  du- 
cliowieństwa  niemieckiego,    lecz  jeszcze  jednał  sobie  przyjaźń  ce- 


Monunienta  diplomatica  r.  1868.  I\iipii.i.ri)  11  Monojiii  iio  sanajiihiMi.  jicrcn,TaM'L. 
Codex  Legendarnm   1871. 

W  o  r  o  n  o  w  A.  r.iaiurŁiiiiiie  iictomimikii  aih  iicTopiii  Kiipii.ua  11  Meoojifl. 
Kijów   1876. 

Perwolf.  C.ioutiicKiii  fl3i.iin.  11  (>ro  cy.ii.óbi  y  iiapojoui.  c.ioi5aiiCKiiXT,. 
Warszawa  1885.  ]\I  e  o  o  J  i  c  B  c  k  i  ii  10  u  11 .1  c  ii  11  l>l  ii  C  o  o  p  11 11  k  t.  ,  wydany  przy 
uniwersytecie  warszawskim,  pod  redakcya  Budylowicza   1885. 

J  a  y  i  c  z.  J.  W.  nonpocT.  o  luipii.i.it  11  ^Iooo,iit  m,  C.iauaiicKoii  <i>iMOjoriii. 
Petersburg  1885,  jako  dodatek  do  tomu  LI  zapisek  Akademii   Nauk. 

Inne  mniejsze  praee,  wzmiankuje  Wskaźnik  Tokmakowa,  także  w  Jagicza: 
Bonpocb  o  K11p1u.1I;  II  Meoojiii  1885. 

Rettel  Leonard.  Cyryl  i  Metody.  Streszczenie  najnowszych  poszukiwań. 
Paryż   1871  s.  216  i  8  minori. 

Gromnicki  Tadeusz.  .Świeci  Cyryl  i  Metody;  w  rozprawach  wydziału 
historyczno -filozoficznego  Akademii  Umiejętności,  w  Krakowie  r.    1879 — 1880.    Tomy 

X,  XI,  xn. 

Zieliński  Wład.  Apostolstwo  śś.  Cyryla  i  Metodego,  oraz  początki  chrze- 
ściaństwa  w  Polsce.  —  Wenecya  1882  s.  79. 

Chotkowski.  Żywot  śś.  Cyryla  i  Metodego  Apostołów  słowiańskich. 
Kraków   1885   s.  80. 

Kantecki  Antoni.  ŚS.  Cyryl  i  Metody.  Apostołowie  Słowiańszczyzny, 
Poznań  1885  s.  6j.  Wydanie  popularne  z  powodu  Encykliki  Leona  XIII  z  dnia  13 
Września  1880  r. 

Polkowski  Ignacy,  kanonik.  Cześć  śś.  Cyrylla  i  Metodego  w  Polsce 
według  ksiąg  hturgicznych  od  końca  Xni  w.  Kraków   1885  str.  64.     Praca  źródłowa. 

Pruszyński  Ludomir.  Apostołowie  Słowian  śś.  Metodyusz  i  Cyryl.  War- 
szawa 1885  str.  81.  Wykład  popularny  i  dla  tego  pożyteczny  do  rozszerzenia  w  Polsce 
czci  śś.  Cyrylla  i  Metodego. 

Crncić  Iwan.  Rimsko-slovinska  służba  sv.  Kurillu  i  Metudu,  w  XtV  księdze 
„Starine",  s.  210 — 220. 

L  e  g  e  r  Louis.  Etude  historique  sur  la  conversion  des  Slaves  au  christia- 
nisme.     Paris   1868  in  8  227. 

Martinof,  w  Revue  des  Questions  historiąues,  71  livraison.  Juillet.  Paris 
1884.  wydal  ,La  legendę  italique  de  SS.  Cyrille  et  Melhode",  s.  1 10 — 166,  gdzie 
wysoko  podniósł  znaczenie  Legendy  Italica,  jako  jednego  z  najdawniejszych  pomni- 
ków o  śś.  Cyrylu  i  Metodym. 

We  włoskiej  literaturze  wiadoma  praca  Bartholini  Dominika.  Memorie 
storicho  critiche  archeologiche  dei  sancti  Cirillo  et  Methodio.  Rzym  1881.  s.  254. 
O  niej  sprawozdanie  w  „Atheneum".    Warszawa  1882,  zesz.  VIII  378 — 383. 

Krótlci  ten  wykaz  źródeł  i  opracowań  wskazuje  jak  jest  bogatą  łiberatura  o  apo- 
stołach słowiańslcich.  Podaję  wykaz  ten  dla  ułatwienia  oryentowania  się  w  cytatach, 
nie  zaś  jako  pracę  bibliograficzną,  nie  wcliodzącą  w  zakres  niniejszego  dzieła.  Do- 
kumenty podam  w  osobnym  D  o  d  a  t  k  t  u  w  końcu  tej  księgi.  Inne  źródła  wskaże 
we  właściwem  miejscu. 


-     S3     - 

sarza  wschodniego  dla  zrównoważenia  polityki  króla  Ludwika 
Niemieckiego,  który  w  celu  zhołdowania  Morawii,  starał  się  po- 
granicznych z  nią  Bółgarów  wciągnąć  do  związku  przeciw  Ro- 
ścisławowi.  Tym  sposobem  formowały  się  ligi:  morawsko  -  byzan- 
tyńska,  przeciw  niemiecko  -  bółgarskiej,  balansujące  ówczesną  po- 
litykę w  nad  -  dunajskich  krajach. 

Cesarz  Michał  uprzejmie  przyjął  poselstwo  morawskie,  a  zna- 
jąc biegłość  braci  soluńskich  w  sprawach  religijnych  i  w  piśmie 
słowiańskiem,^-^)  przeznaczył  ich  na  apostołów  w  Morawii,  jeśliby 
jednak  dać  wiarę  legendzie,  prawie  współczesnej,  wypadałoby 
wyprawienie  Konstantego  do  Morawii,  przypisać  domaganiu  się 
Rościława,  który,  dowiedziawszy  się  o  sławnych  czynach  Kon- 
stantego w  poselstwie  do  Chazarów,  życzył,  aby  ten  mianowicie 
apostoł  do  ^lorawii  przybył.^") 

Bracia,  zabrawszy  z  sobą  księgi  dnchowne  wcześniej  już 
przetłómaczone  po  słowiańsku,'')  tudzież  relikwije  ś.  Klemensa,'^) 
puścili  się  w  podróż.  Matka  ich,  przeprowadzając  ukochanych 
synów,  ze  łzami  błagała,  aby  w  razie  śmierci  jednego  z  nich,  po- 


*-)     Szczegóły  niżej   §  42. 

'*)  In  Polichronio,  quod  est  in  Sigriana.  Vita  s.  Theophanis,  in  Acta  Snn- 
clorum,  XII  Mart.  T.  II  13,  p.  220.  —  Est  autem  Sigriana  regio  montuosa  prope 
Cyzicum  in  Asia  Minori  et  Propontidis  littora,  ab  Olympena  Rhyndaco  tiiwio  divisa. 
Ibid.  p.  213. 

")  W  Żywocie  Metodego  czytamy:  „Rostislaw  knież  slowenieski,  s  Swiato- 
polkom  poslasta  iz  Morawy  k'  carju  Michailu,"  (rozd.  5),  ale  w  równie  dawnym, 
a  może  i  starszym  Żywocie  Konstantego  powiedziano  tylko:  „Rastislaw  bo,  mora- 
wbskyi  kneź,  stwjet  sTjtwori  s  knezi  swoimi  i  s  Morawlijany"  (rozd.  14),  a  o  Świę- 
topełku ani  wzmianki.  DUmmler,  w  Denkschriften  der  Akademie  der  Wissenschaf- 
ten  XIX  r.   1870. 

'5)  Skłaniając  braci  do  apostolstwa  cesarz  mówił  do  nich:  „wy  bo  jesta  se- 
łunijanina,  da  seluuijanie  wsie  czisto  slowieński  besiedujut."  Pannoński  Żywot  Me- 
todego rozd.   5. 

1^)  Philosopho  autem  reverso  Constantinopolim,  audiens  Rostislaus  princeps 
Moraviae,  quod  factum  fuerat  a  Philosopho  in  provincia  Cazarornm,  ipsae  quoque 
genti  suae  consulens,  ad  praedictum  imperatbrem  nuntios  missit.  Legenda  Italica.  c.  7. 
Podobnie  w  legendach  Morawskiej,  cap.  4  i  Krakowskiej  cap.  4.  Polkowski.  Cześć 
śś.   Cyrylla  i  ^Metodego,  s.   15. 

^")     Żywot  Metodego  5. 

>*)     Niżej  cytata  40. 

6» 


-     S4     - 

zostały  przy  życiu  przywiózł  do  niej  ciało  zmarłego.^'*)  Bracia, 
dawszy  słowo  dotrzymać  świecie  prośbę  matki,  pożegnali  sie 
z  nią  ostatni  raz,  ruszyli  w  podróż  do  Rościsława  i  do  stolicy 
jego  Welegradu  av  czerwcu  r.  863  przybyli.-*^)  Atoli  do  wiellciego 
dzieła  wnet  przystąpić  nie  mogli.  Był  to  bowiem  czas  burzliwy, 
czas  gotowania  się  do  wojny  z  Niemcami.  —  Bracia,  osiadłszy 
w  Welegradzie,-')  pracow^ali  nad  wylcształceniem  poruczonycłi 
im  przez  Rościsława  uczniów.--)  Niemiłem  okiem  patrzyło  na  to 
duchowieństwo  niemieckie.  A  gdy,  po  niepomyślnej  dla  ]\Iora- 
wian  wojnie  r.  864,  biskupi  niemieccy  groźnie  przemawiać  po- 
częli, apostołowie  Konstanty  i  Metody,  pojmując  grożące  im  nie- 
bezpieczeństwo, unikali  miejsc  burzliwych,  a  przechodząc  z  kraju 
do  kraju  po  grodach  i  osadach  wiejskich, -''";  opowiadali  ludom 
słowiańskim  słowo  boże  w  zrozumiałej  im  mowie,  starając  się  wy- 
korzenić sprośne  obrzędy  pogańskie  i  wielożeństwo.-^j 

Jednocześnie  z  apostolstwem  u  Słowian  morawskich,  przy- 
padło wprowadzenie  chrześciaństwa  w  Bółgaryi.  Wiemy,  że 
wcześniej  jeszcze   Konstanty    filozof   pracował   nad    rozszerzeniem 


1")     Legenda  Italica  cap.   1 1 . 

-^)  Muralt  w  dziele:  Essai  de  Chronographie  byzantine  p.  439  pisze:  Ra- 
stislaf  avait  resiste  a  Louis  dans  Devina  en  864,  aupres  duąuel  Methode  et  Cyrille 
se  trouvaient  depuis  Juin  863.  Opierając  sie  na  tern  historycy  czas  przybycia  aposto- 
łów do  Morawii  zsvyczajnie  w  Czerwcu  naznac/.ają.  Dudik.  Gesch.  Miihrens  I.  s. 
159.  Inni  przyjmując  na  uwagę,  że  wedJug  legendy  italskiej,  bracia  „mansuerunt 
ergo  in  Moravia  per  annos  quatuor  et  dimidium"  (cap.  7)  i  zważając,  że  bracia 
do  Rzymu  przybyli  w  końcu  r.  867,  obliczają,  że  bracia  do  Morawii  przybyli  na 
wiosnę   r.   863.     Bilbasow.    Kiryll  i  Mcfodij  s.  30. 

-')  R.  1030,  książę  Brzctyslaw  pisał:  juxta  Yueligrad,  ubi  caepit  christiani- 
tas.  Erben    Regesta  Bohemica  p.  40. 

--)  DoslLdbszu  że  jemu  Morawy  s  welikoju  czLstiu  prijet  jeho  Ratislaw 
i  uczeniky  sobrawL  wdast  ich  ucziti.  Żywot  ś.  Konstantego,  rozd.  XV.  Denkschrif- 
ten  der  Academie  der  Wissenschaftem     T.  XIX  p.   226. 

s')  Quotidie  (Constantinus)  cum  fratre  suo  JNlethodio  perlustrabat  civitates, 
vicos  et  oppida.  Leg.  Moravica.   c.  5. 

-*)  Można  to  uważać  z  listu  pajjięża  Jana  VI(I  do  Kociela:  Eos  qui  uxo- 
res  suas  dimiserunt,  vel  illis  ab  alias  viventibus  migraveruat  nuptias,  tam  diu  cum 
consentaneis  eorum  escommunicamus,  quousque  postcrioribus  remotis,  priores  poeni- 
tendo  receperint.  Praecipue  cum  haec  pessima  con!»vetudo  ex  paganorum  morę  re- 
manserit.  Erben    s.   15    między  r.  873  a  882. 


-     85     - 

nauki  Chrystusa,  a  może  i  nawracał  Słowian  macedońslcich  w. oko- 
licach Tesałoniki,  na  porzeczu  Bregalnicy.-'^)  Ałe  w  którym  mia- 
nowicie roku  i  przez  kogo  ochrzconym  został  car  bółgarski  Borys, 
to  zagadką  zostaje.  Niewątpliwie  wszakże  wypadek  ten  stał  sie 
około  początków  apostolstwa  braci  soluńskich  w  INIorawii  t.  j. 
miedzy  r.  86i  a  864,-*^)  a  według  nowszych  badań  car  Borys 
prawdopodobnie  ochrzczonym  został  w  r.  864  przez  ś.  Metodego, 
który  z  Morawii  do  Bółgaryi  w  tym  celu  zdążył,  gdy  tymczasem 
brat  jego  Konstanty  szerzył  chrześciaństwo  w  Morawii.-') 

Cztery  i  pół  lata  (863 — 867)  Konstanty  i  Metody  apostoło- 
wali w  Morawii  i  sąsiednich  krajach,  opowiadając  słowo  boże 
Morawianom,  Czechom,  Słowakom,  Polakom, 2*)  Łużyczanom, 
zakładając  kościoły    i    kaplice.-")  —  Zachowało    sie   podanie,    że 


'-■'•j     Wyżej  cyt.   lo. 

-^)  Według  legendy  Morawskićj  Konstanty  z  bratem  ^ktodem,  dążąc  do 
INIorawii,  po  drodze  zaszedł  do  Bułgarów  ,,quos  divina-  cooperatrice  gratia  sua  prae- 
dicatione  convertit  ad  fidem  (cap.  4).  Być  może  Konstanty  po  drodze  i  rozszerzał 
clirzebciaństwo  w  Bółgaryi  (r-  863),  ale  Idedyż  byl  ochrzczony  sam  car  Borys?  Opie- 
rając sie  na  hislorykacli  byzantyńsliich,  dawniej  mniemano,  że  to  dolconat  Metody 
w  r.  861 — 862.     (Palanzow.     RI;k7j  oo.irapcKoro  uapa  CiiMcoiia  1852  str.  22. 

■')  Wypada  riwage  zwrócić  na  Żywot  ś.  Klemensa,  bisltupa  Wielickiego, 
autor  którego,  ze  znajomością  rzeczy,  opowiada  szczegółowo,  że  Metody,  w  czasie 
pobytu  w  Morawii,  starał  sie  sl<lonić  do  chrześciaństwa  książąt  Kociela  i  Borysa 
„którego  oczarował  swem  krasomówstcm  w  mowie  ojczystej",  dodawszy,  że  nawró- 
cenie Bólgarów  przypadło  w  r.  6377  t.  j.  869  (Vita  .s.  Clemenlis,  po  grecku,  cap.  4) 
według  Icodcksu  wyilancgo  przez  Mililosicza  1847  i  przedrukowanego  w  Moskwie 
r.  1855.  —  W  innym  Żywocie  ś.  Klemensa,  przez  Szafarzyka  wydanym  w  r.  1853, 
Metody  wzmianliuje  sie  także  jako  główny  o.świecicieł  Bólgarów  i  cara  Borysa  (cap. 
11),  ale  czasu  nawrócenia  Bólgarów  nic  oznaczono.  Rok  zaś  859  podany  przez 
starożytny  Ż)Wot  ś.  Klemensa,  nie  może  być  przyjęty  dla  tego,  że  w  tym  roku  Me- 
tody był  w  Rzymie,  a  z  porównania  zdarzeń  wypada  przyznać,  że  clirzest  Borysa 
przez  Metodego  mógł  być  dokonany  przed  zawarciem  przymierza  Niemców  z  Bół- 
garami  w  Tulłn  r.  864.  Po  zawarciu  tego  przymierza  Niemcy  niedopuściliby  chrztu 
Borysa  przez  księży  słowiańskich. 

-*)  Poświadcza  to  wyprawa  Morawianów  przeciw  pogańskiemu  księciu  Wi- 
ślicy, który  „sie  urągał  chrześcianom"  (o  czem  niżej  będzie),  tudzież  chronograf  mo- 
skiewski XV  w,  według  którego  filozof  Konstanty  nauczał  Morawianów,  Lechów, 
Czechów  i   inne  narody.     Bielowski,  M.  P.  I  90. 

-")  W  Spiekach  (Speitsch)  niedaleko  Kcłcz,  okręg  ołomuniecki;  w  P  r  z  y- 
b  i  c  a  c  li  niedaleko  Hustopcsw  ( Auspitz)  ;  \v  Ż  a  r  o  s  i  c  a  c  h  ;  w  U  h  r  i  c  i  c  a  c  li 
blizko  Damborzyc;    w  S  w  i  t  a  w  i  e,    okręgu  Bincńskiego.     Tudzież  pod  wezwaniem 


—     86     — 

w  okolice  Zgorzelca  przychodził  sam  apostoł  Konstanty,  że  był 
nagóracli:  Królewskim  gaju  (Konigsliain)  i  Jaworniku,  i  że  tam, 
gdzie  teraz  Ilainwald,  na  miejscu  chramu  pogańskiego  zbudował 
kościół. ■''^^)  Podanie  to  nie  mogło  bez  powodu  powstać  i  choć 
w  części  potwierdza  sie  dotąd  istniejącym  obyczajem.  Od  nie- 
pamiętnych czasów  bowiem  na  górze  Jawornickiej  stoi  krzyż, 
do  którego  w  dzień  ś.  Wacława,  króla  czeskiego,  wnuka  Borzy- 
woja  i  Ludmiły,  ochrzczonych  przez  Metodego  (około  r.  878), 
wędrowali  pobożni  pielgrzymi  z  dalekich  krajów,  najwięcej  z  Czech. 
Nawet  po  przyjęciu  nauki  Lutra,  Jaworzanie  protestanci  spoty- 
kali pielgrzymów  katolickich  z  chorągwiami  i  uczestniczyli  w  pro- 
cesyach  katolickich.  Nabożeństwo  odbywało  się  kolo  krzyża, 
a  wszyscy]  przytomni,  klęcząc,  śpiewali  modlitwę  ,,Hospodynie 
pomiluj  ny",  tę  samą,  która  do  teraźniejszego  czasu  u  Czechów, 
^Morawian  i  Słowaków  pod  nazwą  modlitwy  ś.  Wojciecha  prze- 
chowała się.^^) 

I    radzi    byli    Słowianie    słuchać    nauki    o    wielkości    Boga, 


Ś.Klemensa,  kaplice:  koło  Oswetimanow,  okręgu  Hradisztskiego,  w  której  ko- 
ście świętego  leżały,  podobnie  i  w  Lipowce  okręgu  Brneńskiego,  Dudik.  Gescb. 
Mahrens  I.  170.  Do  lego  dodamy  jeszcze  kaplicę  ku  czci  ś.  Klemensa  poświęcona 
w  starożytnym  grodzie  R  a  k  u  s  y  (castrum  Rakouz)  teraz  Raabs  u  wierzchowin 
r.  Dyi.  Przy  tej  kaplicy,  według  podania,  mieszkał  apostoł  Metody,  dążąc  do  Czech. 
Szembera.  Zapadni  Slovane;  Pfidavky  s.  i.  Wreszcie  w  Ołomucu  kościół  ś.  Pio- 
tra, o  którym  dawno  zapisano:  an.  863  Rastiz  dux  tradidit  in  die  consecrationis 
ecclesiae  sancti  Petri  in  Olomuticł  per  venerabilem  fratrem  Kyrillum  omnes  homines 
castelli  et  civitatis  (Olomucense),  ad  ripam  usque  Moraue  fluvii.  Eerben.  Regesta,  s.  14. 
Niezaprzeczając  samego  nadania  kościołowi  Ołomuckiemu,  nie  mamy  wszakże  udo- 
wodnienia, że  to  nastąpiło  w  863  a  nie  w  innym  roku. 

3")  Czas  pobytu  ś.  Konstantego  w  okolicy  Zgorzelca  tylko  przez  prawdopo- 
dobieństwo określić  by  można.  I  tak:  Apostolstwo  jego  w  stronach  podkarpackich 
ciągnęło  się  od  lata  r.  863  aż  do  jesieni  r.  867,  t.  j.  do  podróży  do  Rzymu,  zkąd 
on  już  nie  wrócił.  Przed  odejściem  do  Rzymu  bawił  on  u  księcia  Kociela  w  Bla- 
tnie,  nie  wcześniej  jak  w  r.  867,  a  zatem  pobyt  jego  na  Ślązku  mógł  przypaść 
w  jatach   864—866. 

^')  O  wzmiankowanej  ceremonii  pisał  G.  Burghardi.  Iter  Sabaticum. 
Lipsk.  r.  1736.  Dzieła  lego  nigdzie  znaleźć  nie  mogłem.  Inne  szczegóły  w  pracy 
Izmaela  Srezniewskiego,  w  Zurnale  ministerstwa  oświaty.  Petersburg.  1844,  część 
XLIII.     Maj. 


-     87     - 

we  własnej  mowiel^-)  ale  nie  radzi  z  tego  byli  biskupi  niemieccy, 
szczególnie  salcburgski  i  passawski,  którzy  z  rozwojem  nauki 
braci  soluńskich,  tracili  trzodę  słowiańską,  a  z  nią  dziesięciny, 
dobra  ziemskie  i  wpływ  polityczny.  Posądzali  biskupi  nowych 
apostołów  o  szerzenie  schyzmy,  o  chęć  oderwania  Słowian  od 
papieża,  znajdując  we  współczesnych  wypadkach  niejakie  uspra- 
wiedliwienie potwarzy,  miotanych  na  apostołów  słowiańskich. 
W  tym  samym  bowiem  czasie,  kiedy  bracia  pracowali  nad  zasa- 
dzeniem winnicy  Chrystusa  w  stronach  przykarpackich,  w  Kon- 
stantynopolu spory  duchowieństwa  z  kościołem  rzymskim  tak  się 
zaostrzyły,  że  patryarcha  Fociusz  poważył  się  papieża  Mikołaja  I 
za  kacerza  ogłosić  i  od  kościoła  odłączyć  (r.  867).  A  ponieważ 
Konstanty  filozof  od  młodości  zostawał  w  przyjaznych  stosunkach 
z  Fociuszem,  przeto  podejrzliwość  biskupów  niemieckich  mogła 
się  w  oczach  papieża  wydawać  nie  bez  podstawy.  Skargi  więc 
biskupów  w  Rzymie  na  apostołów  słowiańskich,  że  pod  pozorem 
nabożeństwa  słowiańskiego  wprowadzają  herezyę,  nie  mogły 
bez  skutku  pozostać.  Zapobiedz  złym  skutkom  walki  dwóch  ob- 
rządków w  jednym  kościele,  wyrozumieć  zasady  apostołów  sło- 
wiańskich, wreszcie  uspokoić  ludy  powaśnione  intrygą  biskupów 
niemieckich,  do  stolicy  papieskiej  należało.  Pojmując  to  wszy- 
stko papież  IMikołaj  wezwał  braci  apostołów  do  Rzymu.^^^) 

Chociaż  hierarchicznie  bracia  apostołowie  zależeli  od  patryar- 
chatu  Konstantynopolitańskiego,  ale  na  głos  papieża  spieszyli 
stawić  się  w  Rzymie.  Zabrawszy  więc  z  sobą  relikwije  ś.  Kle- 
mensa, aby  je  miastu  Rzymowi,  jako  ciało  papieża  zwrócić,  bra- 
cia przez  Pannonię  do  Rzymu  dążyli.   Po  drodze  odwiedzili  księ- 


'-)  Cognoscentes  loci  indigenae  (Morawianie)  adventum  illorum,  valde  gavisi 
sunt;  quia  et  reliquias  b.  Clementis  secum  ferre  audierant,  et  Evangelium  in  eorum 
linguam  a  philosopho  praedicto  translatum.  Exeuntes  igitur  extra  civitatem  obviam, 
honorifice,  et  cum  ingenti  laetitia  receperunt  eos  . .  .  mówi  współczesny  biskip  Gau- 
derik.     Legenda  Italica,  cap.   7. 

•■'')  His  omnibus  auditis,  papa  gloriosissimus  Nicolaus,  valde  laetus  super  his 
quae  sibi  ex  hoc  relata  fuerant  redditus,  mandavit  et  ad  se  venire  illos  litteris  Apo- 
ślolicis  invitavit.     Legenda  Italica.  8. 


—     S8     — 

cia  Kociela,  który  nie  zadlugo  przed  tern  był  przyjacielem  arcybi- 
skupa salcburgskiego  Adalwłna  i  z  nim  wspólnie  obchodził  Boże 
narodzenie,  w  Błatnie  r.  864,-'*)  a  teraz  wzniósłszy  się  nad  oso- 
biste widoki,  przystąpił  do  nauki  apostołów,  uczył  się  u  nich  pi- 
sma słowiańskiego  i  do  takiejże  nauki  50  mężów  przeznaczył,^^) 
Chciał  on  braci  apostołów  zatrzymać  u  siebie  i  na  icli  żądanie, 
według  legend,  miał  nawet  oswobodzić  wielu  chrześcian  z  nie- 
woli,-'") lecz  bracia,  czując  konieczność  stawienia  się  w  Rzymie, 
puścili  się  w  podróż,  niosąc  z  sobą  relikwije  ś.  Klemensa.  W  We- 
necyi  księża  łacińscy,  podszczuwani  przez  arcybiskupa  salcburg- 
skiego,  rzucili  się  na  apostołów  słowiańskich  ,.j  a  k  kruki  na 
s  około  w,"='')  a  urągając  im  wołali:  ,.j  a  k  i  e  to  stworzyli- 
ście Słowianom  księgi  i  nauczacie  ich;  przecież  mowy  ich 
nikt  wprzódy  nie  obrał,  ani  apostołowie,  ani  papież  rzymski,  ani 
teolog  Grzegorz,  ani  Hieronim,  ani  Augustyn."  —  „Bóg",  powia- 
dali, „trzy  tylko  wybrał  języki:  hebrajski,  grecki  i  łaciński."-^**) 
Z  godnością  odparłszy  zarzuty  i  urągania,  wykonawcy  wielkiego 
dzieła  pokornie  szli  do  Rzymu,  do  którego  wiedli  z  sobą  miliony 

34j     Wyżej  na  s.  69,  z  Conversione  Bajovariorum. 

'•'')  „KoclI  kneź  panońskyi . .  .  wzlubl  welmi  slowjeńsky  knigy,  naucziti  se 
im,  i  wda  do  H  (50)  uczenik  ucziti  se  im". . .  Żywot  ś.  Konstantego  rozd.  14. 
Denkschrift  der  Akademie  der  Wissenscliaft.  1870.  Tom  XIX  str.  226.  Atque  in 
Pannoniam  profectus  a  Cozelo  Lechorum  principe  bene  exceptus  est  tt 
poslea  quinqaginta  ibi  viros  fidem  vtram  literasąue  slavinicas  docuit.  Obdormitio  s. 
Kyrilli.  W  teksie  słowiańskim  czytamy:  „priet  jeho  (Konstantego)  k  H  e  3  b  Jl  t  lu  K  bl  fi 
i  potom  priejet  50  uczenik  i  naucziw  ich  prawosławniei  witrie  i  słoweńskim  kni- 
gara."   ycneiiie  cb,  KiipiiJ.ia,w  Bilbasowa.  Kiryłł  i  Mefodij.  s,  244 

36)  W  Żywocie  s.  Cyryla  wzmiankuje  się,  że  na  jego  prośbę  książęta  Rości- 
slaw  i  Kociel  oswobodzili  900  niewolników  w  r.  867:  I  ne  wzet  że  ni  ot  Rastislawa, 
ni  od  Koćly  ni  zlata  ni  srebra,  ni  inoje  weszczi  ...  nb  tbcziju  plenbnik  isproszb  ot 
oboju  ^  stb  (nonagentos)  otpusti  ich"  (rozd.  14).     Denkschriften  d.  Akademie  s.  226. 

W  Obdormitio  s.  Cyrilli  czytamy:  „Philosophus  a  principe  nonaginta  christia- 
nos  captos  petit  et  liberavit."  Zważając,  że  wzmianka  ta  jest  powtórzeniem  tego 
co  legendy  mówią,  o  pomyślnem  zakończeniu  missyi  Konstantego  do  Cbazarów,  mia- 
nowicie o  oswobodzeniu  przez  hagana  chazarskiego  w  skutek  prośby  Konstantego, 
z  niewoli  chrześcian,  badacze  mniemają,,  że  wiadomość  o  oswobodzeniu  przez  Ko- 
ciela  900  niewolników  wypada  odrzucić. 

■"""j  „Sbrasze  se  nań  jepiskupi  i  popowe  i  czrnorizci,  jako  i  wrani  na  so- 
kola "     Żywof  Konstantyna  rozd.   16.  Denkschrift  d.  Akademie  XIX.  s.  227. 

^"j     Żywot  Konstantyna,  rozd.    16.  Denkschrift  der  Akad.  s.    227. 


-     89     - 

ochrzczonych  i  mających  być  ochrzczonymi  Słowian,  Pojmy- 
wała  to  stolica  apostolska  i  następca  Mikołaja  I,  Adryan  11,'^") 
sam  wyszedł  za  miasto  na  spotkanie  relikwii  ś,  Klemensa  i  apo- 
stołów słowiańskich,^")  w  uroczystem  ubraniu,  okrążony  ducho- 
wieństwem i  tłumami  ludu,  z  zapalonemi  w  rękach  świcami.**^) 
Wśród  śpiewów  pobożnych  tłumów,  z  największą  uroczystością 
relikwije  ś.  Klemensa  złożono  w  kościele,  pod  jego  wezwaniem 
zbudowanym  w  Rzymie  oddawna.*-)  Powrót  cudowny  wysoko 
czczonych  relikwii  męczennika  papieża  napełnił  serdca  Rzymian 
nieopisaną  radcścią,  zainteresowaniem  się  apostołami  słowiański- 
mi, którym  należała  cześć,  za  wyświadczenie  ówczesnemu  światu 
chrześciańskiemu  takiej  usługi  nieocenionej. 

Niebrakowało  jednak  w  samym  Rzymie  zgorszenia,  z  po- 
wodu wprowadzenia  języka  słowiańskiego  do  ksiąg  liturgicznych. 
„Nie  godzi  się,  powtarzano,  używać  innych  oprócz  wiadomych 
trzech  języków,  innego  jeszcze  do  służby  bożej  języka."^")  Wszak- 
że papież  Adryan  II,  wysłuchawszy  apostołów  słowiańskich,    po- 


^^)  Mikołaj  I  umarł  13  Novembra  867.  Acta  SS.  55;  Adryan  II  został  pa- 
pieżem  14  grudnia  r.  867. 

■'^)  Adrianus  audiens  quod , . .  philosophus  corpus  b.  Clementis,  quod  stu- 
dio suo  repererat,  secum  deferret,  valde  nimis  ehilaratus  est,  et  extra  urbem  cum 
clero  et  populo  precedens  obviam  illis,  honorifice  satis  eos  recepit.  Leg.  Ital.  9. 
Żywot  Konstantego  lo^d.   17.  Denkschrift.  der  Akad.  XIX.  s.  228. 

*')     Leg.  Ital.  9. 

■*-)  Sepelierunt  autem  corpus  S&ncti  in  ecclesia,  quae  in  ejus  nomine  diu 
antea  fuerat  constructa.  Leg.  Moravica.  6.  Corpus  sancti  Clementis  in  sua  ecclesia, 
quae  sibi  antea  multa  tempora  fuit  fabricata,  collocavit,  et  honorofice  sepelivit.  Leg. 
Cracoviensis.  cap.  6. 

*')  „Było  zaś  wielu  ludzi,  którzy  ganili  księgi  słowiańskie,  mówiąc:  „nie- 
godzi  się  żadnemu  narodowi  mieć  pisma  swego,  prócz  Hebrejów,  Greków  i  Lacinni- 
ków,  według  słów  Piłata,  które  na  krzyżu  pańskim  napisał,  Tycli  apostolik  piła- 
towcami  i  trójjęzycznikami  nazwawszy  wyklął,"  Żywot  Metodego  cap.  6.  W  le- 
gendach Morawskiej  (cap,  7)  i  Czeskiej  (cap,  4.)  wzmiankuje  się  tylko  o  ttómacze- 
niu  się  I-Constantego  przed  stolicą  apostolską,  o  konieczności  używania  języka  sło- 
wiańskiego w  nabożeństwie  dla  Słowian,  „At  illi  haec  audientes  et  admirantes  tanti 
viri  industriam  et  iidem,  studiosa  deliberatione  praehabita,  statuerunt  supradicto  ser- 
mone  in  illis  partibus,  quas  b,  Cyrillus  Dec  acquisierat,  et  sicut  statuerat,  cano- 
nicas  horas  cum  missarum  solemniis  ita  debere  deinceps  celebrari  (Leg.  Mor.  7).  Do- 
bitniej pojaśnia  to  legenda  krakowska:  et  confirmaverunt  fclauonica  lingua  in  par- 
tibus illis  missarum  solempuia  ctterasque  canonicas  horas  decantare,  q  u  o  d  u  s  q  u  e 


—     90     — 

chwalił  ich  pracę  i  jakby  w  oznakę  przyznania  liturgii  w  języku 
słowiańskim,  księgi  duchowne,  napisane  przez  braci  Konstantego 
i  Metodego,  poświęcił  i  złożył  na  ołtarzu  w  kościele  ś.  Piotra,*'*) 
Potem  polecił  biskupom  Formozowi  i  Gauderikowi  wyświęcić 
uczniów  słowiańskich  na  presbyterów,  diakonów  i  lektorów.'*^) 
braci  zaś  Konstantego  i  Metodego  do  godności  biskupiej  podniósł.'^") 
Tym  sposobem  wytwarzał  się  zawiązek  liierarchii  słowiańskiego 
kościoła,    pierwszymi  presby terami  i   diakonami    którego   zostali: 


ad    haec    tern  pora    in    paitibus    Sclavonicis    observatur.      Leg, 
Craco%ien.  cap.  6.     Polkowski  s.   17.  53. 

**)  Według  Żywota  Metodego,  papież  ewangelije  słowiańska  położył  na  oł- 
tarzu ś.  Piotra  (rozd.  6),  a  według  Żywota  Konstantego,  rozd.  17,  (Denksclirift 
XIX  228),  na  ołtarzu  ś.  Maryi,  w  innych  legendach  wzmianki  o  tem  nie  znajduje- 
my.    Porów.   Vita  s.  Clementis  (Bulgarica)  cap    3. 

*^)  Papa  jubente  nonnulli  philosophi  discipuli  Moravienses  ae  Pannonici 
a  Formoso  et  Gendricho  episcopis  ritu  solemni  in  ordinem  clericorum  recepti  sunt. 
Obdormitio  s.  Kyrilli.  Bilbasow  II  245.  Według  Żywota  Metodego,  wyświecono 
trzech  kapłanów,  a  dwóch  anagostów,  i.  j.  lektorów  (rozd.  6);  według  innych  legend 
liczba  kapłanów  i  diakonów  wyświęconych   talcźe  jest  pięć,  jalc  zobaczymy  niżej. 

■*")  Wiadomości  w  tym  względzie  są  sprzeczne.  W  Żywocie  Metodego  nie 
oznaczono  kiedy  on  mianowicie  został  bislcupem.  W  legendach  Morawskiej  i  Cze- 
skiej o  mianowaniu  Konstantego  i  Metodego  biskupami  nie  wzmiankuje  się.  Le- 
genda Krakowska  wie,  że  Konstanty  w  Rzymie  zrzełd  się  godności  biskupiej,  zo- 
stał mnichem,  a  na  jego  miejscu  w  Welegradzie  nastąpił  Metody.  Legenda  Bółgar- 
ska  (Vita  s.  Clementis)  stawi  na  pierwszem  miejscu  mianowanie  „wielkiego  Meto- 
dego biskupem  Morawii  Pannońskiej",  a  o  Konstantym  wyraża  się  nie  jasno,  podno- 
sząc jego  zasługi  i  wysoką  cześć,  okazaną  mu  przez  papieża  (rozd.  3).  Jedna  tylko 
legenda  Italica  (cap.  3)  stanowczo  wyraża  się:  „multis  itaque  gratiarum  accionibus 
praefato  phiłosopho  pro  tanto  beneficio  reddilus,  consecraverunt  ipsum  et  Methodium 
in  Episcopos,  nec  non  et  ceteros  eorum  discipulos  in  praesbyteros  et  diaconos." 
Jakże  nie  wierzyć  autorowi  tej  legendy  Gauderykowi,  który  sam  był  obecny  i  razem 
z  biskupem  Formozem  wyświęcał  księży  słowiańskich.  O  tym  przedmiocie  szeroko 
rozprawiali  Ginzel  i  Dudik.  Pierwszy  w  Gesch.  der  Slawenapostel  edit  1861  s. 
46 — 47,  drugi  w  Gesch.  Mahrens  I  182 — 4.  Tymczasem  Jagicz  mniema,  że  Kon- 
stanty był  tylko  nauczycielem  Słowian,  a  nie  biskupem.  BonpocT.  o  Kiipii.l.lt  ll 
Meoojit  1855  s  55  cyt.  92.  Inne  zdania  w  Pogodina  KiipHJi.io-MeooAieBCKiii 
C6opinijn.  1865.  Ale  najdokładniej  sprawę  tę,  zgodnie  z  legendą  Italską,  objaśnił 
Gromnicki,  w  Rozprawach  Akademii  Umiejętności  Krakowskiej  r.  1879  T.  XI 
s.  135.  A  że  Metody  już  w  r.  869  mianowany  był  arcybiskupem,  poświadcza  to 
list  papieża  Jana  VIII  r.  879  do  Świętopełka.  Metbodius  vester  archiepiscopus  ab 
antecessore  nostro  Adrian  o,  scilicet  papa  (-}-  872)  ordinatus.  Erben. 
N.  39  i   41. 


—     91     — 

Gorazd  Morawianin,  Klemens,  Naum,  Angelar  i  Sabba  Bółgaro- 
wie,  czy  Sławeńcy.^") 

Zostawało  wprowadzić  nabożeństwo  słowiańskie  uroczyście, 
aby  świat  ca^y  wiedział,  że  w  powszechnym  kościele  chrześciań- 
skim,  obok  liturgii  łacińskiej  i  greckiej,  zajęła  jeszcze  miejsce 
liturgija  w  mowie  najliczniejszego  w  Europie  narodu,  który  miał 
cłiwałę  bożą  po  niezmierzonycłi  przestrzeniacłi  rozszerzyć.  Poj- 
mując to,  stolica  apostolska  stosowne  rozporządzenia  uczyniła. 

Trzy  dni  odbywało  sie  nabożeństwo  i  śpiewy  słowiańskie. 
Najprzód  w  kościele  apostołów  śś.  Piotra  i  Pawia,  następnego  dnia 
w  kościele  ś.  Petronelli  i  u  ś.  Andrzeja,  nakoniec  z  nadzwyczajną 
uroczystością  u  grobu  ś.  Pawła, ^'^)  przy  uczestnictwie  biskupa 
Arseniusa  i  bibliotekarza  rzymskiego  Anastazego.^")  Takim  spo- 
sobem u  grobu  pierwszycłi  apostołów  chrześciaństwa  dokony- 
wało się  zjednoczenie  ludów  w  imię  wspólnej  idei  religijnej,  bez 
różnicy  narodowości  i  mowy. 

Rok  z  górą  ciągnął  się  pobyt  apostołów  słowiańskicli  w  Rzy- 
mie. Stolica  apostolska  znajomiła  się  z  zasadami  i  cliarakterem 
osobistym  nowych  apostołów.  Na  to  potrzebny  był  czas.  Star- 
szego z  braci,  Metodego,  papież  przeznaczył  na  metropolitę  ko- 
ścioła słowiańskiego,  młodszy,  Konstanty,  miał  być  biskupem 
i  pomocnikiem  brata.  Ale  Konstanty  zapadł  na  zdrowiu,  a  prze- 
czuwając zbliżający  się  koniec  żywota,  wstąpił  do  zakonu,  przy- 
brawszy imię  Cyryla.  Osłabiony  na  siłach  mąż  święty,  mówił 
do  Metodego:  „oto  bracie  byliśmy  sprzężajem,  jedną  brózdę  orą- 


*')  Imiona  ich  wzmiankują  Obdormitio  s.  Kyrilli  (YcneHie  CB.  Klipif.ua)  i  Vila 
s.  Clementis  episcopi  (bulgarica),  z  tą  tylko  różnicą,  że  w  ostatniej  zamiast  Sabby, 
wzmiankuje  się  Laurenly  (rozd.  ii).  Do  porównania  slu^y  legenda  Macedońska 
o  Żywocie  ś.  Nauma. 

**)  „Abie  piesze  liturgiju  w  cbrkwi  swetaho  apostola  Petra  sloweńskyim  je- 
żykom i  w  druh)i  djeń  piesze  w  cbrkwi  swetyje  Petronily,  i  w  tretij  djeń  piesze 
w  Cbrkwi  swetaho  Andreje  i  ottudu  w  weliUaho  uczitela  wselienskaho  Pawia  apo- 
stola." Żywot  Konstantyna  (rozdz.  17).  Denlischrift  der  Akademie  der  Wissen- 
schaften,  XIX,  s.   22S. 

■»»)     Ibid,    rozdz.   17,  s.  238. 


—     92     — 

c\m,  ja  padiim  na  ks/.c  i  końc/.tj  dni  moje,  a  ty  bardzo  miłujesz 
górę,''")  ale  nie  chciej  dla  góry  rzucać  apostolstwa,  wszakże  przez 
nie  możesz  być  zbawionym."  •''')  Nakoniec,  po  50  dniach  choro- 
by, mąż  święty  umarł  w  Rzymie  14  Luteg'o  r.  Sóg,'?-)  mając 
lat  42  wieku. 


•'*'^)  Jest  to  reminisccncya  klasztoru  na  <^óizc  Ol3'nip'ie,  klóry  Metody,  jako 
miejsce  spędzenia  młodości  swej.  gorąco  miłował. 

*')     Żywot  ś.  Metodego,  ro/dz.  7. 

^-)  Conslantin  est  mort  h  Romc  sous  Ic  nom  de  moine  Cyrillo  868  łe  13 
feviier  ou  le  14.  Muralt.  Essai  de  Clironograpli.  p.  449.  Nielctórzy  badacze  clicie- 
liby  się  na  to  zgodzić.  Sprawa  ta  jednali  mocno  zawiła  i  dotąd  należycie  nie  obja- 
śniona. Z  dawny  cli  pomników  tylko  Żywot  Konstantyna  (lozdz.  18)  i  Obdormitio 
S.  Cyrilli  zgodnie  podają  datę  śmierci  ś,  Cyrylla  14  Februarii  r.  6377,  ^-  J-  ^^9- 
W  legendzie  Italica,  najwięcej  na  uwagę  zasługującej,  data  oznaczona:  16  kalendas 
Martias,  co  według  ówczesnego  sposobu  liczenia  czasu,  oznaczało,  źe  do  nastąpienia 
kalendy,  t.  j.  i  Marca,  nie  dostawało  jeszcze  16  dni  (licząc  i  i  Marca),  a  zatem 
data  śmierci  przypadła  14  Februarii.  W  kalendarzu  Ostromira  pod  dniem  14  Fe- 
bruarii zapisano:  pamieti. ...  Konstantina  fiłosofa,  nareczena  w  czrńczestwie  imenem 
Kiryłła.  (Kopitar,  LXVI).  Ale  ani  legenda  Italica,  ani  kalendarz  Ostromira,  ani 
inne  pomniki  roku  nie  oznaczają.  Z  tego  powodu  ani  dzień  4  Lutego,  przyjęty 
przez  Ginzela,  Reltla,  Gromnickiego,  Polkowskiego  i  innych,  ani  role  868,  przyjęty 
przez  Ginzela,  nie  znajdują  wiarogodnej  podstawy.  Względem  roku,  nastręcza  się 
następna  uwaga.  Bracia  apostołowie  do  Rzymu  przybyli  po  14  Grudnia  r.  867, 
t.  j.  wtedy,  kiedy  już  papieżem  został  Adryan  II.  Kilka  dni  trwała  uroczystość  zło- 
żenia relikwii  ś.  Klemensa,  potem  wyświęcenie  księży  słowiańskich,  a  „po  wielu 
dniach",  jak  wzmiankuje  legenda,  ś.  Cyryl,  czując  się  chorym,  wstąpił  do  zakonu, 
i  po  50  dniach  choroby  umarł.  Oczywiście,  że  wszystko  nie  mogło  stać  się  w  ciągu 
niespełna  dwóch  miesięcy,  a  zatem  żadnego  prawdopodobieństwa  nie  ma,  aby  śmierć 
ś.  Cyrylla  mogła  zajść  w  Lutym  r.  868,  Tymczasem  Ginzel,  mniemając,  że  konse- 
kracya  księży  .słowiańskich  nastąpiła  wnet  po  przybyciu  ich  do  Rzymu  w  r.  867, 
wyobraził  sobie,  iż  w  tymże  czasie  zachorował  i  wstąpił  do  zaltonu,  a  wkrótce  po 
tem  mianowicie  4  Februarii  868  ś,  Cyryl  umarł.  Gcsch.  der  Slawenapostel,  s.  49. 
Za  Ginzelem,  idąc  w  ślad  inni,  wprowadzili  do  nauki  błąd,  który  spostrzegłszy 
Diimmler,  wyrzekł,  iż  wypada  przyjąć  r.  869,  a  nic  868  „troz  den  schwachen  Ein- 
wendungen  Ginzels."  (Dcnkschriftcn  der  Akademie  d.  Wissenschaft,  XIX,  s.  212). 
Podobne  zarzuty  Ginzelowi  uczynił  i  Dudik  w  Miihrensgeschite  r.  1860,  tom  I, 
s.  182 — 184.  W  literaturze  polskiej  przedmiot  ten  oględnie  objaśnił  Gromnicki  (l^oz- 
prawy  Akademii,  X,  s,  129).  Szkoda  tylko,  że  poglądy  tych  dziejopisów  nie  wszyst- 
kim pisarzom  są  znane  i  że  dotąd  nie  usunięto  wątpliwości  daty  śmierci  pierwszego 
nauczyciela  Słowian,  która  oczywiście  pr/cypadła  14  Februarii  r.  869  jak  o  tem  wy- 
raźnie mówi  współczesny  prawie  autor  Żywota  Konstantyna  (rozdz.  18)  w  Denk- 
tchriftcn  d.  Aliademie,  XIX,  s.  229,  i  niemniej  .starożytny  autor  Uśniccia  (Obdor- 
mitio; ś.  Cyryla.  Datte  te  przyjęto  także  w  Encyklice  papieża  Leona  XIII  z  dnia 
30  Września  r.    1880, 


J 


—     93     — 

Po  śmierci  brata,  któremu  papież  kazał  wyprawić  pogrzeb, 
z  taką  okazałością  jaka  tylko  samemu  papieżowi  należała.  Me- 
tody mówił  do  papieża:  „Ojcze  święty!  Gdyśmy  opuszczali  ro- 
dzinną ziemię,  aby  się  poświęcić  dziełu,  któreśmy  z  pomocą  bo- 
ską dokonali,  matka  nasza  zalewając  się  łzami,  błagała,  aby  w  razie 
śmierci  jednego  z  nas  na  obczyźnie,  pozostały  przy  życiu,  przy- 
wiózłby ciało  zmarłego  do  klasztoru,  dla  przyzwoitego  tam  po- 
grzebania go.  Niecliże  więc  Twoja  św^iątobliwość  pozwoli  mnie 
wypełnić  mój  obowiązek,  aby  się  nie  wydało,  że  się  sprzeciwiam 
błaganiu  i  zaklinaniu  matki  l""^-^)  Poruszony  taką  prośbą  i  ba- 
cząc na  doniosłość  znaczenia  jej,  papież  Adryan  II  zapytał  o  radę 
kardynałów,  biskupów  i  najdostojniejszycli  mężów.  Ducłiowień- 
stwo  jednak  i  nobile  rzymscy  przekładali  papieżowi,  iż  niegodzi 
się  pozbawiać  Rzymu  i  kościoła  relikwii  tak  znakomitego  męża, 
a  należy  z  wysoką  czcią  pogrześć  go  Rzymie.  Prz3xliylając  się 
do  życzenia  obywateli  rzymskicłi,  papież  polecił  zwłoki  ś.  Cyryla 
pocłiować  w  kościele  ś.  Piotra,  w  przy  goto  w-anym  dla  siebie  grobie. 
Ale  jMetody  prosił,  aby  złożono  je  w  kościele  ś.  Klemensa,  relikwńje 
którego  ś.  Cyryl  z  wielką  troskliwością  do  Rzymu  przyniósł. 
Skłoniwszy  się  do  prośby  Metodego  papież  polecił  zwłoki  ś.  Cy- 
ryla, spoczywające  już  w  marmurow^ym  grobie,  pocliować  w  ko- 
ściele ś.  Klemensa,  po  prawej  stronie  ołtarza.^^)  Pogrzeb  odbył 
się  w  asystencyi  duchowieństwa  rzymskiego  i  greckiego  ze  śpie- 
wem psalmów  i  liymnów,  z  zapalonemi  świcami,  kadzielnicami 
i  w^  ogóle  z  taką  wspaniałą  uroczystością,  jaka  samemu  tylko 
papieżowi  należała. •"•■^) 


s')     Legenda  Italica,  cap.   u. 

^*)  Annuit  hujusmodi  petilioni  Praesul  sanctissimus,  et  concurente  cleri  aC 
populi  maxima  frequentia,  cum  ingenti  laetitia  et  reverentia  multa,  simul  cum  locello 
marmoreo,  in  quo  pridem  illum  praedictus  Papa  condiderat,  possuerunt  in  monumento 
ad  id  praeparalo  in  basilica  ś.  Clemenlis  ad  dexteram  partem  altaris  ipsius,  cum 
hymnis  et  laudibus,  maximas  gratis  agentes  Deo.  Leg.  Italica,  cap.  12.  Podobnie 
i  Żywot  Konstantego  (rozdz.  18)  Denkschriften  der  Akademie  der  Wissenschaft, 
XIX,  s.   229. 

'■''/  Praecepit  autem  .sanctus  Aposlolicus,  ut  omnes  tam  Graeci  quam  Ro- 
mani   cleiici    ad  e.\C(iuia»  ejus  accurrerent  cum   ppalmis  et  cantici.s,  cum  cereis  et  ihu- 


—     94     ~ 

Odtąd  przybrane  w  zakonie  imię  C3^ryla  rozpowszechniło 
się  po  świecie  i  pod  tern  imieniem  wiekopomny  wynalazca  pi- 
sma   słowiańskieofo    Konstanty   po  całej  Słowiańszczyz^nie  słynie. 

3.    Papież  Adryati  II  mianuje  Metodego  arcybiskupem  pannońskim  r.  869. 

Oburzenie    biskupów    bawarskich.     Sąd    nad    Metodym    i    uwięzienie    go 

w  Szwabach  (870—873). 

Po  śmierci  pierwszego  nauczyciela  Słowian,  ś.  Cyryla,  Me- 
tody sam  jeden  musiał  dźwigać  ciężar  rozpoczętego  wspólnie 
z  bratem  wielkiego  dzieła.  Pobyt  jego  w  Rzymie  zaciągnął  się 
długo.  Morawianie,  zajęci  ciężką  wojną  z  Niemcami  (868  — 86g), 
wytężali  siły  ku  obronie  ojczyzny,  a  o  cłirześciaństwie  i  nauce 
nie  pora  była  myślić,  Iciedy  wróg  siedziby  icli  palił. 

W  lepszycli  warunl<acłi  zostający  błatneńsl<i  l^siąże  Kocieł 
udał  się  do  papieża  z  prośbą  o  przysłanie  mu  Metodego.  „Nie 
tobie  jednemu  tylko,  rzekł  papież  Adryan  II,  ale  wraz  wszyst- 
kim krajom  słowiańskim  szlę  go,  jako  nauczyciela  od  Boga  i  od 
świętego  apostoła  Piotra."  —  I  posłał  do  Rościsława,  Święto- 
pełka i  Kocieła  list  następny.  „Doszły  do  wiadomości  naszej  ta- 
kie względem  wiary  wasze  postępki,  którycli  po  was  z  upragnie- 
niem i  modlitwą  wyglądaliśmy,  gwoli  waszego  zbawienia,  Na- 
tcłinął  Bóg  serdca  wasze,  że  go  szukacie  i  pokazał  wam,  że  nie- 
tylko  wiarą,  ale  i  dobrymi  uczynkami  służyć  Bogu  należy.  Wiara 
bowiem  bez  uczynków  jest  martwą  i  odtrąca  Bóg  tycłi,  którzy 
Go  słowami  wy-znają,  a  uczynkami  zapierają  się.  Prosiliście 
o  nauczyciela  nietylko  u  tej  biskupiej  stolicy,  ale  także  u  prawo- 
wiernego cesarza  IMicliała.  Owóż  posłał  wam  błogosławionego 
filozofa  Konstantego  z  bratem,  zanim  my  mogliśniy  to  uczynić. 
Oni  zaś,  dowiedziawszy  się,  że  kraje  wasze  do  stolicy  apostolskiej 
należą,  nie  clicieli  nic  przeciw  kanonom  czynić,  lecz  przyszli  do 
nas,  niosąc  relikwije  ś.  Klemensa.  My  tedy  troistą  radością  prze- 
jęci,   postanowiliśmy,   zbadawszy    Metodego,    wyświęcić   go  wraz 


ris  odoribus,  et  noa.  aliter  ei.  quam  ipsi  quoque  Aposlolico,  funeris  honorem  impen- 
derent.     Leg.  Ilalica,  c.    lo. 


—     95     — 

z  uczniami,  jako  syna  naszego  i  posiać  w  kraje  wasze,  albowiem 
jest  to  mąż  rozumny,  doskonały  i  prawowierny,  aby  was  nau- 
czał, jakoście  prosili,  układając  księgi  w  języku  waszym  do  wszel- 
kiego obrządku  kościelnego  w  zupełności,  do  mszy  czyli  służby 
bożej  i  chrztu,  jako  zaczął  już  był  filozof  Konstantyn  za  laską 
boską  i  ś.  Klemensa  modlitwą.  Jeśliby  zaś  i  kto  inny  mógł  was  na- 
leżycie i  prawowiernie  nauczać,  niechaj  będzie  świętą  i  błogosła- 
wioną jego  nauka  przez  Boga  i  przez  nas  i  przez  wszystek  ka- 
tolicki i  apostolski  kościół;  abyście  z  łatwością  do  przykazań 
bożych  nawykli.  Ten  zaś  jedyny  zachowajcie  zwyczaj,  niechaj 
na  mszy  pierwej  czytają  apostoł  i  ewangeliję  po  łacinie,  a  po- 
tem po  słowiańsku.  Tak  się  spełnią  słowna  Pisma  świętego: 
„chwalcie  Pana  wszyscy  narodowie,"  a  w  innem  miejscu:  „wszyscy 
poczęli  mówić  wielmożne  sprawy  boże  rozlicznemi  języki,  jako 
im  Duch  święty  wymawiać  daw^ał."  Jeśliby  zaś  kto  z  przyby- 
łych do  was  nauczycieli  lub  ich  uczniów  od  prawdy  odwracając 
się,  a  wiodąc  w  błędy,  poważył  się  bałamucić  was  inaczej  ucząc, 
ganiać  księgi  w  waszym  języku,  niech  będzie  wyłączon  i  oddany 
pod  sąd  kościoła,  dopóki  się  nie  poprawi.  Tacy  bowiem  są  nie 
owce,  ale  wilcy:  z  owoców  ich  poznacie  je  i  strzeżcie  się  ich. 
Wy  zaś,  kochane  dzieci,  poznajcie  naukę  bożą  i  przykazań  ko- 
ścielnych nie  odrzucajcie,  abyście  się  stali  prawdziwymi  czci- 
cielami bożymi.  Ojca  naszego  niebieskiego  i  wszystkich  świę- 
tych." s«) 

Listem  tym  Adryan  II,  przypominając,  że  kraje  słowiańskie 
Pannonia  i  Morawia  „do  stolicy  apostolskiej   należ ą," 


^6)  List  ten  wyjęty  z  Pannońskiego  Żywota  Metodego,  ogłoszony  w  Moskw i- 
tjaninie  r.  1843,  tom  VI,  przedrukowany  przez  Szafarzyka  w  Pamatky  drevnilio 
pisem.  1851,  tudzież  w  Erbena  Regestrach  1855  po  słowiańsku  z  łacińskim  prze- 
kładem, potem  w  Bielowskiego  Monum,  Pol.  I,  r.  1864  po  słowiańsku  z  tlómacze- 
tiiem  polskiem;  w  Bilbasowa  Kiipii.lJ-L  II  Meoo;uii  r.  1871  z  tlómaczeniem  rosyj- 
skiem,  Faksymile  listu  tego  podług  Icodeksu  słowiańskiego  z  XII  w.,  podał  w  wy- 
jątkach Bodianski  w  ,,CHnMKaX'L",  dołączonych  do  dzieła  jego  O  BpeJieiiH  npoilcxo;K- 
AeiiiH  CjiauflllCKllN-L  nilCbMeni..  a  całkowity  li^t  umieścił  w  M-ydanym  przez  niego 
Żywocie  Molodego  w   Cztienijach  Obszczestwa  istorii  i  drewno.' tiej  r.   1865. 


—     ę)6     — 

Unieważniał  pretensye  biskupów  salcburgskiego  i  passawskiego, 
którzy,  korzystając  z  pogromu  Awarów  przez  Karola  W.  w  r.  796, 
rościli  sobie  prawo  przyłączenia  do  swych  dyecezyi  ziem  słowiari- 
skich,  jedynie  na  mocy  zezwolenia  cesarskiego,''")  lecz  bez  zgo- 
dy na  to  stolicy  apostolskiej.  Mogli  wiec,  w  skutek  wzmianko- 
wanego listu,  książęta  morawski  i  błatneński  legalnie  urządzać 
w  swych  dzielnicach  hierarchiję  słowiańskiego  obrządku,  nie 
zważając  na  wdzierstwa  biskupów  bawarskich.  Ro.ścisław  jednak 
całkiem  zajęty  walką  z  Niemcami  w  r.  868 — 869.  nie  był  w  sta- 
nie skorzystać  wnet  z  usposobienia  papieża,  ale  Kociel  nie  omie- 
szkał zaprosić  do  siebie  Metodego. 

Powracając  do  IMorawii,  Metody  musiał  podróż  nie  inną 
drogą,  jak  przez  Pannonije  odbywać,  tem  bardziej,  że  miał  tam 
zwolennika  w  osobie  Kocieła.  Dla  tego  podanie  o  przyjęciu  Me- 
todego z  wielką  czcią  przez  Kocieła,'^^)  wypada  uważać  za  wia- 
domość prawdziwą,  ale  żeby  apostoł  długo  bawił  w  Pannonii, 
to  wątpliwe.  Zwyciezkie  ukończenie  wojny  w  r.  869  uwolniło  Ro- 
ścisława  od  wszelkiej  zależności  od  cesarstwa.  Mógł  on  odtąd 
swobodnie  wykonywać  dawniejsze  zamiary  ustanowienia  kościoła 
narodowego,  nie  zważając  na  to,  co  powiedzą  biskupi  bawarscy. 
Otwierało  sie  więc  i  Metodemu  daleko  obszerniejsze  pole  działa- 
nia w  swobodnej  Morawii,  niż  w  Pannonii  zależnej  od  Niemców, 
a  we  względzie  hierarchii  duchownej,  podlegającej  wdzierstwom 
arcybiskupa  salcburgskiego,  z  ręki  którego  prezbyter  Rychbald 
mieszkał  w  Pannonii  i  zarządzał  tamecznym  kościołem  aż  do  po- 
wrotu Metodego. -^^j 


6")     Wyżej  na  str.  62,   cyt,  6. 

^*)  Przyjął  go  (Metodego)  Kociel  z  wielką  czcią  i  znowu  posiał  do  Aposto- 
lica  z  20  mężami  zacnymi,  aby  mu  go  wyświęcił  na  bisicupstwo  w  Pannonii,  na  sto- 
lice ś.  Andronika  apostola  jednego  z  siedmiudziesięciu.  Żywot  Metodego,  rozdz.  8. 
O  wyprawieniu  przez  Kociela  Metodego  do  Rzymu  z  20  uczniami,  jak  równie  i  o  pro- 
śbie wyświęcenia  go  na  biskupa,  —  wiadomość  nie  ma  podstawy,  albowiem  Metody 
już  byl  przed  tem  mianowany  biskupem  i  do  Rzymu  w  r.  869  nie  powracał. 

^^)  Adalvinus .  . .  Richbaldum  constituit  archipresbyterum,  qui  multum  tem- 
pore  ibi  commoratus  est,  exercens  suum  potestative  ofticium  . . .  usque  dum  quidam 
Graecus,   Metholius. .  .  .     De  Conver,  Baioar.    Pertz.  M.   S.  XI,  p.    14. 


—     97     — 

Jako  arcybiskup  morawsko -pannoński  Metody,  z  polecenia 
Adryana  II,  przybywał  w  naddunajskie  kraje  dla  wznowienia 
od  dawna  upadłej  starożytnej  metropolii  Sremskiej  (syrmijskiej), 
na  której,  według  podania,  zasiadał  jeden  z  siedmiudziesieciu  apo- 
stołów ś.  Andronik.^")  Podobne  biskupstwo,  pod  rządem  pogań- 
skim Rzymian,  mogło  być  tylko  potajemne,  poważane  przez  clirze- 
ścian,  ale  urzędowie  —  nie  wiadome.  Dopiero  po  wprowadze- 
niu clirześciaństwa  w  cesarstwie  Rzymskiem  w  IV  w.  jako  religii 
państwowej,  zjawia  sie  w  Syrmii  biskupstwo  i  na  soborze  w  tem 
mieście  odbytym  r.  357,  w  liczbie  innych  zasiadał  biskup  syr- 
mijski  Germanius.  Potem  biskup  syrmijski  Anemius  zasiadał  na 
soborze  akwilejskim."^)  Podczas  podziału  cesarstwa  za  impera- 
tora Teodozego  r.  595,  Syrmium  słynęło  jako  stolica  dyecezyi 
Illyryjskiej,  do  cesarstwa  Zactiodniego  należącej.  Po  upadku  ce- 
sarstwa Zachodniego  r.  476,  władza  papiezka  rozciągała  się  na 
ziemie,  które  do  tego  cesarstwa  przedtem  należały,  a  dalej  ku 
wschodowi  położone  kraje  podlegały  patryarchatowi  Konstanty- 
nopolitańskiemu. Zdobycze  imperatorów  wschodnich  nad  Duna- 
jem podawały  powód  do  zaliczenia  dyecezyi  Syrmijskiej  do  pa- 
tryarchatu  Konstantynopolitańskiego,  ale  od  najazdu  Awarów 
i  oblężenia  r.  567,  a  nareszcie  zburzenia  Syrmii  przez  chagana 
awarskiego  r.  582,  biskupstwo  Sremskie  upadło.  I  nie  wcześniej 
aż  po  rozgromieniu  Awarów  r.  796,  Pepin,  syn  Karola  W.  obie 
Pannonije  poddał  pod  władzę  arcybiskupa  salcburgskiego,  a  w  ro- 
ku 803  postanowił,  aby  Pannonija  Niższa  do  Salcburgskiego,  Wyż- 


^'>)  Według  Żywota  Metodego  (rozdz.  8)  Kocieł  prosił  papieża  o  mianowa- 
nie Metodego  biskupem  „w  Pannonii  na  stolicę  ś.  Andronika  apostoła."  —  Nestor 
wiedzłał  także  o  ustanowieniu  przez  Kocięta  Metodego  biskupem  w  Pannonii  na 
stolicy  ś,  Andronika  apostoła  i  objaśnił,  „że  Andronik  apostoł  jest  nauczycielem  na- 
rodu słowiańskiego,  bo  do  Morawii  chodził,  i  że  Paweł  apostoł  zostawił  po  sobie 
biskupem  i  następcą  Andronika  słowiańskiemu  narodowi."  Latopis,  w  Bielowsltiego 
M.  P.  I,  570 — 571.  Źródłem  tych  podań  zdaje  się  być  biskup  Salony,  Hesychius, 
w  V  w.,  autor  Żywota  ś.  Klemensa.    Farlati.  Illyricum  Sacrum,  II,  83. 

"')  F.piscopus  Sirmii  Germanius.  Sozemeni  Salaminii.  Histor  Ecclcs.  lib.  IV, 
cap.  14.  —  Na  soborze  akwilcjskim  r.  381  zasiadał  Anemius  Sirminsnsi-i.  Acla  Con- 
cilior.  I,  p.  834. 

Tom  III.  7 


-     98     - 

sza  zaś  do  Passawskieg-o  biskupstwa  należały.**-)  Tym  sposobem 
dawne  biskupstwo  Syrmijskie  podlegało  administracyi  biskupów 
bawarskich  w  ciągu  lat  75,  ale  stolica  apostolska,  zważając,  że 
prawa  kościoła,  przez  najazd  poganów  wstrzymane,  nie  ulegały 
przedawnieniu,  oczekiwała  zręczności  do  faktycznego  wznowienia 
ich.  Wyprawiając  więc  Metodego  do  IMorawii,  Adryan  II  przy- 
pomniał o  starodawnem  biskupstwie  ś.  Andronika  w  mieście 
Syrmii,  do  Pannonii  należącem,  ale  że  to  miasto  w  skutek  no- 
wych podziałów  Słowiańszczyzny  i  zamiarów  IMetodego,  nie  mo- 
gło być  stolicą  biskupią,  Adryan  II,  mianując  Metodego  arcy- 
biskupem morawsko -pannońskim,  nie  oznaczył  bliżej  w  jakiem 
mianowicie  miejscu  miała  być  stolica  wskrzeszonego  biskupstwa. 
Zwycięzkie  stanowisko  Rościsława  w  r.  869  i  widoki  na  jego 
szczerą  pomoc  do  rozszerzenia  chrześciaństwa  w  Morawii,  bez- 
wątpienia  pobudzały  ^letodego  pospieszyć  do  Welegradu.  Le- 
dwo jednak  rozpoczął  swą  pracę,  nowe,  niespodziewane  wypadki 
pokój  zakłóciły.  Uprowadzenie  Rościsława  do  Bawaryi,  najazd 
na  IMorawiję  grafów  Engelszalka  i  Wilheln^a  r.  870,  powstanie 
Sławomira,  zaburzenie  w  Morawii,  wojna,  o  czem  niżej  powiemy 
(§  39),  nie  sprzyjały  zamiarom  Metodego.  IMusiał  więc  on  udać 
się  do  Kocieła,  a  osiadłszy  w  zamku  salawarskim,*'^^)  nauczał  lud 
w  zrozumiałej  mu  mowie.  Tłumy  gromadziły  się  na  nabożeństwo 
słowiańskie,  a  kościoły  łacińskie  pustką  zostały.  Przerażony  świe- 
tnem  powodzeniem  Metodego,  a  niemniej  o  dochody  się  trwo- 
żąc, opat  salawarski,  arcyprezbiter  Rychbald  pospieszył  do  arcy- 
biskupa Adalwina  ze  skargą,  „że  jakiś  grek  Metody"  zbuntował 
mu  owieczki  i   wzbudził    w    nich    wstręt    do    mszy    łacińskiej.'*^) 


*'-)     Wyżej  na  str.  62,  cyt.  6. 

"^J  Przy  ujściu  r.  Sali  do  jeziora  Błatno  opactwo,  a  na  samym  brzegu  je- 
ziora wieś  Sala-war,  t.  j.  gród  nad  Salą,  także  Blatnem,  lub  Mosburgiem  zwany. 
Porów,   wyżej  str.  63. 

*>*)  Quidam  Graecus  Methodius  nomine  noviter  inventis  Sclavinis  litteris  lin- 
guam  latinam  doctrinamąue  romanam  atque  litteras  auctorales  latinas  philosophicae 
superducens  vilescere  fecit  cuncto  populo  ex  parte,  missas  et  evangelia  ccclesiasti- 
cumque  ofticium  illarum  qui  hoc  latine  celebraverunt.  De  Conversione  Baioar.  M.  G. 
XI,  p.    14. 


—     99     -^ 

Adalwin  wnet  zaniósł  do  króla  Ludwika  zaskarżenie  o  znieważe- 
nie praw  arcybiskupich,  dowodząc,  że  w  ciągu  75  lat  biskupi  salc- 
burgscy  niezaprzeczenie  wykonywali,  nadane  im  przez  monar- 
chów, prawa  w  Karyntyi  i  Pannonii,  a  teraz  te  prawa  narusza 
jakiś  grek  Metody,  wynalazca  pisma  słowiańskiego,  które  rozsze- 
rza miedzy  ludem  i  w  nabożeństwie,  zamiast  języka  łacińskiego 
i  nauki  rzymskiej,  używa.  Skarga  ta,  wymierzona  nie  tyle  prze- 
ciw Metodemu,  ile  przeciw  rozporządzeniom  stolicy  apostolskiej, 
jasno  wskazuje,  że  Adalwinowi  głównie  szło  o  granice  dyecezyi 
jego.  Ale  z  papieżem  duchowieństwo  bawarskie  walczyć  otwar- 
cie nie  śmiało,  a  Metodego  koniecznie  usunąć  z  Pannonii  żądało. 
Powołując  się  więc  na  prawa  kościelne,  według  których  nie 
wolno  było  żadnemu  kapłanowi  sprawować  w  cudzej  dyecezyi 
obrzędów  duchownych,  nie  złożywszy  wprzód  miejscowemu  bi- 
skupowi pisma  rekomendacyjnego  od  swego  biskupa,  lub  przy- 
najmniej uwolnienia  od  obowiązków  swej  dyecezyi,  duchowień- 
stwo bawarskie  uważało  Metodego  jako  wdziercę  do  praw  dye- 
cezyi Salcburgskiej,  udając,  że  nic  nie  wie  o  mianowaniu  go  przez 
Adryana  II  arcybiskupem  morawsko -pannońskim. 

Najwięcej  ze  wszystkich  biskupów  zainteresowany,  arcybi- 
skup salcburgski  Adalwin  zwołał  synod,  żeby  zaś  nadać  większą 
powagę  synodowi  i  mieć  wnet  wykonawcę  wyroku,  zaprosił  króla 
Ludwika  Niemieckiego,  który  w  Październiku  r.  871  z  Frankfurtu 
do  Bawaryi  przybył."^) 

Nie  wiemy,  jakim  sposobem  Metody  stanął  przed  synodem : 
dobrowolnie  czy  gwałtem  dostawiony  został,  postępowanie  bo- 
wiem tego  synodu,  jak  zobaczymy  niżej,  pozwala  robić  najgorsze 
przypuszczenia.  Nie  wiemy  także  w  jakiem  mianowicie  miejscu 
synod  się  odbywał.  Celem  synodu  było  rozpoznanie  czynności  Me- 
todego, oskarżonego  o  nielegalne  nauczanie  w  dyecezyi  Salcburg- 
skiej, a  za  powód  do  powołania  go  przed  synod,  służyły  zarzuty 
wyłożone,  przez  anonymnego   pisarza,  w  memoryale  ,,de  conver- 


'')     Annal.  Fuld.  an.  871.    Dudik.    Mahr.  Gesch.  I,  215, 

T 


lOO      

eione  Bajoariorum  et  Carantanorum."  Zebrani  w  przytomności 
króla:  arcybiskup  salcburgski  Adalwin,  biskupi:  Hermarik  pas- 
sawski  i  Anno  freizingeński *"')  pytali  Metodego:  „dla  czego 
w  naszym  udziale  nauczasz?"  Na  to  im  odpowiedział:  „gdy- 
bym wiedział,  że  to  wasz  udział,  obcliodziłbym  go  zdaleka,  ależ 
on  jest  udziałem  Piotra  świętego.  Zaprawdę,  jeśli  wy  duma  i  ła- 
komstwem powodowani,  wbrew  kanonom  podziały  stare  prze- 
kraczacie, nauce  bożej  przeszkadzając,  strzeżcie  się,  iżbyście  ja- 
koby żelazną  górę,  czaszką  kościaną  przebić  usiłując,  mózgu  wa- 
szego nie  wylali."  Rzekli  więc  Niemcy:  „źle  mówisz,  na  złe  ci 
to  wyjdzie."  A  Metody  na  to:  „prawdę  mówić  i  przed  cesarzami 
nie.wzdrygam  się,  a  wy  róbcie  ze  mną  co  się  wam  podoba,  nie 
jestem  bowiem  lepszym  od  tycli,  którzy  prawdę  mówiąc  różnemi 
mękami  żywot  zakończyli."  Takiemi  słowami  żywociaż  Metode- 
go maluje  dysputę  synodu,  dodawszy,  że  gdy  się  w  długą  roz- 
mowę zapuścili,  a  odpowiedziom  jego  sprostać  nie  mogli,  rzekł 
król  z  nienacka:  *"■'')  ,, Nie  trudźcie  mego  Metodego,  bo  się  już  jak 
przy  piecu  upocił."  ,,Tak  jest  władzco,  odpowiedział  Metody, 
filozofa  spoconego  spotkawszy  raz  ludzie  zapytali:  „czego  się  po- 
cisz? On  im  na  to:  z  grubijanami  spierałem  się."    Sędziowie,  po- 


*"*)  „Potem  zaś  stary  wróg,  zawistnik  dobra,  a  przeciwnik  prawdy  (Adalwin?), 
rozjątrzył  nań  serdce  wroga  morawskiego,  króla  (Ludwika),  ze  wszystkimi  bisku- 
pami."    Żywot  Metodego,  rozdz.   9. 

"')  AV  Żywocie  Metodego  powiedziano:  peMe  Kopo.it  iiat  Hima.  W  Bie- 
lowskiego  wydaniu  tego  Żywota,  w  Monumenta  Poloniae,  I,  s.  106,  mylnie  przetló- 
maczono:  rzeki  Karol  łagodnie.  Wyobraziwszy  sobie,  że  wyraz  sto wiaiiski 
król,  ko  roi  pochodzi  od  imienia  Karol  i  usiłując  dowieść  to  (na  str.  Ii6), 
Bielowski  tak  się  zaplątał,  że  i  w  innem  miejscu  tekst  Żywota  zamecił,  mianowicie: 
ccpjue  Bpara  MopaBbCKaro,  nopo  Jin,  przetlómaczył:  serce  wroga 
morawskiego,  k  a  r  o  1  a.  (na  str.  105,  rozdz.  9),  gdy  tymczasem  wypadało  po- 
wiedzieć: „serdce  wroga  morawskiego,  króla,..."  (podrozumiewa  sie  Ludwika  Nie- 
mieckiego). Wyrażenie  ii  3  li  u  H  u  a  ,  nie  pojął  także  Bilbasow  i  przetlómaczył : 
KO  cne  II  HO,  patrz:  Kiipiu.n,  u  Meoojiii  II,  1871,  str.  264.  —  Według  prawdzi- 
wego zaś  znaczenia  tekstu:  p  e  »l  o  K  o  p  o  .1  b  113  1.  11  im  a,  wypada  tłómaczyć: 
rzekł    król    z    nienacka,    a   po   rosyjsku:    iiPB3iiaMaii,  iieoiKiwaiio. 

Za  Bielowskim  ks.  Gromnicki  wskazane  wyżej  omyłki  powtórzył.  Rozprawy 
Akad.  Umiej.  "KI,   148. 


lOI       — 

jawszy  sens  tych  wyrazów,  osądzili  Metodego  na  wygnanie.   ,..!  był 
zesłany  w  Szwaby,  gdzie  go  trzymano  półtrzecia  roku.""^) 

Sąd  nad  Metodym  i  uwięzienie  go  przypadły  w  tym  cza- 
sie, Iciedy  Icsiąże  Rościsław  zdradą  uprowadzony  do  Bawaryi, 
dogorywał  w  wiezieniu,  a  Icsiaże  Świętopełk,  obałamucony  przez 
Niemców,  bawił  u  nicłi  jako  zdrajca  ojczyzny.  Tymczasem  w  Rzy- 
mie i  Morawii  gotowały  się  wypadki,  które  miały  na  celu  wy- 
ó- wobodzić  Metodego  z  więzienia.  —  Przerywając  więc  dalsze  opo- 
wiadanie dziejów  apostolstwa  Metodego,  zwrócimy  uwagę  na  to, 
co  sie  w  Morawii  działo. 


§   39. 

Walka    Morawianów    za    niepodległość,    a  Metodego 

w  obronie  kościoła  narodowego  (870 — 882). 

I.    Upadek  Rościsława.     Świętopełk  do  Bawaryi   uprowadzony.     Powstanie 

Morawianów  pod   Sławomirem.     Świętopełk,    wyzwoliwszy  się    z  niewoli, 

zwycięża  wrogów.     Przymierze  w  Forhejmie  r.  874. 

Po  skończeniu  pomyślnem  wojny  z  Niemcami  w  r.  869,  po- 
tęga Rościsława  i  rozwój  obrządku  słowiańskiego  w  państwie  Mo- 
rawskiem  zdawały  się  być  zapewnione.  Ale  wrogi  Rościsława 
i  Metodego  nie  zostawali  bezczynni.  Z  niepojętycłi  przyczyn  Cze- 
cłiowie,  oderwawszy  się  od  związku  z  Rościsławem,  porozumie- 
wali sie  z  królewiczem  Karlomanem,  a  za  icti  przykładem  książę 


**)  Żywot  Metod,  rozdz.  9.  Im  Herbst  des  Jahres  871  fand  nur  eine  Synod 
der  bairschen  Geistlichkeit  in  der  Angelegenheit  des  Methodius  statt,  von  welcher 
uns  unsere  Legendę  anschliesslich  Kunde  giebt.  Diimmler.  Archiv  fiir  Kunde 
Oesterreichischer  Geschichts  -  Quellen,  1854,  T.  XIII,  190.  Nowszy  badacz  Bilba- 
sow,  w  zbytecznym  pessymizmie,  odrzuca  wiarogodność  legendy  i  twierdzi,  że  bi- 
skupi bawarscy  nie  mieli  prawa  sądzić  Metodego,  że  o  sądzie  w  żadnym  dokumen- 
cie wzmianki  nie  ma  i  tak  dalej  idąc,  powiada:  cyjB  6aBapcKoro  ciiHo^ia  11  BaiOHenie 
Meoojifl,  —  Mbi  npiiSHaeTTi  aa  .lereiuapHtift  BHjibicejiTj . . .  KiipiijiTi  11  Meooiiił. 
T.  II,  r.  1871,  s.  95  —  96.  A  jednak  w  dziewięć  lat  później  znalezione  zostały  w  Bry- 
tańskiem  Muzeum  dokumenty  poświadczające,  że  Metody  rzeczywiście  był  Uięczony 
w  więzieniu  niemieckiem.     O  tern  niżej  w  §  39. 


I02       

nitrański,  Świętopełk,  poddał  siej  Karlomanowi  (r.  870J)  Zdrada 
synowca  tak  mocno  oburzyła  Rościslawa,  że  dla  uratowania  pań- 
stwa Morawskiego  od  rozdwojenia,  postanowił  zabić  Świętopełka, 
poleciwszy  siepaczom  dokonać  to  podczas  uczty.  Mając  się  jednak 
na  baczności,  Świętopełk  umknął  z  grona  biesiadników  a  zmyśliw- 
szy łowy  z  sokołami  uszedł  w  głąb  lasów.  Rościsław  puścił  się 
za  nim  w  pogoń,  lecz  Świętopełk  scliwytał  go  i  okutego  w  kaj- 
dany wydał  Karlomanowi.  Znakomity  władzca  morawski,  sta- 
wiony przed  sąd,  złożony  z  Franków,  Bawarów  i  Słowian  w  Re- 
gensburgu,  w  przytomności  króla  Ludwika,  skazany  został  na 
karę  śmierci.  Król  łagodząc  niby  wyrok  sądu,  kazał  go  oślepić 
i  do  jakiegoś  klasztoru  wtrącić.-)  Odtąd  nic  więcej  o  nieszczęśli- 
wym księciu  nie  wiadomo. 

Wydawszy  Karlomanowi  stryja,  Świętopełk,  bez  wątpienia, 
spodziewał  się  zostać  władzca  Morawii,  lecz  mocno  się  omylił. 
Morawianie,  czując  odrazę  do  ohydnego  czynu,  nie  uznali  Świę- 
topełka swym  księciem  i  zdradą  wydali  go  Karlomanowi.  Do 
zostającej  bez  władzy  Morawii  Karloman  w'stąpił  z  wojskiem ; 
osadził  po  grodach  swych  urzędników,  a  poruczywszy  zarząd 
kraju  grafom  Engelszalkowi  i  Wilhelmowi,  ze  złupionemi  skarba- 
mi Rościsława  radośnie  do  Karyntyi  wracał.^)  Świętopełk,  zosta- 
wiony w  swem  księstwie  nitrańskiem,  niedługo  cieszył  się  przy- 
jaźnią Niemców.  Posądzony  o  zdradę  i  nieżyczliwość  nowym  wiel- 
korządzcom,  został  schwytany  i  jako  buntownik  do  Bawaryi  za- 
prowadzony wiosną  r.  871.  Niemcom  zdawało  się,  że  są  zupeł- 
nymi gospodarzami  kraju.     Omylili  się! 


1)  Annal.  Fuld.  a.  870.  Zuentibald,  nepos  Rastizi,  propriis  utilitatibus  con- 
sulens,  se  Carlomanno  una  cum  regno,  quod  tenebat,  tradidit. 

2)  Annal.  Berlin,  a.  870.  Rasticium,  Winidorum  regulum,  a  Carlomanno 
per  dolum  nepotis  ipsiis  Rasticii  captum  et  aliąuandiu  in  custodia  detentum,  post 
judicium  morlis  excaecari  et  in  monasterium  mitti  praecepit.  Hincmar.  annal.  Pertz, 
I,  490.  Annal.  Xantes  a.  .871.  Rasticius  rex  Margorum  a  Carlomanno  captus  et  in 
Franciam  patri  directus  ibique  postea  luminibus  privatus  est.  Regino.  Pertz,  I,  570. 
Boczek.    Codex  Moraviae,  N.  48. 

^)  Annal.  Fuldens.  a.  870;  Hincmari  annal.  a.  870;  Szafarzyk  Staroż.  Slow, 
§  41,  str.  480, 


—     I03     — 

Lud  morawski  pamiętał  jeszcze  czyny  bohatyrskie  Rościsła- 
\va,  pod  wodzą  którego  uczył  się  zwyciężać  wrogów,  rozumiał,  że 
z  najściem  niemieckiego  duchowieństwa  miało  zniknąć  nabożeń- 
stwo narodowe,  przez  apostołów  słowiańskich  zaprowadzone,  że 
zamiast  ojcowskiej  władzy  rodzinnego  księcia  i  kapłanów  słowiań- 
skich, nastawała  władza  upodlenia  i  zdzierstwa.  —  Dusza  narodu 
młodzieńczego  nie  mogła  wytrzymać  podobnych  katuszy.  Wywle- 
czony z  klasztoru,  krewny  książąt  morawskich,  mnich  Sławomir, 
groźbą  przez  Morawianów  zm.uszony  stanąć  na  czele  powstania, 
rozpoczął  wojnę  Niemcami.  Niepowodzenie  najeźdźców  zmusiły 
Karlomana  użyć  więzionego  w  Bawaryi  Świętopełka  za  narzędzie 
do  poskromienia  Sławomira.  Podobne  podstępy  udawały  się  już 
nieraz  Niemcom  w  różnych  stronach  Słowiańszczyzny;  czemużby 
i  tym  razem  udać  się  nie  miały?  Uznany  za  niewinnego,  Święto- 
pełk na  czele  wojska  niemieckiego  miał  poskromić  własnych  bra- 
ci, Sławomira  zwyciężyć,  a  potem ....  zostać  sługą  wrogów^) 
i  lada  chwila  oczekiwap  takiego  losu,  jaki  spotkał  Rościslawa. 

Nie  potrzeba  było  wielkiej  przezorności  aby  zrozumieć  do 
czego  prowadziła  obłuda  ówczesnych  sterników  polityki  niemie- 
ckiej. Świętopełk  zrozumiał  swych  wrogów  i  obłudą  także  ode- 
mścić  im  zamierzył.  Z  wojskiem  bawarskiem  wkroczył  on  do  AIo- 
rawii  latem  r.  871,  parł  powstańców  Sławomira  w  głąb  kraju,  aż 
do  ich  stolicy,  którą  opasał,  a  udając,  że  drogą  układów  łatwiej 
zniewolić  oblężonych  do  poddania  się,  wjechał  do  ich  grodu. 
Tam,  porozumiawszy  się  z  oblężonymi,  odkrył  im  swoje  zamiary 
zdradzić  Niemców,  wzbudził  ku  sobie  zaufanie  i  naznaczył  czas, 
w  którym  oblężeni  mieli  wycieczkę  uczynić.  —  Niespodziewając 
się  zaczepki  ze  strony  Morawianów,  wojsko  niemieckie  spokoj- 
nie pod  oblężonym  grodem  leżało.  —  Natarczywe  uderzenie  Mo- 
rawianów, na  nieprzygotowanych  do  boju  Niemców,  straszny 
w  nich  popłoch  sprawiło.     Mnóstwo  rycerzy  legło  na   placu,    in- 


■*)  Annalista  fuldeuski  mówi:  quasi  Sclagamarum  expugnanturus,  sic  enira 
per  dolum  Carlomanno  promiserat,  si  ei  ad  patriam  reditus  concederetur,  Ad. 
an.  871, 


—     I04     — 

nych  do  niewoli  zabrano,  straty  były  oi^romne.  „Nie  wiele  ro- 
dzin w  Bawaryi,  Rakusach  i  Karyntii  zostało,  któreby  nie  opła- 
kiwały swycli  krewnych.  Radość  Noryków  (Bawarów)  z  powodu 
odniesionych  dawniój  zwycięztw,  —  teraz  w  smutek  i  zgryzotę 
zamieniły  sie."'-'"')  Przerażony  wieścią  o  tej  kiesce,  Karloman  roz- 
kazał zebrać  wszystkich  jeńców  i  zakładników  morawskich  i  wy- 
dać ich  Świętopełkowi,  lecz  znalazł  ich  zaledwie  tyle,  że  mógł 
z  jMorawii  wydobyć  jednego  tylko  rycerza  Radboda  i  to  na  pół 
żywego.  —  O  Sławomirze,  w  dalszym  ciągu  dziejów,  nie  zacho- 
wało się  wzmianki. 

Świetne  zwycięztwo  nad  Niemcami  Świętopełka  jednało  mu 
przyjaciół  i  sprzymierzeńców.  Czechowie  nad  którymi  wówczas 
panował  Borzywoj  z  żona  Ludmiłą,  pośpieszyli  wejść  z  Mora- 
wianami w  bliższe  stosunki.  Świętopełk  pojął  w  jesieni  r.  871 
za  żonę  siostrę  Borzywoja  Ludomirę  i  zawarł  z  nim,  na  przypa- 
dek wojny  z  Niemcami,  przymierze.  —  Bacząc  na  to,  co  się 
w  Morawii  działo,  Niemcy  podstępem  zamierzyli  zamącić  weselne 
gody.  Kiedy  bowiem  orszak  swadziebny  wracał  z  Czech  do  Mo- 
rawii, tłum  Niemców,  pod  wodzą  grafa  Rudolfa  i  biskupa  Arnta 
z  Wircburga,  napadł  na  niego.  Nie  mając  dostatecznej  siły  do 
odporu,  Morawianie  umykali,  a  Niemcy  ich  ścigali.  Aby  więc 
wstrzymać  pogoń,  Morawianie  zostawili  w  pewnym  wąwozie  644 
koni  i  zbroje,*^)  licząc  na  to,    że  zostawionej  zdobyczy  wystarczy 


'■>)  Omnisąue  Noricorum  laetitia  de  roultis  retro  victoriis  conversa  est  in  luc- 
tum  et  lamenlationem.  Annal.  Fulden.  an.  871.  Pod  tymże  rokiem  Hinkmar  zapi- 
sał: maximum  damnum  a  nepote  Rasticii,  qui  principatum  Yinidorum  post  eum  sus- 
ceperat,  habuit  (Ludovicus)  in  tantum,  ut  markiones  cum  plurima  turba  suorum 
perdiderit  et  terram,  quam  in  praeteritis  annis  obtinuerat  perniciose  amiserit. 

»)  Powieść  Ann.  Fuld.  an.  871,  „Slavi  Marahenses  nuptias  faciunt  ducentes 
cujusdam  ducis  filiam  de  Bohemis",  nie  wspomina  ani  Borzywoja,  ani  Świętopełka, 
ale  świetność  orszaku  weselnego,  oraz  przyjazne  stosunki  pomiędzy  wzmiankowa- 
nymi książętami,  zniewalają  do  mniemania,  że  tu  mowa  idzie  o  książęcej  swadźbie. 
Palacki  Dejiny,  I,  s.  150,  przyp.  17.  AVąwoz,  o  którym  mowa,  według  Ireczka,  ma 
być  ścieżka  bezimienna,  w  miejscu  zetknięcia  się  granicy  czeskiej,  rakuskićj  i  mo- 
rawskiej. Pograniczni  Niemcy,  wyszedłszy  z  grodu  Ral<ous  (Raabs  nad  Dyja)  na- 
padli na  orszak.  Słowian.  Prawo,  I,  str.  13.  Według  Dudika  wąwozem  tym  może 
być  ścieżka  pod  Wejtra,  przy  samej  granicy  rakuskiej.  Miihrens   Gesch.  I,  s.  205. 


—     I05     — 

do  zaspokojenia  chciwych  napastników.  —  I  nie  omylili  się.  — 
Póki  Niemcy  podzielili  sie  zdobyczą,  orszak  swadziebny  znikł  im 
z  oczów. 

Przystąpienie  Borzywoja  do  związku  ze  Świętopełkiem  mo- 
cno rozjątrzyło  króla  Ludwika  Niemieckiego,  roszczącego  so- 
bie prawo  do  zwierzchnictwa  nad  Czechami  i  Morawianami. 
Wojna  była  nieuniknioną.  Jakoż  przewidując  niezwłoczny  napad 
Niemców,  ludy  słowiańskie  po  granicy  z  cesarstwem  w  początku 
r.  872  gotowały  się  do  walki.  W  maju  Saksy  i  Turyngi  uczy- 
nili napad  na  ziemie  Słowian  nadłabskich,  lecz  tak  niepomyślnie, 
że  gdy  w  nieładzie  wracać  do  domu  zmuszeni  zostali,  kobiety 
słowiańskie  ściągały  z  koni  rycerzy  i  biły  ich  pałkami.')  Inne 
wojsko,  pod  wodzą  arcybiskupa  mogunckiego  Luitberta,^)  wtar- 
gnąwszy do  Czech,  gromiło  wojowników  czeskich,  sprawowanych 
przez  pięciu  Lechów:  Swiatosława,  Witysława,  Hermana,  Spity- 
mira  i  Moisława,  którzy  częścią  w  nurtach  Włtawy  śmierć  zna- 
jeźli,  częścią  skryli  się  do  miejsc  warownych  i  ocaleli,  ponieważ 
Niemcy  w  owym  czasie  nie  umieli  jeszcze  zdobywać  twierdz, 
a  zwyczajnie  bawiU  się  łupieżeniem  i  zniszczeniem  zajętego  kraju.") 

Przeciw  Świętopełkowi  wystąpił  sam  królewicz  Karloman, 
lecz  pierwsze  zetknięcie  się  jego  z  Morawianami  nie  powiodło 
się.  W  popłochu  Niemców  kobiety  słowiańskie  z  ożogami  rzu- 
cały się  między  szeregi  i  z  koni  jeźdźców  strącały.  Karloman 
tymczasem,  dla  zapewnienia  odwrotu,  ściągnął  na  Dunaju  flotę, 
a  dla  odwrócenia  uwagi  Świętopełka,  posłał  pod  wodzą  Arnta 
biskupa  i  Sigharda  opata  fuldeńskiego  wojsko  w  głąb  kraju. 
Lecz  ŚwiętopełK,  przewidując  zamiary  przeciwnika,  ruszył  silny 
oddział  swych  wojowników  przeciw  Bawarom,  którzy  strzegli 
flotę,  pobił  ich,  flotę  zabrał,  i  tern  odwrót  nieprzyjacielskim  siłom 
odciął.     Teraz    dopiero    Niemcy    zmuszeni    byli    do    rozpaczliwej 


')     Annal.  Fuld.  an.  872.     Dudik,  I,  208. 

*)     Luitpertus    archiepiscopus    in    hac    expeditione    primatum    tenuit.     Annal, 
Fuld.  1.  c. 

")     Szczegóły  w  Palackiego  Dejiny  I,  s.  150, 


—     io6     — 

walki  7.  Morawianami,  od  nalarczyuości  których  ledwo  niedobi- 
tki ich  z  trudnością,  uciec  zdołały.^")  —  W  następnym  roku  873, 
Świętopełk  wstępnym  bojem  przebył  Dunaj,  opanował  Markę 
Wschodnią  (Oriens)  i  tak  mocno  napierał  na  Karlomana,  że  tylko 
spieszna  pomoc  od  króla  Ludwika  mogła  go  uratować  od  osta- 
tecznej klęski.^  ^) 

W  tymże  czasie  sprzymierzeńcy  Świętopełka,  Serbowie  nad- 
labscy,  korzystając  ze  śmierci  grafa  Takulfa,  ksiąźęcia  serbskiej 
granicy",  rozpoczęli  w  sierpniu  r.  873  pograniczną  walkę,  która 
aż  do  r.  874  ciągnęła  się. ^-) 

Znużony  niepowodzeniami,  wiekiem,  intrygami  w  państwie, 
król  Ludwik  Niemiecki  przybył  do  Regensburga  i  uznał,  potrzebę 
skończenia  wojny,  nie  rokującej  mu  żadnych  korzyści.  Święto- 
pełk także  rad  był  dać  swemu  ludowi  odpoczynek.  Posłowie 
Świętopełka,  przybywszy  wiosną  r.  874  do  Forhejmu,^'^)  zawarli 
pokój,  mocą  którego  uregulowane  zostały  stosunki  Morawii  do 
państwa  niemieckiego  we  względzie  politycznym  i  kościelnym. 
W  imieniu  Świętopełka  poseł  jego  Jan,  z  Wenecyi,  według  an- 
nalisty  fuldeńskiego,  zobowiązał  się  do  daniny  i  wierności  kró- 
lowi Ludwikowi, ^'*)  ale  według  innych  wiarogodnych  wiadomości, 
król  Ludwik  zawarł  ze  Słowianami  przymierze  takie,  jakie  się  uda- 
ło. ^•^)  Wreszcie  późniejsze  stosunki  polityczne  i  kościelne  wska- 
zują,   że  to  co  na  dworze  Ludwika  prawiono  o  dannictwie  Świę- 


'•')     Annai.  Fuld.  an.  872. 

")     Annal.  Hincrnari  an.   873. 

12)  Według  annal.  Fuld.  Serbowie  zostali  poskromieni  w  Styczniu  r.  873 
przez  Luitberta  arcybiskupa  mogunckiego  i  grafa  Ratolfa,  następcę  Takulfa.  Porów. 
Dudik.    Mahr.  Gesch.  I,  210. 

'•■)  Zamek  Forhejm  w  teraźniejszej  Bawaryi  nad  r.  Radnicą,  wpadająca  do 
r.  Mohanu,  patrz  mapę  w  tomie  II. 

")  Według  Annal.  Fuld.  Poseł  Świętopełka.  lohannes  prcsbiler  de  Ve- 
netiis,  ut  ei  rex  omni  ambiguitate  remota  crederet,  quicquid  verbis  dicebat,  sacra- 
mento  firmabat,  videlicet  ut  Zventibald  regi  ftdelis  permaneret  cunctis  diebus  vilae 
suae,  et  censum  a  rege  constitutum  per  annos  singulos  solveret,  si  ei  tantum  modo 
quiete  agere  et  paciiice  vivere  concederetur.    Annal.  Fuld.  an.  874. 

'""j  Według  Hincmara:  per  missos  suos  Yinidos  sub  diversis  princibus  con- 
stitutos  modo  cjuo  potuit  sibi  reconciliavit  (Ludovicus)  An.  873. 


-      I07     — 

topełka  poprostu  jest  wymysłem,'";  któremu  dotąd  jeszcze  wie- 
rzą uczeni  niemieccy,  ^'^j  —  W  tymże  czasie  zawarli  z  Niemcami 
przymierze  nadłabscy  Serbowie  i  inne  ludy  słowiańskie,  działa- 
jące w  związku  ze  Świętopełkiem.'^)  —  Błogie  skutki  pokoju 
forłieimskiego  uwydatniły  się  najbardziej  w  niezależności  ko- 
ścioła morawskiego/^)  jak  obaczymy  niżej. 

2.     Metody  w  więzieniu   niemleckiem.     Papież  Jan  VIII    broni    go    i   wy- 
zwala.    Błogie  skutki  nauki  apostoła  słowiańskiego.     Ochrzczenie  księcia 
Borzywoja  i  żony  jego  Ludmiły. 

Wśród  wrzawy  wojennej,  zniszczenia  i  powszeclinego  zamie- 
szania nad  środkowym  Dunajem,  w  latacli  871 — 873,  apostoł  Me- 
tody, gwałtem  przez  biskupów  niemieckich  więziony  w  Bawaryi, 
w  nędzy  i  okowacli  pędził  dni,  pełne  moralnycłi  i  cielesnycłi 
udręczeń.  Tymczasem  naprowadzeni  do  Morawii  i  Pannonii 
księża  niemieccy  zniewalali  lud  do  clirześciaństwa  w  obrządku 
łacińskim,  do  uległości  biskupom  intruzom,  do  płacenia  daniny 
księżom,  którycli  lud  słowiański  nie  rozumiał  i  nie  cierpiał. 

W  księstwie  Błatneńskiem  książę  Kocieł,  hołdownik  Karlo- 
mana,  władzcy  Karyntyi,  nie  mógł  przeszkadzać  zamiarom  bi- 
skupów niemieckicłi.  W  Morawii  co  innego.  Powstanie  pod 
Sławomirem  i  zwycięztwa  Świętopełka  ożywiły  lud  nadzieją  swo- 
body politycznej  i  religijnej.  „Morawianie,  poznawszy  księży  nie- 
mieckicłi, którzy  między  nimi  żyjąc,  niesprzyjali  im,  lecz  tylko 
zdradę  knowali,  wygnali  wszystkich  i  posłali  do  papieża  mówiąc: 
jak  niegdyś  ojcowie  nasi  przyjęli  chrzest  od  ś.  Piotra,  tak  też 
daj  nam  i  dziś  Metodego  na  arcybiskupa  i  nauczyciela.-")  W  Rzy- 


1")     Jak  już  zauważył  Szafarzyli:  Star.  Slow.  §  41,  5,  s.  481. 

1')  Dummler,  starając  się  pogodzić  sprzeczność  annalistów,  mniema,  że  pokój 
forhejmski,  chociaż  zobowiązywał  Świętopełka  do  płacenia  daniny,  ale  za  to  zape- 
wniał mu  niepodległość.  Geschichte  des  Ostfriinkischen  Reichs,  tom  II,  s.  813.  Mo- 
rawski dziejopis  Dudik,  nie  wierząc,  aby  Świętopełk  zobowiązał  się  do  uległości 
i  daniny  z  Morawy,  domyśla  się,  że  daninę  mógł  płacić  z  Czech,  kóre  w  pewnęm 
zobowiązaniu  do  cesarstwa  zostawały.     Mahr.  Gesch.  I,  s.   2H, 

")     Annal.  Fulden.  a.  874. 

**)     Palacki,  Dejiny,  I,   przypisek  90, 

*")     Żywot  ś,  Metodego,  10, 


—     io8     — 

mie  chociaż  i  wiedziano  o  uprowadzeniu  Metodego  do  Bawaryi, 
ale  o  okrutnem  obchodzeniu  się  z  nim  głuche  tylko  dochodziły 
wieści,  albowiem  biskupi  niemieccy  zbrodnie  swe  przed  światem 
ukrywali  zręcznie.  A  gdy  bawiącego  w  Rzymie  biskupa  freizin- 
geńskiego,  Annona,  zapytano  o  sprawie  Metodego,  Anno,  kła- 
mliwie zaparł  się,  że  go  nie  zna,  gdy  tymczasem  wszelkich  udrę- 
czeń, jakich  względem  Metodego  dopuścili  się  biskupi  niemiec- 
cy, sam  Anno  był  podżegaczem,  instygatorem,  a  nawet  i  spra- 
wcą.''-') 

Barbarzyńskie  obchodzenie  się  z  arcybiskupem  Metodym, 
tudzież  przywłaszczenie  przez  biskupów  bawarskich  praw  na  dye- 
cezyę  Pannońską,  jedynie  stolicy  apostolskiej  przysługujących, 
wymagały  energicznego  wdania  się  papieża.  Na  szczęście  Sło- 
wian, po  Adryanie  II,  zmarłym  w  listopadzie  r.  872,  stolicę  apo- 
stolską zajął  archidiakon  jego,  zręczny  polityk,  Jan  VIII,  dzie- 
sięcioletnie rządy  którego  stanowią  w  dziejach  Słowiańszczyzny 
nadzwyczaj  ważną  epokę.--) 

21)  List  papieża  Jana  VIII  do  biskupa  Annona  14  Septembra  873  r.  Patrz 
dodatek  I,  N,  6. 

--)  Do  poznania  stosunków  stolicy  apostolskiej  w  początku  papieztwa  Jana 
VIII,  t.  j.  w  latach  873 — 876  z  biskupami  bawarskimi,  w  sprawie  Metodego  i  w  ogóle 
dyecezyi  pannońskiej,  —  brakowało  odnośnych  dokumentów,  a  przez  to  niejedno- 
krotnie twierdzono,  że  to  co  ,. Żywot  ś.  Metodego"  rozpowiada  o  energicznem  wsta- 
wieniu sie  Jana  VIII  za  ś.  Metodego,  aż  do  rzucenia  klątwy  na  biskupów  bawar- 
skich, jest  wymysłem  legendowym  i  że  dla  tego  „Żywot  ś.  Metodego"  nie  może  być 
uważany  jako  źródło  historyczne.  Tymczasem  przed  r.  x88o  w  Muzeum  Brytań- 
skiem  Edmund  Bishop  znalazł  kodeks  in  quarto  z  końca  XII  w.,  zawierający  zbiór 
listów  papiezkich  od  V  do  XI  w.,  mianowicie:  Gelaziusza  I  (492 — 496);  Pelagiu- 
sza  I  (555—560);  Pelagiusza  II  (578—590);  Leona  IV  (847—855);  Jana  VIII 
(872—882);  Stefana  VI  (885—891);  Aleksandra  II  (1061  — 1073)  i  Urbana  II 
(1088 — 1099).  Listy  te  Bishop  przesłał  do  wydawnictwa  Monumenta  Germaniae, 
rozpoczętego  niegdyś  przez  Pertza,  a  dalej  prowadzonego  przez  Ewalda,  Oceniając 
ważność  listów,  Ewald  podał  o  nich  wiadomość  w  Neues  Archiv.  der  Gesellschaft 
fur  altere  Geschichtskunde  Bd.  V.  Plamburg  1880,  pod  tytułem:  Die  Papslbriefe 
der  brittischen  Sammlung.  —  Z  tego  czasopisma  Ireczek  podał  w  czeskiem  czasopi- 
śmie Swetozor  1 880  r.  wiadomość,  praca  Bronisława  Grabowskiego  po  polsku  wy- 
daną w  „Bibliotece  Warszawskiej"  r.  1881,  tom  I,  str.  411 — 416.  —  Oprócz  tego 
pp.  Ewald  i  Wattenbach,  na  żądanie  profesora  wiedeńskiego  Miklosicza,  udzielili  mu  ze 
wzmiankowanych  dokumentów  kopije,  z  której  korzystając  wiadomy  chorwacki  uczony 
Jjąnonik  Fr.  Raczki,  ..mieścił  w  czusopiśmie  „Starinc",  1880,  księga  XII,  str.  206  do 


—     I09     — 

W  kilka  miesięcy  po  zajęciu  stolicy  apostolskiej  (14  grudnia 
872  r.),  Jan  VIII  napomniał  arcybiskupa  salcburgskiego  Adal- 
wina,  aby,  nieprawnie  odjętą  Metodemu  stolicę  biskupią  przywró- 
cił mu.-^)  Wnet  potem  Jan  VIII,  w  skutek  uporu  biskupów 
bawarskich,  zdobył  się  na  taki  energiczny  postępek,  jakiego,  za- 
peAvne,  biskupi  ci  nie  spodziewali  się. 

Latem  r.  873  Jan  VIII,  W3^prawiając  biskupa  ankońskiego 
Pawła,  z  cliarakterem  legata,  do  króla  Ludwika,  Świętopełka 
i  biskupów  bawarskicli,  polecił  mu  udać  się  najprzód  na  dwór 
króla  Ludwika  i  domagać  się  przywrócenia  papieżowi  dyecezyi 
Pannońskiej,  która  w  skutek  wojen,  na  czas  jakiś  od  administra- 
cyi  rzymskiej  oderwaną  została.  A  gdyby  zaszła  Icwestya  o  prze- 
dawnieniu praw  stolicy  apostolskiej,  legat  miał  objaśnić,  że  tam, 
gdzie  wściekłość  poganów  jest  przyczyną,  wszelki  czas  ubiegły 
nie  może.  jeszcze  odsądzać  praw  kościelnycli.  —  Do  arcybiskupa 
Adal^yinai  i  biskupa  passawskiego  Hermanryka  legat  miał  prze- 
mówić o  konieczności  powrócenia  Metodego  do  dyecezyi,  przez 
trzy  lata  pozbawionój  swego  pasterza.  Gdyby,  jednak,  biskupi 
stawili  opór,  legat  miał  powiedzieć:  ,.Wyście  bez  wyroku  kano- 
nicznego potępili  biskupa,  posianego  od  stolicy  apostolskiej,  wtrą- 


223,  sprawozdanie  po  chorwacku,  tudzież  łaciński  tekst  listów  papieży:  Jana  VIII, 
Stefana  VI  i  Aleksandra  II,  rzucające  na  dzieje  słowiańskie  niespodziewanie  nowe 
światło.  Okazało  się  bowiem,  że  wszystko,  co  „Żywot  ś.  Metodego"  opowiada  o  bar- 
barzypskiem  obchodzeniu  się  biskupów  bawarskich  z  Metodym,  o  rzuceniu  nawet 
przez  Jana  VIII  klątwy  i  t,  d.,  jest  czystą  prawdą,  że  wymysły  pisarzy  niemieckich 
o  niedorzeczności  tego  „Żywota"  są  całkiem  bezzasadne,  jeśli  nie  tendencyjne,  i  że, 
nakoniec,  „Żywot  ś.  Metodego"  niesprawiedliwie  nazwany  „legendą",  jest  bez  wąt- 
pienia źródłem  historycznem,  stokroć  wiarogodniejszem  od  wielu  annalistów,  na  któ- 
rych zwyczajnie  powołują  się  historycy.  —  Korzystając  z  pracy  akademistów  Fr.  Mi- 
klosicza  i  Fr.  Raczki,  umieszczonej,  jak  wyżej  wzmiankowano,  w  „Starinie"  r.  1880, 
tekst  łaciński  będę  cytować  według  podanego  przez  zasłużonych  akademików,  a  w  tló- 
maczeniu  polskiem  uwzględnię  piękną  prace  uczonego  rodaka  Bronisława  Grabow- 
skiego, (Biblioteka  Warszawska   1881)  z  niewielkiemi  odmianami. 

'^'^)  l^Je  mireris.  quia  diximus,  te  agente  sedem  a  fratre  nostro  Methodio  re- 
cipiendam,  •  quia  profecto  dignum  est,  ut  tu,  qui  fuisti  ejus  auctor,  sis  ofticii  com- 
missi  causa  receptionis.  Starine  kniga  Xir,  str.  213.  Neues  Archiv,  V,  s.  301 — 2. 
Data  listu  tego  niewiadoma,  ale,  zważając,  że  arcybiskup  Adalwin  „obiit  anno  873, 
14  Maii,"    wypada,  że  list  ten  pisany  był  wcześniej.     Dodatek  I,  N.  3. 


ciliście  go  do  wiezienia,  bili  po  twarzy,  od  świętych  obowiązków 
oderwali,  ze  stolicy  przed  trzema  laty  wypędzili,  tak,  iż  on  wciągu 
trzech  lat  przez  liczne  posły  i  listy  do  stolicy  apostolkiej  o  obronę 
wołał.  Wy  nie  jesteście  godni  przystępować  do  sądu,  przed 
którym  ciągle  wymknąć  usiłowaliście,  a  teraz  bez  sądu  u  stolicy 
apostolskiej,  obłudne  zanosicie  skargi.  Jam  jest  posłań  aby  was 
od  służby  bożej  na  tak  długo  odsunąć,  jak  długo  tego  czcigodnego 
człowieka  zmuszaliście  zaniedbać  obowiązki  święte,  a  on  aby  przez 
tyleż  czasu  powierzonego  mu  urzędu  biskupiego  używał  bez  prze- 
szkody i  zawady,  przez  ile,  jak  się  okazało,  z  łaski  waszej  tako- 
wego był  pozbawiony.  Potem  dopiero,  jeśli  macie  co  przeciw 
niemu,  przyjdźcie,  a  przed  stolicą  apostolską  obie  strony  wysłu- 
chane i  sądzone  będą.  Jest  to  bowiem  spór  pomiędzy  arcybi- 
skupami i  nie  przyzwoitą  byłoby  rzeczą,  gdyby  nad  nimi  kto- 
kolwiek inny,  a  nie  papież  był  sędzią. "-•*) 

List  ten,  zdaje  się  nie  zastał  już  arcybiskupa  Adalwina  przy 
życiu  i,  być  może,  z  tego  powodu  nie  znajdujemy  osobnego 
do  Adalwina  listu,  podobnie  do  listów,  osobno  pisanych  do 
biskupów:  Hermanryka  passawskiego  i  Hannona  frejsingeń- 
skiego,  które  podajemy  niżej.  Do  Hermanryka  Jan  VIII  przed 
wrześniem  873  r.  pisał:  „Sądzimy,  że  na  opłakanie  złości 
twych  wystarczyłby  chyba  potok  łez  proroka  Jeremiasza.  Zu- 
chwalstwo twe  przewyższyło  nie  snadź  zaciekłość  jakiegoś  bi- 
skupa, ale  tyrana  świeckiego,  nawet  wściekłość  zwierzęcą,  gdyś 
brata  i  współ  biskupa  swego  Metodego,  trapił  więzieniem,  pod 
otwartem  niebem  przez  długi  czas  dręczył  na  najstraszniejszem 
zimnie  i  przykrym  śniegu,  a  nadto,  oderwawszy  go  od  rzą- 
dów w  powierzonym  mu  kościele,  do  tego  stopnia  popuściłeś 
wodzów  wściekłości,  że  gdy  (Metody)  zawleczony  został  przed 
zebranie  biskupów,  końskim  biczem  chciałeś  go  bić,  ale  inni  do 
tego  nie  dopuścili.  Czy  to  są  czyny  godne  biskupa?"  —  Do  tych 
wymówek  surowych,    Jan  VIII  dodał,    że  Hermanryka  pozbawia 


*)     Tekst  łaciński   w  dodat.   I,  N.   4. 


prawa  odprawiania  służby  bożej  i  wyłącza  go  od  obcowania  z  du- 
chownymi.^') 

Do  Annona,  przed  14  września  873  Jan  VIII  pisał:  „Zu- 
chwalstwo twe  i  śmiałość  nietylko  obłoki,  ale  niebiosa  same  prze- 
bija. Przyswoiłeś  sobie  prawa  stolicy  apostolskiej  i  jak  gdybyś 
był  jakimś  patryarchą,  przywłaszczyłeś  sobie  moc  sądu  nad  arcy- 
biskupem, a  co  gorzej  jeszcze  z  bratem  swym  arcybiskupem  Me- 
todym,  który  w  poselstwie  od  stolicy  apostolskiej  miedzy  poga- 
nami pracował,  obchodziłeś  sie  więcej  po  tyrańsku  niż  po  kano- 
nicznemu. Gdy  on,  zaiste,  według  świętych  kanonów  domagał 
się  tego,  aby  stawiony  był  przed  sąd  stolicy  rzymskiej,  tyś  mu 
tego  bynajmniej  niedopuścił,  ale  razem  z  poplecznikami  i  współ- 
towarzyszami swymi  wydał  nań  wyrok,  wykluczył  od  służby  bo- 
żej i  do  więzienia  wtrącił.  Nadto  jeszcze,  nazywając  się  człowie- 
kiem, poddanym  ś.  Piotrowi  w  rządach  kościoła  w  Germanii, 
o  uwięzieniu  i  udręczeniu  rzeczonego  brata  i  wpółbiskupa,  co 
więcej  posła  naszego,  nad  którym  mieliśmy  niezwykłą  pieczę, 
żadnej  nie  dałeś  nam  wiadomości;  ale  jeszcze  gdyś  w  Rzymie 
od  naszych  był  o  to  pytany,  kłamliwie  zaparłeś  się,  żeś  go  nie 
znał,  gdy  tymczasem  wszelkich  udręczeń,  jakich  wasi  dopuścili 
się  względem  niego,  sam  byłeś  podżegaczem,  instygatorem,  że  po- 
wiem, nawet  sprawcą."  Przytem  papież  dodał,  że  jeśli  Anno  nie 
przybędzie  do  Rzymu,  po  upływie  miesiąca  Września  na  tak  długo 
zostanie  wykluczonym  od  komunii,  jak  długo  trwać  będzie  w  upo- 
rze i  nieposłuszeństwie  papieżowi.-") 

Misya  legata  Pawła  przypadła  właśnie  w  tym  czasie  kiedy 
Świętopełk  stał  na  szczycie  swych  zwycięztw,  a  Morawianie  po- 
wypędzali  księży  niemieckich.  Stosownie  do  tych  okoliczności, 
Jan  VIII  polecił  Pawłowi,  aby  razem  z  Metody m  udał  się  do 
Świętopełka,-')  a  nie  do  Kocieła,  jak  mylnie  podanie  głosi. ^^)  — 


26)  Patrz  dodatek  I,  N.  5. 

28)  Patrz  w  dodatku  I,  N.   6. 

"')  Patiz  w  Dodatku  I,  N.  4. 

2*)  Żywot  ś.  Metodego,  10. 


112        

Kiedy  miahowicie  Metody  wypuszczony  został  z  więzienia,  —  nie 
wiemy,  ale  godzi  się  mniemać,  że  przy  zawarciu  przymierza 
w  Forhejmie  na  wiosnę  r,  874,  nie  mogło  obejść  się  bez  uwzglę- 
dnienia misyi  legata  Pawia.  —  Jeżeli,  więc  nie  wcześniej,  to  w  po- 
czątku r.  874  Metody,  zdążywszy  do  Morawii,  zasiadł  na  arcybi- 
skupiej stolicy  w  Welełiradzie,  i  ,,od  tego  czasu  bardzo  szerzyć  się 
poczęła  nauka  boża,  postrzy żeńców-")  mnożyło  się  we  wszystkicłi 
grodacli,  a  poganie  wierzyć  poczęli  w  prawdziwego  Boga,  błędów 
swoicli  wyrzekając  się.  Państwo  Morawskie  zaczęło  się  na  wszystkie 
strony  rozszerzać  i  bez  grzecliu  zwyciężać  wrogów  swoicłi.'^")" 

Tymczasem  w  księstwie  Błatneńskiem,  od  uprowadzenia  ś. 
Metodego  do  Ba  wary  i  w  r.  871,  arcybiskup  salcburgski  rozpo- 
rządzał nauką  clirześciańską,  według  swego  upodobania,  mnie- 
mając, że  Pannonia  do  jego  dyecezyi  należeć  powinna.  Książę 
Kocieł,  nie  śmiejąc  stawić  oporu  władzom  niemieckim,  żył  z  nimi 
w  zgodzie  i  zręczną  polityką  podtrzymywał  niepodległość  ludu, 
swego,  cliociaż  sam  był  liołdownikiem  Karlomana.  Skoro  jednak 
Kocieł  zmarł  (r.  874),-^^),  nie  zostawiwszy  potomstwa,  Karlomana, 
na  mocy  praw  suzerena,  zajął  posiadłość  lennika  swego,  część 
zacłiodnią  przyłączył  do  Karyntyi  i  oddał  naturalnemu  synowi 
swemu  Amulfowi,^^)  a  inna  część  nad  rzeką  Kaniżą,  do  Drawy 
wpadającą,  oddana  była  dawniej  już  Gozwinowi,  jako  hrabstwo 
Dudlebskie.  Papież  tymczasem  dobijał  się  usunięcia  pretensyi 
biskupów  niemieckich  do  dyecezyi  Panońskiej.  W  tym  celu  Jan 
VIII,  w  liście  do  legata  Pawła  w  r.  874-'''')  powtarzał  to,  co  już 
mu  pisał  w  r.  873  o  nieprzedawnieniu  praw    stolicy   apostolskiej 


29)  Pod  nazwa  postrzyżeńców  wypada  pójmy wać  ludzi  poświęcających  sie 
stanowi  duchownemu. 

•''•')     Żywot  ś.  Metodego,   10. 

■■")  Data  śmierci  KocieJa  niepewna.  Podaje  ja  według  Dudika,  Miihrens 
Gesch.  I,  224,  cyt.   i. 

'-)  W  dokumencie  r.  879  Arnulf,  będąc  już  wielkorządzcą  Pannonii,  na- 
zwany „filius  regalis",  ale  jeszc/.e  nie  ,,dux".  Roczek,  Cod.  Mor.  T,  38.  Dudik, 
Mahrens  Gesch.  I,   22\,  cyt.    i. 

'')     Patrz  Dodatek  I,  N.  9. 


na  dyecezye,  w  ciągu  wojen  oderwaną  od  jej  zarządu^'*),  a  w  tymże 
r.  874  Jan  VIII  pisał  do  króla  Ludwika,  że  tylko  zaburzenia  wo- 
jenne przeszkodziły  stolicy  apostolskiej  mianować  biskupów  dyece- 
zyi  Pannoriskiej,  co  dało  powód  do  wątpliwości  praw  papieża,  lecz 
praw  tych  ani  czas,  ani  podziały  państw  ścieśnić  nie  mogą,  same 
nawet  prawa  rzymskie,  w  sprawach  kościelnych  dopuszczają  prze- 
dawnienie nie  inaczej  jak  po  upływie  lat  stu/'^'^)     Wkrótce  potem, 
mianowicie  w  r.  875^  Jan  VIII  stanowczo  przemawiał  do  Karlo- 
mana,  syna  Ludwika:  „zwróć  nam,  raczej  bratu  naszemu  Metodemu 
biskupstwo  Pannońskie,  w  którem  on  przez  stolice  apostolską,  we- 
dług dawnego  zwyczaju,  jest  naznaczony." ^^^j     Z  tego  wnioskować 
możemy,  że  już  wtedy  nastąpiła  zgoda  króla  Ludwika  na  przyzna- 
nie papieżowi  prawa  rozporządzać  dyecezyą  Pannońską.     Natar- 
czywość, z  jaką  Jan  VIII  dobijał  się  prędszego  przyznania  praw 
papieża  na  wzmiankowaną  dyecezye,  możemy  wytłómaczyć  raz  nie- 
życzeniem  jego  wzmacniać    potęgę    biskupów    bawarskich    i    bez 
tego  już  zanadto  zarozumiałych,  a  powtóre,  co  ważniejsze,  zamia- 
rem utworzenia  pod  zarządem  Metodego  metropolii  Słowian  nad- 
dunajskich,    w  nadziei,  że  Serbowie  i  Bółgarowie,    do  tej  metro- 
polii przyłączą  się  i    przez   nią  na   nowo   w  związek   z  Rzymem 
wejdą.     Objaśniają  to    listy    Jana   VIII    do    najwyższego    żupana 
serbskiego  Muntimira  r.  872,  aby  strzegł   sę  księży    włóczęgów, 
rozsiewających  błędy  przeciw  kanonom  i  Bogu,^"j  a  także  r.  875, 
aby  idąc  w  ślady  ojców  swoich,   Muntimir  wrócił  się  pod  dyece- 
zye Pannońską  i  zarząd  pasterza  jej  Metodego. •^^)     W  tym   celu 
poszukiwano  pilnie  w  Rzymie,    jakie   były   niegdyś    od  południa 
granice    dyecezyi   Syrmijskiej    i    naznaczono    je    do   rzek    Bosny 
i  Kolubaru.  ■''•') 

Zaszłe  w  tym  czasie  wypadki  w  rodzie  Karlowingów:  śmierć 


34) 

Porów,  wyżej  str.   109. 

35) 

Patrz  Dodatek  I,   N.  8. 

30) 

AV  Dodatku  I,  N.    10. 

37) 

W  Dodatku  I,  N.  2. 

3S) 

W  Dodatku  I,  N.   u. 

30) 

Rettel.    Cyryl  i  Metody,   1871 

,  str.   116. 

Tom  111, 

—     114     — 

cesarza  Ludwika  II  (875\  tudzież  króla  Ludwika  niemieckiego 
(r.  876),  podział  państwa  pomiędzy  synami  ostaniego:  Karloma- 
nem,  Ludwikiem  Młodszym  i  Karolem  Otyłym  w  r.  87O,  śmierć 
brata  Ludwika  Niemieckiego,  Karola  Łysego  (877),  pokrzyżowały 
współczesne  sprawy  i  nadzwyczaj  sprzyjały  widokom  papieża . 
Jana  Yłll,  tudzież  niepodległości  Morawii,  jak  w  politycznem  tak 
i  w  religijnem  znaczeniu.  —  Sprawa  arcybiskupstwa  Pannoń- 
skiego  rozwiązała  sie  na  korzyść  papieża,  co  uważać  możemy 
z  okazanycli  arcybiskupowi  salcburskiemu  Teotmarowi  przez  pa- 
pieża względów,  mianując  go  „wiernym  i  posłusznym  synem  ko- 
ścioła rzymskiego''"*^')  (w  Listopadzie  r.  877),  czegoby,  bez  wąt- 
pienia nie  uczynił  papież,  gdyby  arcybiskup  nie  zrzekł  sie  pre- 
tensyi  do  dyecezyi  Pannońskiej.  —  Przyłączenie  Pannonii  do  ar- 
cybiskupstwa Morawskiego,  rozszerzyło  wpływ  nauki  Metodego. 
Głos  arcybiskupa  słowiańskiego  z  Welegradu  rozlegając  sie 
szeroko  po  ziemiach  słowiańskicłi,  jednał  zwolenników  chrze- 
ściaństwa.  łączył  ludy  w  jedne  wielką  społeczność,  interesów  któ- 
rej broniły  oręż  Świętopełka  i  nauka  Metodego.  —  Sąsiedni  z  Mo- 
rawią  książęta  słowiańscy  nie  mogli  dłużej  zostawać  w  pogań- 
stwie. Sprawy  polityczne  pobudzały  szczególnie  książąt  czeskicłi 
łączyć  sie  z  potężnym  Świętopełkiem,  który  już  od  r.  871  wszedł 
w  stosunki  pokrewieństwa  z  księciem  Borzywojem,  pojąwszy  za 
żonę  siostrę  jego  Ludomirę.  Powodzenie  Świętopełka  i  Metodego 
jeszcze  bardziej  pociągało  ku  clirześciaństwu  poganów.  Książę 
Borzy  wój  i  żona  jego  Ludmiła  przyjęli  od  Metodego  clirzest  w  We- 
legradzie.*^)     Za  księciem  poszli   lechi    i    lud,    przygotowany    od- 


**)     Uspienski.    IlepBbm  ciaBancKia  Mouap.\iii  na  cŁBepo3anaxfc,  1872,  s  70. 

*'J  Według  kronikarza  Kozmy:  Go&tivit  genuit  Boriwoj,  qui  primus  dux 
baplizatus  est  a  venerabili  Methodio  episcopo  in  Moravia.  Fontes  rerum  Bohemi- 
carum,  tom  II,  s.  i8.  W  innem  miejscu  powiedziano:  an.  894  Boriwoj  baptisatus 
est  primus  dux  sanctae  fidei  catholicus.  Cosma,  Fontes  rerum  Bohemicarum,  II, 
s.  27.  W  którymże  mianowicie  roku?  Bobrowski  chrzest  Borzywoja  oznaczał  pod 
r.  870—880;  Szafarzyk  pod  r.  871  (Star.  SI.  §  39,  s.  448);  Tomek  pod  r.  873 
(Deje  KraloYst.  Cesk.  s.  38),  ale  to  nie  podobne  do  prawdy,  bo  Metody  aż  do 
roku  874   zostawał  w  więzieniu   niemieckiem   w  Szwabach.     Zatem  podobniejsze   do 


^     lis     -^ 

dawna  do  chrześciaństwa  przez  misyonarzy  rzymsko -niemieckich, 
a  nareszcie  przez  apostołów  słowiańskich,  którzy  po  przybyciu 
do  jMorawii  w  r.  863,  roszerzyli  swa  naukę  i  w  Czechach.  Świadczą 
o  tem  kaplica  ś.  Klemensa,  w  uczczenie  męczennika  papieża  tegoż 
imienia,  zbudowana  w  Lutomyślu,^"-)  tudzież  kościoły  pod  wezwa- 
niem ś.  Klemensa  w  Lewym-Hradcu,  na  Wyszogrodzie  i  w  sie- 
dłe  książęcem  na  łewym  brzegu  Włtawy,  za  najstarszy  w  Cze- 
chach kościół  uważany.'*^) 

3.     Intrygi  przeciw   Metodemu  i    powtórne    Wezwanie   go    do    Rzymu    1*. 

879.     Usprawiedliwienie.     Wiching   biskup  nitrański  fałszuje    pismo    Jana 

VMI.     List  papiezki  r.  881  wykrywa  zbrodnię.     Śmierć  Jana   VIII    r.  882. 

Metody  karci  Wichinga. 

Przyznanie  przez  arcybiskupa  salcburgskiego  prawa  papieża 
na  dyecezyą  Pannońską,  nie  zobowiązywało  jeszcze  biskupów  pas- 
sawskiego  i  regensburgskiego  do  zrzeczenia  się  swych  praw, 
pierwszego  na  dyecezyę  Morawską,  drugiego  na  dyecezyę  Cze- 
ską. —  Metody  więc,  pozbywszy  się  kłopotu  ze  strony  ducho- 
wieństwa salcburgskiego,  nie  uniknął  zatargów  z  duchowieństwem 
passawskiem  i  regensburgskiem.  Powodzenie  Metodego  zależało 
nietylko  od  papieża,  ale  bardziej  jeszcze  od  życzliwości  księcia 
Świętopełka.  Lecz  książę  ten,  dbając  więcej  o  swą  władzę  i  in- 
teresy osobiste,  niż  o  sprawę  narodu,  nie  troszczył  się  o  utwier- 
dzenie w  państwie  IMorawskiem  obrządku  słowiańskiego  i  obez- 
pieczenie  przez  to  ludu  swego  od  wdzierstw  duchowieństwa  nie- 
mieckiego. W  tym  względzie  Świętopełk  stał  niżej  od  poprze- 
dnika swego  księcia  Rościsława,  który  całą  duszą  przylgnąwszy 
do  kościoła  narodowego,  wspierał  go  w  sposób  najszlachetniej- 
szy.^^)    Korzystając  z  usposobienia  Świętopełka,  księża  niemieccy 

prawdy  zdanie  historyków,  utrzymujących,  że  chrzest  Borzywoja  odbył  sie  w  latach 
878 — 880,  może  nawet  później.     Dudik,  Miihrens  Gesch.  I,  str.   230. 

*^)  W  kaplicy  lutomyślskiej  miały  być  złożone  relikwije  ś.  Klemensa.  (Sza- 
farzyk,  Star.  Sł.  §  39,  s.  449).  Wyżej  wskazaliśmy,  że  według  podania,  relikwije 
ś.  Klemensa  czasowo   także  spoczywały  w  kaplicy  w  Oswetimanach,  w  Morawii, 

■**)     Szafarzyk.    Star.  Slow.  §  39,  s.  449. 

■^^)     Palacki.    Dejiny,  tom  I,  s,   152,  '?- 

8* 


—     it6     — 

potrafili  zaskarbić  jego  względy,  a  znalazłszy  na  dworze  jego 
przyjęcie,  rozpoczęli  intrygę  przeciw  Metodemu.'"')  —  Potakując 
słabostkom  Świętopełka,  grubijanina  i  do  rozpusty  skłonnego, 
księża  niemieccy  podstępnym  sposobem  i  ciągiem  pochlebstwem 
podszczuwali  go  przeciw  Metodemu.'*")  Niedość  tego,  aby  jeszcze 
więcej  Metodego  w  oczach  księcia  i  papieża  poniżyć,  księża  nie- 
mieccy upewniali  Świętopełka  jakoby  Metody  szerzył  schyzmę 
i  rozpuszczali  wieści,  że  niby  papież  odjął  Metodemu  zarząd  ko- 
ścioła, poruczając  władze  duchowieństwu  niemieckiemu.'* 'j  Na- 
koniec  biskupi  niemieccy  skarżyli  się,  że  w  nabożeństwie  i  nau- 
czaniu I^Ietody  umyślnie  używa  barbarzyńskiego  Słowian  języka 
dla  tego,  aby  tem  łatwiej  mógł  rozszerzać  błędy,  któremi  wię- 
ksza część  Greków  zarażoną  była,  a  szczególnie  co  do  pochodze- 
nia Ducha  Świętego  i  że  śpiewając  Credo  nie  dodaje  ,.filioque," 
jak  to  czyniono  zwykle  w  kościele  niemieckim.^'') 

Wobec  podobnych  intryg,  kŚwiętopełk  zachwiawszy  się 
w  zaufaniu  do  prawowńerności  Metodego,  posłał  księdza  Jana,  Sło- 
wianina z  Wenecyi,  tego  samego,  który  używany  był  przez  Świę- 
topełka przy  zawarciu  przymierza  w  Forhejm.ie,  aby  u  Jana  VIII 
wyjednał  rozpoznanie  sprawy. 

Chociaż  papież  Jan  VIII  osobiście  znał  Metodego  i  nie  wąt- 
pił w  jego  prawowierność,  ale  uwzględniając  skargę  duchowień- 
stwa  niemieckiego  i  życzenie  księcia  Świętopełka,   wezwał  arcy- 


*5)     żywot  Metodego.,  rozdz.   12.     Legenda  Moravica,  cap.   10. 

*'^)  ,Oni  (książęta  niemieccy},  pochlebstwem  oszukując  Świętopełka,  barba- 
rzyńcę, nienawidzącego  cnoty,  uczynili  go  zwolennikiem  własnych  poglądów.  On 
fSwiętopelk),  niewolnik  rozkoszy  żeńskich,  tonący,  w  błocie  postępków  gnuśnych, 
czyż  mógł  nie  oddać  się  im  raczej,  otwierającym  drogę  do  wszelkich  namiętności, 
aniżeli  Metodemu,  który  karcił  wszelkie  rozkosze,  szkodliwe  duszy.  . .  Takim  sposo- 
bem zepsuty  przez  nich  Świętopełk,  nie  zwracał  uwagi  na  przestrogi  Metodego, 
względem  którego  jako  wróg  postępował.  .  ."  Legenda  Bółgarska,  o  życiu  ś.  Kle- 
mensa, biskupa  bółgarskiego,  caput  5. 

^')  Nam  papież  władzę  dał,  a  tego  każe  wygnać  precz  z  jego  nauką  Żywot 
Metodego,  12. 

*"*)  O  powyższem  oskarżeniu  Metodego  przi,z  biskupów  niemieckich  dowia- 
dujemy się  z  listu  Jana  VIII  do  Metodego  pisanego  18  Czerwca  r  879.  Doda- 
tek I,  N.   13. 


—     117     - 

biskupa  morawskiego,  aby,  dla  usprawiedliwienia  się  z  potwa- 
rzy  na  niego  miotanych,  stawił  sie  niezwłocznie  w  Rzymie,^^) 
a  Świętopełkowi  odpisał,  aby  trzymał  się  zasad  wiary  według 
tego,  jak  kościół  rzymski  ustanowił.  Względem  zaś  nauczania  Me- 
todego w  inny  sposób,  aniżeli  przy  wyświęceniu  na  biskupa,  on 
złożył  ustne  i  piśmienne  przed  stolicą  apostolską  zobowiązanie,  Jan 
VIII  wyraziwszy  zdziwienie  (valde  miratur),  oświadczył,  że  wezwie 
Metodego  do  Rzymu,  dla  wylłómaczenia  się  z  uczynionycli  mu 
zarzutów.^") 

Posłuszny  rozkazom  stolicy  apostolskiej,  Metody,  w  towa- 
rzystwie dodanego  mu  urzędnika  księcia  morawskiego  Szyszmana 
(Semisisna)  udał  się  do  Rzymu,  w  końcu  r.  879.  Tam  przed  sy- 
nodem, z  biskupów  złożonym,  arcybiskup  morawski  wyznał,  iż 
wierzy  mocno  w  pochodzenie  Ducha  świętego  od  Ojca  i  Syna, 
ale  że  symbol  wiary  tak  przy  mszy  śpiewa,  jak  go  podał  sobór 
Nicejski,    nie    czyniąc    najmniejszej    odmiany."^')     Względem    za- 


*^)  w  liście  18  Czerwca  papież  w  końcu  dodał:  „dowiadujemy  sie,  że  mszę 
śpiewasz  w  barbarzyńskiej  mowie  słowiańskiej,  lecz  przez  biskupa  ankonitańskiego, 
Pawia  zabroniliśmy  celebrować  we  wzmiankowanej  mowie  msze  święta,  która  tylko 
po  łacinie  lub  po  grecku  śpiewać  dozwala  się.  —  Kazanie  zaś  i  nauczanie  ludu  od 
ciebie  zależą  zupełnie."  Patrz  Dodatek  I,  N.  13.  Erben  N.  42.  Wzmiankowanego 
wyżej  listu  papiezkiego,  przez  Pawła  biskupa  posłanego  Metodemu,  dotąd  nie  zna- 
leziono i  w  jakim  czasie  mógł  być  posłany,  niewiadomo,  A  jednak  na  tej  luźnej 
wzmiance  niektórzy  badacze  opierają  się,  twierdząc,  że  Jan  VIII  zabronił  Metodemu 
odprawiać  nabożeństwo  po  slowiańsku,  na  co  jednak  Metody  nie  zważał.  Być  może, 
że  pod  naciskiem  ciężkich  bardzo  okoliczności,  w  jakich  Jan  VIII  często  znajdywał 
się,  był  on  zmuszony  do  stawienia  pozornych  przeszkód  odprawiania  mszy  w  mowie 
słowiańskiej,  lecz  czyny  jego  pontyfikatu,  i  każdy  raz  usprawiedliwienie  zasad  Me- 
lodeoro  wskazują,  że  w  gruncie  on  byt  przychylnym  słowiańskiej  liturgii  i  skutecznie 
jej  bronił  przeciw  natarczywości  wrogów. 

50)     List  18  czerwca  879  r.;  patrz  Dodatek  I,  N.   13. 

'^')  Credo  począł  śpiewać  przy  mszy  kościół  grecki  od  początku  VI  wieku, 
W  lat  kilka  potem  przyjął  je  kościół  hiszpański,  jako  protestacyę  przeciw  panują- 
cym na  ów  czas  w  tym  kraju  Wissygotom,  a  koncylimn  Toledańskie  w  r.  589  dołć-' 
żyło  wyraz  ,,filioque",  który  wkrótce  cala  Francya  i  Niemcy  przyjęły.  We  Włoszech 
Credo  w  IX  w.  przy  mszy  nic  było  jeszcze  śpiewane.  Aby  dać  dowód,  jak  w  tym 
względzie  stolica  apostolska  była  pobłażającą,  przypomnimy,  iż  w  r,  1595  papież 
Klemens  VIII  pozwolił  rusko-polskiemu  kościołowi,  przystępującemu  do  unii,  opusz- 
czać we  mszy  wyrażenia  „i  od  syna",  byle  tylko  wierzyli  w  pochodzenie  Ducha 
Świętego,  jak  wierzy  kościół  katolicki,   —  Rettcl.    Cyryl  i  Metody,  str.   118. 


—     ii8     — 

rzutu  Niemców  o  używanie  w  służbie  Bożej  barbarzyńskiego  ję- 
zyka Słowian,  Metody  opierając  sie  na  powadze  brata  swego 
ś.  Cyryla,  pamięć  którego  wysoko  szanowano  w  Rzymie,  tłó- 
maczyl  się  przed  synodem,  że  pismo  słowiańskie  wynalezione 
i  kształcone  przez  tak  świętego  męża  przestało  być  barbarzyń- 
skiem,  że  używanie  ksiąg  ducliownycli,  jak  równie  przy  mszy 
świętej,  nie  sprzeciwia  się  Pismu  świętemu,  że  w  kościele  wscho- 
dnim Ormianie,  Chaldeje,  Kopty  używają  własnej  mowy,  co  nie 
przeszkodziło  im  wydać  z  pośród  siebie  wielkicli  świętych,  i  że, 
nakoniec,  lud  słowiański,  od  łat  dziesięciu  przyzwyczaiwszy  się 
do  nabożeństwa  we  własnym  języku,  nie  odstąpiłby  go  bez  żalu. 
Tak  mocne  argumenty,  oraz  wzgląd  na  współczesne  wyłamywa- 
nie się  z  pod  władzy  papiezkiej  Bółgarów  i  Serbów,  pobudziły  sy- 
nod biskupów  do  zupełnego  usprawiedliwienia  Metodego.  W  sku- 
tek tego  papież  Jan  VIII  w  Czerwcu  r.  880  pisał  do  Świętopeł- 
ka: „Arcybiskupa  waszego  Metodego  przed  zebranymi  bisku- 
pami rozpytywaliśmy  się:  czy  prawowierny  symbol  wiary  tak 
wyznaje  i  przy  mszy  świętej  tak  śpiewa,  jak  święty  kościół 
rzymski  ustanowił?  A  ponieważ  we  wszystkich  kościelnych  nau- 
kach i  zasadach  uznaliśmy  go  prawowiernym,  odsyłamy  go  wam 
dla  rządzenia  powierzonym  mu  przez  Boga  kościołem  i  rozkazu- 
jemy, abyście  go,  jako  własnego  pasterza,  z  należytą  czcią,  usza- 
nowaniem i  uprzejmością  przyjęli,  ponieważ  mocą  naszej  władzy 
apostolskiej,  arcybiskupią  godność  jego  potwierdzamy.  Rozka- 
zujemy, aby  wszyscy  kapłani,  diakoni  i  wszelkiego  stopnia  du- 
chowni Słowianie,  czy  też  jakiegokolwiek  bądź  pochodzenia,  któ- 
rzy się  w  granicach  państwa  twego  znajdywać  mogą,  byli  we 
wszystkiem  posłuszni  i  poddani  bratu  naszemu,  arcybiskupowi 
waszemu.  Pismo  słowiańskie,  wynalezione  niegdyś  przez  ś  Kon- 
stantego filozofa,  polecamy  do  chwalenia  Boga  i  w  tymże  języku 
niech  będą  opowiadane  modlitwy  i  dzieła  Chrystusa,  ponieważ 
nie  tylko  w  trzech,  lecz  we  wszystkich  językach  chwalić  Pana 
Pismo  święte  naucza.  Nie  sprzeciwia  się  bynajmniej  ani  praw- 
dziwej wierze,  ani  nauce  kościoła,  aby  msza  święta  w  języku  sło^ 


—     119  .— 

wiańskim  była  śpiewana,  aby  w  tym  jeżyku  była  czytana  ewan- 
gelia, dobrze  tłómaczona  i  inne  ustępy  z  Pisma  świętego  Starego 
i  Nowego  Testamentu,  tudzież  wszelkie  godziny  śpiewane:  po- 
nieważ Ten,  który  stworzył  trzy  główne  języki:  łiebrajski,  grecki 
i  łaciński,  stworzył  i  wszystkie  inne  na  cześć  i  cliwałę  Jego. 
Rozkazujemy  także,  ażeby  we  wszystkich  kościołacli  ziemi  wa- 
szej, dla  większego  uczczenia,  ewangelia  najpierw  czytana  była  po 
łacinie,  potem  po  słowiańsku,  głośno  w  obec  ludu,  wyrazy  zaś 
łacińskie  niezrozumiałe  objaśniać  jak  w  którym  kościele  wypa- 
dnie. A  jeśli  się  tobie  (Świętopełkowi),  lub  przybocznym  twoim 
więcej  podobała  msza  łacińska,  polecamy,  aby  msza  łacińska 
dla  ciebie  solennie  była  odprawiana."  5-)  List  ten,  mając  głó- 
wnie na  celu  usprawiedliwienie  nauki  Metodego,  zawiera  także 
postanowienie  papiezkie  o  naznaczeniu  w  pomoc  Metodemu  no- 
womianowanego  biskupa  nitrańskiego  Wichinga,  któremu  papież 
rozkazuje  być  we  wszystkiem  posłusznym  swemu  arcybiskupo- 
wi.'^'') Naznaczenie  Wicłiinga,  rodem  Szwaba,  przyjaciela  osobi- 
stego wielkorządzcy  Karyntii  Arnulfa,  poplecznika  biskupów  nie- 
mieckicłi  i  samego  Świętopełka,  który  nie  lubił  Metodego,  — 
trudne  jest  do  wytlómaczenia.-^*)  Rozległość  arcybiskupstwa  Mo- 
rawsko -  Pannońskiego,  według  powszechnego  mniemania,  ma 
usprawiedliwiać  dodanie  w  pomoc  Metodemu  dwóch  sufraganów, 
z  których  jeden  był  biskup  Nitry,  Wiching,  a  wybór  drugiego 
miał  później  nastąpić.  Ale  Jan  VIII  mógł  wiedzieć  dokładnie,  że 
naznaczenie  do  kraju  słowiańskiego  na  biskupa  Wichinga,  było 
to  samo,  co  wilka  do  owczarni  wpuszczać.  Wypada  jednak  zwa- 
żać na  trudne  okoliczności,  w  jakich  znajdował  się  wówczas 
Jan  VIII,  aby  pojąć,  że  broniąc  Metodego  całą  potęgą  swej  wła- 
dzy, Jan  VIII  musiał  uwzględniać  i  wrogów  jego.     PrawJopodo- 

62)     W  Dodatku  I,  N.  14. 

5»)     Tam/.e. 

•''')  W  tem  upatrują  niektórzy  pisarze  widoki  polityczne  Jana  VI[I  i  ustęp- 
stwo na  korzyść  Niemców,  nie  troszcząc  sie  bynajmniej  o  Metodego  i  kościół  sło- 
wiański. Ławrowskij.  KiipiLT.iTj  ii  Meoojitt,  KaK7>  npaBOC.iaBiiLTc  nponoBfc.iiiiiKii 
y  aana^iHbiNT,  c,iaBain>.     Charków,  1883. 


120        — 

bnie  wirc,    że  naznaczenie  Wichins^^a    było  ustępstwem  Niemcom 
i  samemu  Świętopełkowi.     Wreszcie  o  zamiarach    papiezkich  do- 
kumenty milczą,  a  podania  słowiańskie  w  naj wdzięczniejszy  spo- 
sób przechowały  pamięć  o  czynach   papieży  na  korzyść  słowiań- 
skiego  kościoła  i   pasterza    jego   ś.  Metodego.'"')    Bądź   co   bądź 
powracał    Metody  do  Morawy   jako    naj  prze  wielebniejszy  arcybi- 
skup  świętego    liościoła    morawskiego,-^")    który  w  ciągu    i6   lat 
(863—880)    pozbawiony    był    organizacyi  duchownej.     Teraz  do- 
piero otwierały    sie    widoki    ustanowienia  hierarchii  słowiańskiej 
i  utwierdzenia    obrządku    słowiańskiego    w    związku    z  kościołem 
rzymskim,    a  przez  to  usunięcia  wpływu  niemieckiego  na  rozwój 
cywilizacyi    Słowian.     Niemcy    dopuścić    tego    nie    życzyli.     Wi- 
ching  nie  waliał  sie  nawet  jąć  sie  zbrodni,  byle  nie  dopuścić  po- 
jednania Świętopełka   z   Metodym.     Knując  wiec    zamachy  prze- 
ciw Metodemu,  Wiching  urządził  tak,  aby^  wzmiankowany  wyżej 
list  papiezki,   który  miał  być  przez  Szyszmana  wręczony  Święto- 
pełkowi, nie  doszedł  do  niego.     Natomiast   księciu  wręczony  zo- 
stał zupełnie  odmiennej  treści  list,    przez  samego  Wichinga  sfał- 
szowany.    Falsyfikat  ten  nie  zachował  się  do  naszych  czasów,  ale 
zbrodnicze  Wichinga    zamiary    poniżenia    arcybiskupa  Metodego 
w  oczach  Świętopełka  i  ludu   morawskiego   odkrywają    się  z  pó- 


5'>)  Profesor  kijowski  Woronow,  dzieło  którego  o  źródłach  do  historyi  śś.  Cy- 
ryla i  Metodego,  wysokie  uznanie  w  Rosyi  zyskało,  tak  się  wyraża:  „KpiiTHKU  lic 
oópaiii-ia  BiiHMaiiiaa  na  caMoe  Ba/ixiioe  oocTa/iTe.ibCTBO,  na  rojioci.  cjianaHCKaro 
npejania  ...  Bi.  06011x1.  npocTpaiinb]X7,  ;KiiTi>ixT.  CMaBfliiCKiix'i.  anocTO.ioBT.  u  bo 
Bctxi.  jpyriiKT.  cjaBancKiix'b  11010*111111:3x1)  OTiiomeiiia  nam.  kt.  KiipiLi.iy  u  Me- 
ooxm  npejCTaB.MioTCii  b'i,  Bbicmoii  cienenii  coMyBeTBcniiHMH;  nanu  y6-ia>KaH)TCfl 
Kam.  BucoKie  noKpoBiiTe.iii  CBiiTbix7.  nepBoyHiiiejieii  n  BecbMa  ciubiio  BbiCTaB.ifl- 
eica  HXT.  coHyBCTBie  h  samnia  c.iaBłincKaro  dorocMy/Keni/i.  IIo  bcŁmt.  otiimt. 
iicTOHnHKa.MT.  naua  ojGópnen.  nepeBoji.  CBflui:enHbiXT.  Knun.,  ocBfluiaen.  cjiaBflH- 
CKia  Kniiru,  paspfcuiaeTi.  c.iaBflncKyio  CjiyncSy,  jocTofino  HecTByen.  cb.  nepBoyiii- 
Tc.icii  3a  11X1.  nojBuni  Mn  c.iaBancTBa,  cianoBnicii  na  nxi.  CTopony  npoTHBi. 
nn.iaTniiKOBi,  11  npoK-imiaeTi.  noc.ii.,iniixi..  ficiio,  mto  bi.  ciaBuncKiwi.  npejani- 
>ixi.  nancTBo  siaim.ioch  6c3ynpc'nibi>n.  bi.  oTiiomcniii  ki.  ciaBancKoii  uepKBii 
II  ocTaBH.io  nocji;  ce6fl  joópyio,  cbIit.iyio  naMaib.  A.  Woronow.  r.iaBnfcfiiuie 
iicTOMiiiiKii  xisi  ncTopiii  CB.  Kiipii.i.ia  11  Meon.ua."  Kijów  r.  1877  str.  269. 
^'*J     Keverendissimus  episcopus    sanct:ie  ecclesiae  moraviensis. 


121        

źniejszej  korespondencyi,  o  której  wnet  powiemy.     Zbałamucony 
tym  falsyfikatem  Świętopełk,  czyż  mógł  nie  zacłiuiać  sie  w  pra- 
wowierności  Metodego  i  nie  podejrzy wać  go  w  lierezyi,  czytając 
pismo  doręczone  mu  od  samego  niby  papieża?    Stronnictwo  nie- 
mieckie w  Morawii  tryumfowało.     Metody  poniżony,  przeczuwał 
jakieś    podejście,    mógł    nawet    stolice   apostolską   o  nieszczerość 
posądzać  i,  dla  wyjaśnienia  swego  położenia,  wszedł  w  bezpośre- 
dnią korespondencye  z  papieżem.    Tu  dopiero  odkrył  sie  bezecny 
podstęp  Wicliinga.     Na  pisma    Metodego,    Jan  VIII    listem  dnia 
23  Marca  r.  881,    pocieszając    go   i    dziękując  mu  za  zacłiowanie 
prawowierności,    zapewnił  o  wysokim  dlań  szacunku,    a    wyraża- 
jąc   swoje    współczucie    cierpieniom   jego,    zapewniał,    że    oprócz 
wiadomości  listu  do  księcia  Świętopełka  posłanego,    żadnego  in- 
nego listu  ani  do  Świętopełka,  ani  do  tego  biskupa  jawnie  lub 
sekretnie  nie  pisał,   a  tem  mniej  zasługuje  na  wiarę,  jakoby   te- 
mu   biskupowi    dane    były   jakiekolwiek   polecenia.     Przytem 
Jan  VIII  dodał,    że    wszystko,    co    wzmiankowany    biskup 
przeciw    swemu  zwierzclinikowi  uczynił,    będzie  w  obecności  pa- 
pieża prawnie  rozpoznane,   a   upór  jego  (biskupa)  powściągnąć 
wyrokiem  sądu   nie  omieszka.^')     Mowa  o  wzmiankowanym  wy- 
żej biskupie    tyczy   się    niezawodnie  Wicłiinga,    bo    innego   pod 
zwierzchnictwem  Metodego,  oprócz  biskupa  Nitry,  nie  było.    Nie 
spieszył  on  jednak  do  Rzymu,    gdzie    go    czekał   sąd  i  bez  wąt- 
pienia wyrok  potępiający.  —  Tymczasem  zaszłe  w  Italii  zaburzenia, 
napad  straszny  Saracenów,   a  nareszcie  zamordowanie  Jana  VIII 
w  Grudniu  r.  882,^^)  wybawiły  Wicłiinga  z  kłopotu,  a  Metodego 
pozbawiły  gorącego  obrońcy.     Będąc  jednakże   przekonanym,  że 
u  stolicy    apostolskiej    posiada    zupełne    zaufanie  i  że  energiczne 
wystąpienie    przeciw   knowaniom  Wicliinga  stawało  się  koniecz- 
nem dla  utrzymania    powagi    arcybiskupiej  i  dobra   kościoła  sło- 
wiańskiego. Metody  ujął  w  karby  posłuszeństwa  Wicliinga,   rzu- 


6')     w  dodatku  I,  N.   15. 

fs)     Dudik.    Mahr.  Gesch.   I,  251, 


cił  na  niego  klątwę  tern  łatwiej,  że  Świętopełk,  gotując  się  do 
wojny  z  Arnulfem,  nie  byl  w  stanie  bronić  poplecznika  Arnulfo- 
wego  Wichinga,'^")  Znikł  on  z  Morawii  na  czas  wojny  i  aż  do 
śmierci  Metodego  nie  powriicćil.  Metody  zyskał  cliwilę  swobo- 
dną do  dalszej  pracy  w  powierzonej  mu  przez  Boga  i  stolicę  apo- 
stolską metropolii. 

§  40. 

Państwo  Wielkiej   Morawii   i   los   kościoła  słowiań- 
skiego w  latach  882—894. 

I.    Wpływ  potęgi   morawskiej  na    losy    Słowian   nadłabskicłi,   pomorskich 
i  czeskich. 

Od  zawarcia  traktatu  w  Forheimie  (r.  874)  Ludwik  Niemie- 
cki nie  mógł  już  przedsiębrać  wypraw  wojennych  w  celu  ujarz- 
mienia Słowian  nadłabskich  i  pomorskich.  Siły  państwa  niemie- 
ckiego, wyniszczone  w  niepomyślnych  wyprawach  przeciw  Świę- 
topełkowi i  sprzymierzonym  z  nim  Słowianom,  nie  wystarczały 
nawet  do  utrzymania  porządku  w  państwie  Niemieckiem,  targanem 
wewnętrznemi  zamiieszkami  nietylko  możniejszych  książąt,  ale,  co 
gorsze,  w  samej  rodzinie  królewskiej,  aż  do  buntów  przeciw  Lu- 
'dwikowi  własnych  jego  synów\  Po  granicy  ze  Słowianami  toczyły 
się  wprawdzie  drobne  utarczki.  Następca  „księcia  serbskiej  gra- 
nicy" Takulfa,  markgraf  Ratulf  wdzierał  się  do  serbskich  ziem 
nad  Solawą,  zdołał  nawet  upokorzyć  Serbów  i  Susłów  w  r.  874, 
ale  to    do    niczego    nie    doprowadziło.^)     Życie  całe  król   Ludwik 


5»)  Legenda  Bółgarska.  Vita  s.  Clementis,  cap.  7  wzmiankuje.  Bi^^uo^, . . . 
-apd  Tou  Msf/odiou  ruJ  rwy  d.vaMti.aToc  lara^a  -Kapn^ozi-^Ta  ...  a  Methodio  ana- 
themati  satanae  traditum.  —  Bilbasow.  Kiipii.ijn.  H  MeooAiii-  H,  s.  283.  Według 
legendy  Morawskiej,  cap.  II,  Metody  wyklal  nawet  Świętopełka  z  jego  satelitami. 
Bilbasow.    11,  s.  235. 

')  A.  874,  Sorabi  et  Siusli  vicini  Tbacluilfo  defuncte  defecerunt,  quorum  au- 
daciam  Ratolfus,  Thachulfi  successor,  ultra  Salam  (liuium  nicnsc  Januario  profectus 
praedis  et  incendiis  sine  bcUo  compresserunt  et  eos  sub  servilium  redegerunt.  Annal. 
Fuld.  apud.  Piiiumer.  Eegesta  p.  23.  Ale  w  r.  877  Linones  et  Siusli  trybutu  od- 
mówili, za   co  Ludwik   II  musiał  ich  znowu  do  uległości  zmuszać      Ibid.  p.  23. 


—     123     — 

Niemiecki  pracował  nad  ujarzmieniem  Słowian  orężem,  polityl<^ 
i  przez  kościół,  a  nakoniec  po  36  latacli  panowania,  zniewolony 
był  patrzyć  na  upadek  powag-i  swej  między  Słowianami.  Tak 
się  okoliczności  zmieniły!  Następca  jego  Ludwik  III  (876-882) 
próbował  serbskie  plemię  Susłów  i  nadłabskicłi  Chełmianów  (Li- 
nones)  zmusić  do  płacenia  daniny  (r.  877)  ale  daninę  Serbowie 
składali  wtedy  już  Morawianom.-)  Słowianie  dolnej  Łaby,  pojąwszy 
zamiary  Niemców  i  korzystając  z  icłi  osłabienia,  porozumieli  się 
z  Normanami  i  podczas  napadu  ostatnicli  na  Nordalbingiję,  pomogli 
im  do  odniesienia  nad  Saksami  niedaleko  Łaby,  2  Lutego  r.  880, 
ogromnego  zwycięztwa,  o  którem  kilka  wieków  wspominano,'^)  — 
Wnet  po  tej  klęsce  Saksów,  Czecliowie,  Serby  i  Głomacze  wspól- 
nemi  siłami  uderzyli  na  Turyngiję,  markgraf  l<tórej  Popp  bronił 
stanowiskswycli  nad  Solawą  r.  880.'*)  Inne  ludy  słowiańskie,  dalej 
od  granic  niemieckich  bytujące,  jak  Lutyki,  Milczanie,  Łużyczanie, 
pod  zasłoną  potężnego  państwa  Morawskiego  i  oręża  Obodrytów 
zupełnego  pokoju  używały.  Najwięcej  jednak  ze  zwycięztw  Świę- 
topełka skorzystali  Czecłiowie.  Podzieleni  na  małe  plemiona,  po- 
waśnione  między  sobą,  Czecłiowie  nie  uniknęliby,  zapewno,  roz- 
szarpania icli  ziemi  częściami,  podobnie  do  tego  jak  już  półno- 
cno-zacliodni  zakątek  icłi  kraju,  Wunsidelsko,  przez  „księcia 
serbskiej  granicy",  Takulfa  zabrany  został.  Z  tego  powodu  Ta- 
kulf  mianował  się  „de  Bołiemia  comes"  t.  j.  tej  części  Bołiemii, 
którą  opanował  (849-873).'*) —  Zwycięztwa  Świętopełka  i  pokój 


2;  Thietmar,  pisząc  o  kraju  w  klórym  mieszkał,  t.  j ,  o  tak  zwanej  Marchii 
Turyngskiej,  wyrażał  sie:  Boenii,  regnante  Zuetepulco  duce,  ąuondam  fuere  principes 
nostri.  Huic  a  nostris  parentibus  quotanis  solvitur  census  et  episcopos  in  sua  regione 
Marierun  dicta  habuit.    Clironic  lib.  VI.  cap    60. 

^)  W  tej  bitwie  ze  strony  Niemców,  w  liczbie  sześciu  poleglycli  biskupów 
i  12  grafów,  Marąuardus  episcopus  . .  .  occisus  est  a  Slayis.  Annal.  Hildesłieim.  M. 
G.  IX,    831.     Annal.    Fuld.    an.   880.  —  Porów.   Wigger,     Meklenb,  Anna!,  str.  20. 

^)  A.  880,  Sclawi,  qui  vocantur  Dalmatii  (Dalemińcy),  et  Bohemi  atque  Sorabi 
ceterifiue  circumcirca  vicini  Turingios  iavadere  nituntur  et  in  Sclavis  circa  Salam 
fluvium  Thuringiis  fidelibus  incendia  exercent.  Quibus  Poppo,  comes  et  dux  S  o  r  a- 
bici  limitis,  occurrit  et  ita  prostravit,  ut  nuUus  de  tanta  multitudine  remaneret. 
Annal  Fuld.  an   880;   Regino  .\r.  O.  T.  605.     Eaumer,   Regesta,  p.  24. 

^)     O  Wunsidelbku  patrz  tom  II  s.   214.     O  Takultie  wyżej  §  36  s.  6^, 


224       

W  Forhejmie  (874)  wstrzymały  parcie  sie  Niemców  do  Czech, 
a  związek  malżeńi>ki  Świętopełka  z  siostrą  Borzywoja  jeszcze  wię- 
cej zbliżył  Czechów  do  Morawianów.  Ale  największem  dobrodziej- 
stwem dla  Czechów  było  wprowadzenie  przez  apostołów  słowiań- 
skich chrześciaństwa,  przez  to  bowiem,  nietylko  usuwał  się  wpływ 
misyonarzy  niemieckich,  lecz  i  wytwarzało  się  zbliżenie  pobra- 
tymczych ludów,  w  imię  wspólnej  idei  religijnej  i  obrony  naro- 
dowej. Świętopełk,  jako  zręczny  polityk  i  zwycięzca,  a  przytem 
z  przodków  już  chrześcianin,  stanął  na  czele  związku,  do  którego 
najbliższy  sąsiad  Borzywoj  nie  mógł  nie  przystąpić  bez  ubliżenia 
własnym  i  narodu  swego  interesom.  Tym  sposobem  wytwarzała 
się  pierwsza  w  Słowiańszczyźnie  monarchija  chrześciańsl<a,  z  or- 
ganizacyą  państwową  i  kościołem  narodowym,  sięgająca  grani- 
cami aż  pod  Magdeburg,  do  Odry  i  źródeł  Wisły.  A  coby  się 
działo  dalej  nad  Wisłą  i  Wartą,  —  dzieje  o  tern  milczą,  bo  osia- 
dłe tam  ludy,  niedotknięte  jeszcze  napadami  Niemców,  nie  czuły 
potrzeby  organizowania  się  w  związki  państwowe. 

2.    Napad  Świętopełka  na  Markę  Wschodnią  r.  882.     Wojna  jego  z  Ar- 

nulfem   p.  884.     Przymierze  w  Kónigstetten    i   przyłączenie    Pannonii    do 

iVlorawii    884,     Wygnanie    z    Wiślicy    księcia    Wyszewita    (884 — 5).  — 

Wzrost  państwa  ..Wielkiej  Morawy". 

Osiem  łat  już  z  górą  Morawianie  cieszyli  się  spokojem  (874 
do  882).  Świętopełk  organizował  państwo  Morawskie,  a  Metody 
szerzył  chrześciaństwo  i  cywilizacyę,  zaprowadzając  pismo  sło- 
w^iańskie.  Pokój  zdawał  się  być  trwałym.  Zakłóciły  go  niespo- 
dziewanie wypadki,  zaszłe  w  Niemczech  po  śmierci  króla  Lu- 
dwika III  (r.  882). 

Nowoobrany  ce.sarz,  Karol  Otyły  (882—887),  nielubiony  po- 
wszechnie w  Niemczech,  szczególnie  nienawidzony  był  przez  wiel- 
korządzcę  Karyntyi  i  Pannonii  Arnulfa,  który  sam  marzył  o  ko- 
ronie cesarskiej.  Będąc  w  duszy  wrogiem  Świętopełka,  Arnułf 
mienił  się  być  jego  przyjacielem,  w  nadziei,  że  potęga  Święto- 
pełka, może  być  mu  pomocą  w  zamiarach  przeciw  Karolowi  Oty- 


—     125     — 

łemu,  dla  mocniejszego  zaś  utrwalenia  przyjaźni,  wezwał  on  Świę- 
topełka w  kumy  i  syna  swego,  przez  podchlebstwo,  ,.Zuentibol- 
dem"  oclirzcił.^)  Na  pozór  zgoda  i  przyjaźń  między  sąsiednimi 
władzcami  trwała,  a  jednak  Świętopełk  upominał  Arnulfa,  że  ,.je- 
śli  nie  wyda  mu  wrogów  jego,  przyjaźń  między  nimi  niemożebną 
będzie."  —  Jacyż  to  byli  wrogi?  Przypomnijmy  sobie  grafów 
marki  Wscliodniej  Engelszalka  i  Wilhelma,  którzy  podczas  naja- 
zdu Karlomana  na  Morawiję  w  r.  870  gnębili  Morawianów,  a  po- 
tem, w  czasie  powstania  ich  pod  Świętopełkiem,  zginęli,  prawdo- 
podobnie w  bitwie  pod  Weligradem.  —  Synowie  tych  grafów, 
zazdroszcząc  markgrafowi  Aribo  powierzonej  mu  marki  Wscho- 
dniej, postanowili  orężem  dochodzić  posiadania  jej  jako  posiadło- 
ści, na  Ictórą  rościli  prawo,  tytułem  spadku  po  ojcach.  Z  pomocą 
Bawarów  grafowie  ci  wygnali  Aribo  z  marlci,  lecz  z  rozkazu  ce- 
sarza Karola  Otyłego,  Aribo  został  przywrócony  na  wielkorządz- 
two.  Nie  ufając  jednak  w  dalszą  pomoc  cesarza,  szukał  on  wspar- 
cia u  Świętopełka  i  dał  mu  w  zakładniki  syna  swego  Tzanrika. 
A  gdy  się  okazało,  że  wzmiankowani  grafowie,  ukrywający  się 
u  Arnulfa,  na  życie  Świętopełka  zamachy  knuli,  Świętopełk  przez 
poselstwo,  wysłane  do  Arnulfa,  domagał  się,  aby  wrogów  jego 
oddalił.  Arnulf  uczynić  tego  nie  chciał  Nie  zwlekając  więc  spra- 
wy, Świętopełk  napadł  na  północnym  brzegu  Dunaju  na  przeci- 
wników, pobił  ich,  schwytał  jednego  z  synów  Engełszalka  Werin- 
hara  i  krewniaka  jego  Wezilo,  poczem  oddział  wojska  za  Dunaj 
przeprowadziwszy,  posiadłości  wzmiankowanych  grafów  spusto- 
szył (883\  Potomkowie  Engełszalka  i  W^ilhelma  udali  się  do 
Arnulfa  z  prośbą  o  pomoc.  Świętopełk  zaś,  przypominając  Ar- 
nulfowi  wrogie  zamiary  jego  podwładnych  przeciw  państwu  IMo- 
rawskiemu  i  zdradzieckie  porozumienia  z  Bółgarami,^)  wzywał 
go,  aby  niewinność  swą  w  tych  sprawach  przysięgą  oczyścił.^}  — 


«}     Szafarzyk.     Star-  Slovi'.  §  41.  str,  482.  Annal.  Fuld.  an.  884. 
'')     Wdzieranie  się  Bólgarów    do    posiadłości    morawskich    odnosi    sie    do    r, 
882    —  Dudik  I  256. 

8;     Annal    Fuld,  an.   882. 


- —        126       — 

t)omniemana  przyjaźń  pekla.  Świętopełk  w  tymże  jeszcze  roku 
napadł  na  Pannonije  i  górna  cześć  jej  spustos/yl.  W  następnym 
r.  884,  Świętopełk,  otrzymawszy  posiłki  wojenne  od  Braczysława, 
księcia  władającego  między  rzekami  Sawa  i  Drawą,  wyprowa- 
dził w  pole  tak  liczne  wojsko,  że  według  wyrażenia  latopisca, 
przecliód  wojska  przez  jedno  miejsce  ciągnął  się  od  rana  aż  do 
nocy,")  —  Dwanaście  dni  Świętopełk  pustoszył  kraj  między  rze- 
kami Rabą  a  Innem,  i  dopiero  w  odwrocie  wojsk  jego  Niemcy 
nacierać  zaczęli,  ale  w  bitwie,  zaszłej  nad  r.  Rabą,  w  Pannonii 
Niższej,  Świętopełk  odniósł  stanowcze  zwycięztwo:  dwaj  margra- 
bięta,  Megingosz  i  Pabo  utonęli  w  rzece  Rabie,  mnóstwo  dostoj- 
ników Arnułfa  do  niewoli  zabrano,  a  innych  pokaleczonych  pu- 
szczono swobodnie.  —  Dowiedziawszy  się  o  tem  cesarz  Karol 
Otyły  przybył  do  marki  Wschodniej  i  zwołał  zjazd  w  Konigsted- 
ten,^^)  dla  układów  o  warunlci  pokoju.  —  Świętopełk  przybył 
otoczony  świetnym  orszakiem  i  łaskawie  od  cesarza  został  przy- 
jęty. Przybył  także  książę  Brac/ysław,  ale  o  uczestnictwie  Ar- 
nułfa w  układach  o  warunki  pokoju  wiadomości  nie  znajdujemy. 
Zważając  jednak  na  nieprzyjaźń  do  niego  Karola  Otyłego,  mo- 
żemy przypuścić,  że  od  tralctowania  o  pokój  Arnulf  całkiem 
usunięty  został.  —  Okazawszy  się  powolnym  życzeniom  Święto- 
pełka, Karol  Otyły  zgodził  się  na  ustąpienie  mu  Pannonii  Niż- 
szej, między  rzekami  Rabą  a  Innem,  za  w^yjątkiem  hrabstwa  Du- 
dlejpa,^^)    za  co  Świętopełk  zobowiązał  się  w  ciągu  całego  życia 


^)  Tanta  enim  multitudine  in  isto  itinere  pollebat,  ut  in  uno  loco  ab  ortu 
usque  ad  yesperam  lucis  exercitus  eius  praeteriie  ccrnitur,     Annal  Fuld,  an.  884, 

^°)  W  teraźniejszej  Austryi  Niższej,  niedaleko  111.  Tuln  i  r.  Kuby  (Kambe), 
w  tem  samem  laiejscu,  gdzie  w  oszańcowanym  obozie  Awarowie  stawili  mocny  opór 
Karolowi  W.  w  r.  791  (Eginhard  an.  790).  Według  Pertza  Konigstiidten,  leży 
w  miejscu  starożytnego  Comagenum,  4  mile  od  Wiednia.  Les  Oeuvres  d'Eginhard. 
Paris.   1856  s.  95. 

")  Że  hrabstwo  Ludlejpa,  raczej  żupa  Dudlebska  nad  r.  Kaniżą,  wpadającą 
do  r.  Mury,  należała  do  Arnulfa,  wskazuje  to  późniejsze  nadanie  przez  niego  arcybi- 
skupowi salcburgskiemu  Ditmarowi,  w  r.  891  władzy  in  partibus  sclaviensibus  vero, 
in  comitalu   Dud  lej  pa   vocato,    in    liuginesfelJ,    sicut   Chocil    du.\    (juondam   inibi 


—     127    — 

Karola  Otyłego  nigdy  zbrojną  siłą  do  posiadłości  jego  nie  wkrS,- 
czać.^-)  W  marce  Wschodniej  (Austryi)  utrzymał  się  sprzymie- 
rzeniec Świętopełlca,  Aribo,  a  w  Karyntyi  po  dawnemu  rządził 
Arnulf,  wielce  niezadowolony  z  umowy  w  Konigstedten,  którą 
dopiero  w  następnym  r.  885  dotrzymać  zaprzysiągł. ^•'')  Około 
tego  czasu  i  prawdopodobnie  po  zawarcin  pokoju  w  Konigstedten 
(884),  wszczęła  się  wojna  Świętopełka  z  potężnym  księciem  Wi- 
ślickim. Według  żywociarza  ś.  Metodego,  apostoł  słowiańsk', 
przewidując  wojnę  z  bardzo  potężnym  poganinem  księciem  Wiślicy, 
który  urągał  clirześcianom  i  czynił  im  psoty,  upominał  go  przez 
posłów  aby  się  oclirzcił  dobrowolnie  na  swojej  ziemi,  bo  inaczej 
będzie  do  niewoli  wzięty  i  zmuszony  zostanie  przyjąć  clirzest  na 
obcej  ziemi.     ,.Tak  też  się  stało." '^) 

Dla  objaśnienia  tego  lakonicznego  zapisku  przybywa  na  po- 
moc pisarz  z  połowy  X  w.  Konstanty  Purpurorodny,  według 
wiadom.ości,  którego  z  „niechrzczonycli  mieszkańców  z  nad  Wisły, 


ad  opus  siium  habere  v;sus  est.  Kleimayrn.  Iuvavia.  Anhang.  p.  Ii6...  Tu- 
dzież annalhta  fuldeńslti,  podający  do  wiadomości,  że  w  r.  892  posłowie  od  Arniilfa 
do  Bółgarów,  aby  soli  Morawianom  nie  sprzedawali,  nie  śmiejąc  przechodzić  przez 
ziemie  do  Świętopełka  należące,  musieli  z  kraju  Braczyslawa  dążyć  po  rzekach  Odrze, 
Kulpie  i  Fawie.  Wissi  autem  propter  insidias  Zuentibaldi  ducis,  terrestre  iter  non 
valentes  habere,  de  regno  Brazlavonis  per  fluvium  Odagra,  usąue  ad  Culpam,  dein  per 
fluente  Save  fluminis  navigio  in  Bułgaria  perducti.  Annal.  Fuldens.  an.  892.  — 
Porów    Dudik.  I,  260. 

12)  Zentibaldus  dux  cum  principibus  suis,  sicut  mos  est,  per  manus  impera- 
toris  efticitur,  conlestatus  illis  fidelilatem  juramento  et,  usque  dum  Karolus  vixisset 
nunquam  in  regnum  suum  hostili  exercitu  esset  venturus.  Annal.  Fuld  an.  884. 
Z  tego  chciano  uważać,  że  Pannonia  ustąpiona  była  Świętopełkowi  na  prawie  len- 
nem. Szafarzyk.  Star.  Slow.  §  41  s.  482  cyt.  49.  Ale  Świętopełk  jako  zwycięzca 
Ł  zdobywca  Pannonii ,  nie  miał  lionieczności  zobowiązywać  się  służebnością  lennika, 
„Warunki  pokoju  dyktował  zwycięzca."  Uspienski:  IlepBbm  C.iaBflllCKiii  MOHapxiiJ 
s.  82.  Dodamy,  że  wyrażenie  kroniłiarskie.  o  zachowaniu  przez  Świętopełka  wier- 
ności, ograniczone  warunkiem  nie  wkraczać  za  życia  cesarza  Karola  Otyłego  zbrojnie 
do  posiadłości  jego,  nie  oznacza  jeszcze  przyjęcie  od  cesarza  Pannonii  na  prawie  len- 
nem, wieczyście. 

'•^)  An.  885.  Pace  in  orienle  inter  Arr.oiro  et  Zutntibałdo  . . .  jusjurando 
constatere  firmatur.     Annal    Fuld.  an,  885. 

'■*)  Cytatę  patrz  w  tomie  II  dzieła  tego  ?,  119.  —  Pannoński  Żywot  ś.  Me* 
todego.     Kozdz.    11   według  l^odeksu  moskiewskiego. 


—       12.^       - 

raczej  z  nad  r.  Nidzicy,  przybyło  i  osiadło  nad  rzeką  Zachlumą 
pokolenie  Wyszewita,  syn  którego  Michał  był  prokonsulem  i  pa- 
tryciuszem.'' '•'•)  —  Porównywając  czas  wygnania  przez  Morawia- 
nów  poganina  księcia  Wiślicy  (r,  884 — 885)  z  wiadomością  Kon- 
stantego, zapisaną  około  r.  950,  badacze  zgadzają  sie,  że  ochrzczony 
Michał  Zachlumski  prawdopodobnie  był  synem  pogańskiego  księ- 
cia Wiślicy,  Wyszewita,^**) 

Po  wygnaniu  księcia  Wiślicy,  obszerne  jego  posiadłości  po 
stokach  Karpatów,  tak  zwane  ziemie  Chrobackie,  rozszerzyły 
panowanie  Świętopełka  ku  północy  do  niewiadomej  nam  granicy, 
a  ku  wschodowi  jeśli  i  nie  do  rzeki  Styru,  to  przynajmniej  do  r. 
Stryja J")  W  połączeniu  zaś  nabytku  tego  ze  zdobyczą  Panno- 
nii  w  roku  881,  sięgającej  aż  do  r.  Dra  wy, '^)  państwo  Święto- 
pełka powiększyło  się  we  dwoje.     Niewielkie  księstwo  Morawskie, 


15)  Wiedzieć  należy,  że  pokolenie  prokonsula  i  patrycyusza  Michała,  syna 
Bouazi^obz^Ti,  archonta  Zachlumian,  przeszło  od  niechrzczeńców  mieszkających  nad 
liitT^.ac,  nazywającą  się  Jir^i/.Tj  i  osiadło  nad  rzeką  nazwiskiem  Zachlumą,  Const. 
Porphirog.     De  administrando  imperii.  cap.   33. 

^^)  Nazwa  Dicyke,  bezwątpienia  użyta  zamiast  Nidzica,  nad  którą  leży 
gród  starożytny  Wiślica.  Co  się  tyczy  imienia  liouirZiiour^rj,  to  według  Bielowskiego 
wypadałoby  czytać  Wysławić  lub  Wysław.  (Monumen.  Pol.  I  s,  38),  a  we- 
dług Lelewela  W  y  s  z  e  w  i  t.  Narody  na  ziemiach  słowiańskich  VIII  27  30  s.  686 
i  663,  —  Erat  temporibus  illis  urbs  famosissima  in  regno  Lechitarum,  murorum  al- 
titudine  circumspecta,  nomine  Wyslicia,  cujus  olim  princeps,  tempore  paganismi 
luerat  W  y  s  I  a  u  s  decorus,  qui  et  ipse  de  stirpe  regis  Pompilii  duxerat  originem. 
Boguchwał.     Chronić,   cap.  20,  w  Bielowskiego  M,  Pol.  II.  s.  510. 

'")  Dyplom  Henryka  IV  r.  1086,  oznaczający  granice  i  posiadłości  biskup- 
stwa Prażskiego,  do  którego  niegdyś  nietylko  Czechy,  lecz  i  Morawia  należały,  wy- 
licza różne  plemiona  i  naznacza  granicę:  ab  oriente  hos  fluvias  habet  terminos:  Bug, 
scilicet  Z  tir  cum  Krakowa  civitate  provinciaque,  cui  Wag  nomen  est,  cum 
omnibus  regionibus  ad  praedictam  urbem  pertinentibus,  quae  Krakowa  est.  Dyplom 
ten,  zapisany  w  kronice  Kozmy,  ma  być  potwierdzeniem  dyplomu  Ottona  II  przy 
ustanowieniu  biskupstwa  Prażskiego  r.  973  wydanego,  (Erben.  Regesta,  s,  73). 
Opierając  się  na  tym  dyplomie,  dziejopisowie  mniemają,  że  granice  państwa  Mora- 
skiego  sięgały  aż  do  granic  biskupstwa  morawsko -czeskiego,  t.  j.  aż  do  r.  Styru, 
a  na  południe  od  Karpatów,  do  r.  Torysy.  Szafarzyk  nazwę  Z  tir  wykłada:  Stryj, 
Staroż.  Słów.  §  41,  5,  przypisek  46. 

^')  Konstanty  Purpurorodny  oznacza  Syrmium,  teraz  Mitrowica,  jako  pogra* 
niczny  z  Morawiją  punkt.  —  De  Administrando.  cap.  40. 


129      -* 

nawet  w  połączeniu  z  księstwem  Nitrauskiem  (Slowaczyzna),  skła- 
dało ledwo  czwartą  cześć  posiadłości  Świętopełka  w  r.  884.  Cu- 
dzoziemc}^  ze  zdziwieniem  patrząc  na  wzrost  państwa  Morawskie- 
go, które  sie  mogło  z  królestwem  Niemieckiem  mierzyć, .  utytuło- 
wał! Świętopełka  królem, ^^)  a  państwo  jego  „Wielką  Morawą" 
nazwali.-") 

Związkowi  z  Morawią  Czecłiowie  i  Serbowie  nadłabscy  cie- 
sząc się  spokojem,  odetclinęli  troclię  po  dawniejszycłi  zniszczeniacli 
icli  krajów  przez  pogranicznycłi  markgrafów.  Nawet  nie  nale- 
żący do  związku  Morawskiego  Obodryci,  korzystając  z  odcm- 
gnięcia  sił  niemieckicłi  przez  Świętopełka  w  inną  stronę,  niepod- 
ległość zyskali.-^) 

3.   Ostatnie  lata  pasterstwa    Metodego.     Śmierć  jego   r.    885.     Wiohing 
intryguje  znowu.     Papież    Stefan    VI  zabrania    liturgiję   słowiańską.     Upa- 
dek obrządku  słowiańskiego. 

Zerwanie  pomiędzy  Świętopełkiem  a  Arnulfem  przyjaźni 
w  r.  882,  tudzież  ustąpienie  z  Morawii  Wichiinga,  a  z  nim  i  zmniej- 
szenie nieprzyjaznego  kościołowi  słowiańskiemu  wpływu  niemie- 
ckiego, podawały  Metodemu  zręczność  do  spokojniejszej  pracy 
w  powierzonej  pieczy  jego  metropolii.  —  Do  zrobienia  zostawało 
bardzo  dużo!  Pomagać  mu  należało  przedewszystkiem  do  Święto- 
pełka, ale  l<siążę  ten,  nieprzyjaźnie  usposobiony  jak  do  Metodego, 
tak  i  do  obrządku  słowiańskiego,  milczał  i  cierpiał  Metodego 
tylko  dla  tego,  że  go  wygnać  z  kraju  nie  śmiał.  Nie  upadał  je- 
dnak Metody  na  ducłiu.  Ostatnie  lata  ż)cia  swego  poświęcił  on 
na  dokończenie  przekładu  ksiąg  ducłiownycli   na   język    słowiań- 


^^)     Porównaj  dzieła  tego  tom  II  s.  463. 

"")      ,,M^r"^-rj  Mofio,ico."  Konstanty  Porphiiog.     De   Atlministrando.    cap.  40. 

=  ')     Od  napada  Obodrytów,    wspólnie   z  Normanami   na   Nordalbingie  i  pobi- 
cia Niemców  r.  880  (wyżej  cytata   3)  aż  do  r.  889  o  wyprawach  przeciw  Obodrytom 
nie  słychać      Ale  i  wyprawa   ^89    r.    była    tylko    zamaskowaniem    innych    zamiarów 
ArniilTa,   o  czem   niżćj,   porów,  cytaty  47,  48 
Tom  III. 


—     130     — 

?;ki,'")  nauczał  lud,  poświęcał  kościoły,-")  przygotowywał  księży 
i  nauczycieli.  Jest  nawet  podanie,  że  do  Konstantynopola  po- 
dróżował.-^) A  gdy  skołatany  wiekiem  i  pracą  zbliżał  się  do 
zgonu,  mąż  święty  patrzał  spokojnie  na  dojrzewające  owoce  dwu- 
dziesto kilko  letniej  pracy,  którą  liczny  zastęp  uczniów  jego  miał 
dalej  prowadzić,  rozszerzać,  utwierdzać  po  wszecłi  ziemiach  sło- 
wiańskich. Gdy  go  pytano:  ,.ojcze  i  nauczycielu  zacny!  którego 
z  uczniów  swoich  uznajesz  być  godnym  następstwa  po  sobie,"  — 
Wskazał  na  Gorazda,  mównąc:  ,.on  wasz  ziomek,  mąż  swobo- 
dny, w  piśmie  lacińskiem  dobrze  wyćwiczony,  prawowierny, 
niech  więc  z  nim  będzie  wola  Boża  i  wasza  miłość,  tak,  jak  jest 
moja."  —  W  niedzielę  kwietną  (wierzbną),  gdy  się  lud  wszystek 
zebrał,  wszedł  do  kościoła  chory  już,  kazał  błogosławiąc  cesarza, 

księcia,  kler  i  lud  wszystek I  rzekł:    ,.strzeżcie  mnie,    dzieci, 

do  dnia  trzeciego." 2^)     A  gdy  zawitał  trzeci  dzień  na  rękach  ka- 


22)  Według  „Żywota  ś.  Metodego"  ro/,dz.  15.  AVybral  (on)  z  pomiędzy 
swych  uczniów  dwóch  księAy,  biegłych  w  szybkiem  pisaniu,  i  przelołyl  wszelkie 
księgi  (Pisma  ś),  prócz  Machabeuszów,  z  greckiego  na  język  słowiański...  Pierwej 
bowiem  z  filozofem  przełożył  był  tylko  psałterz  i  ewangeliję  z  apostołem  i  wybra- 
nemi  mszami  kościelnemi,  wtedy  zaś  przełożył  i  nomokanon  czyli  prawidła  zakonu 
i  księgi  ojców.  Szczegółowy  rozbiór  prac  ś.  Metodego  nad  przekładem  ksiąg  du- 
chownych podany  w  Pogodina.  Knpii.oo-MeoojieBCidii  cSopniiifL,  1865.  przez  arcy- 
biskupa Filareta  czernihowskiego,  str.  60  i  następ. 

25)  W  liczbie  innych,  Metody  poświęcił  29  Czerwca  r.  884  kościół  śś.  Piotra 
i  Pawła  w  Brnie.    Erben  Regesta,  N.  45. 

2^)  W  „Żywocie  ś.  Metodego"  czytamy,  że  cesarz  (Wschodni)  dla  upewnie- 
nia się  w  prawowierności  Metodego,  zaprosił  go  do  siebie.  „Poszedł  i  przyjął  go 
cesarz  z  wielką  czcią  i  radością,  podobała  się  mu  jego  nauka,  zatrzymał  z  uczniów 
jego  księdza  i  dyakona  z  księgami.  Wszystkie  zaś  żądania  wypełnił,  jako  chciał,  ni- 
czego nie  odmawiając,  uścisnął  go,  obdarzył  hojnie  i  odesłał  ze  czcią  do  swojćj  sto- 
licy. Tak  też  i  patryarcha."  Bielowski,  M.  P.  I,  s.  109  Wiarogodności  podania 
o  podróży  Metodego  do  Konstantynopola  niemieccy  i  niektórzy  słowiafiscy  pisarze 
zaprzeczają.  Porów.  Górskiego.  W  Kiipii.wo-MeociicBCKiii:  coopiiiiKT.,  1865,  s.  38 
Bilbasowa,  Kiipiu.iTj  li  Mco.,  str,  102.  Inni  mniemają,  że  to  mogło  się  stać  pod- 
czas walki  Świętopełka  z  Arnulfem  (882—8841  Uspienski,  IlepBbin  CiaiSHiifida 
Moiiapx,  89, 

25)  AYedlug  „Żywota  ś.  Metodego"  rozdz.  17.  Przepowiednię  o  śmierci  po 
upływie  trzech  dni  potwierdza  i  „Bólgarska  Legenda".  „Żywot  ś.  Klemensa"  roz- 
dział VI. 


planów  spoczął  w  Bogu,  dnia  6  kwietnia,  indykta  3,  r.  6393  od 
stworzenia  świata,  t.  j.  r.  885.-?)  —  Nabożeństwo  żałobne  odpra- 
wiono w  trzech  językach:  słowiańskim,  łacińskim  i  greckim.  „Nie- 
zliczone tłumy  ludu"'  przeprowadzały  z  płaczem  zwłoki  paste- 
rza^-'^  które  pogrzebiono  w  sobornej  cerkwi  po  lewej  stronie, 
w  ścianie  za  ołtarzem  Bogarodzicy,-^)  bezwątpienia,  w  Welegra- 
dzie,-^)  w  którym,  jako  w  stolicy  państwa  i  metropolii,  naj właści- 
wi ej  katedrę  i  rezydencyję  stałą  arcybiskupa  upatrywać. 

Śmierć  IMetodego  odkryła  szeroką  drogę  intrygom  w  Rzy- 
mie i  na  Świętopełka  dworze  przeciAV  kościołowi  słowiańskiemu 
w  Morawii.  Polecony  przez  Metodego  na  biskupa  Gorazd,  nie 
był  jeszcze  konsekrowanym,  innego  biskupa  w  Alorawii  nie  było; 
zostawał  tylko,  błąkając  się  za  granicą  swej  dyecezyi,  biskup  Ni- 
try, Wiching.    Korzystając  z  pogodzenia  się  Świętopełka  z  Arnul- 

-®)  O  czasie  imierci  Metodego  długo  i  szeroko  rozprawiano,  ale  w  drugiej 
połowie  bieżącego  wieku  zgodzono  się,  że  wypadek  ten  nastąpi!  rzeczywiście  6  Kwie- 
tnia r.  885.  Na  tej  podstawie  jubileusz  tysiąco-letniej  rocznicy  śmierci  ś.  Metodego 
obchodzono  z  niezwykłą  uroczystością  w  Morawii,  na  ruinacli  AYelehradu,  jak  ró- 
wnież i  we  wszystkicli  ziemiach  słowiańsldch,  6  Kwietnia  r.  1885.  "W  pamięć  tej 
znakomitej  uroczystości,  napisano  mnóstwo  pięknych  monografii  o  śś.  Cyrylu  i  Me* 
todym  w  różnych  językacłi  słowiańskich,  tudzież  na  nowo  rozważono  wiadomości  ty- 
czące sie  daty  śmierci  ś.  Metodego.  Po  glębokiem  zastanowieniu  przekonano  się,  że 
wszystko,  co  o  tym  wypadku  powiada  „Żywot  ś.  Metodego",  jest  nie  podlegająca  za- 
przeczeniu prawdą.  Wszystkie  pomniki  potwierdzają  chronologiczny  rachunek  pisa- 
rza „Żywota  ś.  Metodego",  albowiem  rok  6393,  to  jest  885  byt  3-cim  indyktem. 
Zmartwychwstanie  Pańskie  przypadało  w  tym  roku  na.  11  Kwietnia,  zatem  kwietna 
niedziela  na  4  Kwietnia,  a  trzeci  dzień  po  tej  niedzieli  byt  wtorek  na  Wielkim  ty- 
godniu, t.  j.  6  Kwietnia  885  r.  Jagicz,  BonpocT.  o  Kiipii.i.rt  11  Meoojiii  bti  c.ia- 
BfliiCKofi  >i)ii.io.Torin,  mowa  jego  5  Kwietnia  r.  1885,  w  dodatku  do  tomu  51  za- 
pisek cesarskiej  Akademii  Nauk  w  Petersburgu  r.  1885.  W  uwadze  4  do  tego  do- 
datku przytoczone  są  szczegóły  ze  wszystliich  pomników  słowiańsliich,  potwierdza- 
jące wiarogodność  daty  6  Kwietnia  r.  885. 

-')     Żywot  ś.   Metodego,    17. 

2*)  Połozisza  w  sBbornieji  certkwi  (Żywot  ś.  Metogo,  17).  Leźit  ze  w  weliciej 
cerkowi  Morawstjej  ot  lewuju  stranu,  w  stienje  za  ołtarem  swietyje  Bohorodice.  Le- 
genda Serbska,  czyli  „Żywot  śś.  Cyryla  i  Metodego",  Kałajdowicz.  loamiT)  OKSapNT. 
óo.irap,  s.  90. 

-*>)  Nazwa  grodu  w  legendach  nie  wzmiankuje  się;  innych  wiadomości  nie 
mamy,  i  tylko  przez  prawdopodobieństwo  uważamy  dzisiejsze  Hradiszcze  na  zwali- 
skach dawnego  Welegradn,  za  miejsce,  w  którem  pogrzebane  były  zwłoki  ś.  Me- 
todego. 


fem,  który,  zamierzając  strącić  z  tronu  Karola  Otyłego,  szukał 
w  potężnym  księciu  morawskim  sprzymierzeńca,  Wicliing  intry- 
gował w  Rzymie  na  własną  rękę,  a  nowoobrany  papież,  Stefan 
VI  (SS5 — 891),  wcale  różnycli  od  Adryana  II  i  Jana  VIII  uspo- 
sobień, przechylając  się  do  życzenia  Wicłiinga  zająć  godność 
arcybiskupa  morawsko -pannońskiego,  dał  się  wprowadzić,  może 
i  bezwiednie,  w  błąd,  względem  prawowierności  nauki  Metodego. 
W  skutek  zabiegów  Wicłiinga  Stefan  VI  w  liście  do  Święto- 
pełka pisanym  w  r.  885, •'*^)  objaśniając  dogmat  o  pocłiodzeniu 
Duclia  świętego,  zawiadamiał,  że  „w  poznaniu  tego  świętego 
dogmatu  mocnym  uznaje  AVicłiinga,  przewielebnego  bislcupa  i  naj- 
milszego brata  swego,  którego  posłał  do  was  (Świętopełka)  dla 
zarządu  powierzonego  mu  kościoła,  ponieważ  dowiedzieliśmy  się 
o  waszej  wzajemnej  przyjaźni  i  twojej  pieczy  o  nim.  Przyjm  go 
szczerze  i  bądź  z  nim  jak  z  ojcem  ducłiownym  i  pasterzem,  oka- 
zując mu  cześć  i  szacunek  . . .  Przyjmie  on  na  siebie  pieczę  o  spra- 
wacłi  i  osobacli  ducliownycli,  mając  przed  oczami  stracłi  Boży, 
będzie  icli  dyspensować."  Zatem  papież  pisał,  „Dziwimy  się  mo- 
cno, dowiedziawszy  się,  że  Metody  trwa  w  błędach,  nie  buduje, 
lecz  niezgodę  rozsiewa,  i  jeżeli  to  prawda,  potępiamy  jego  błędy. 
Klątwa  zaś  ze  zniewagą  wiary  katolickiej  wyrzeczona  niech  spa- 
dnie na  głowę  tego,  kto  ją  wyrzekł.  Ty  zaś  (książę)  i  lud  twój 
w  obec  sądu  Ducha  świętego,  —  niewinni  jesteście,  jeśli  wiarę 
według  przepisów  kościoła  rzymskiego  zachowujecie  stale.  A  że 
tenże  Metody  umyślił  obrzędy  święte,  sakramenty 
i  mszę  odprawiać  w  mowie  słowiańskiej...  to 
m  y  boską  i  naszą  apostolską  władzą,  pod  l<arą  anatemy, 
zabraniamy,  za  wyjątkiem  jeśliby  prostemu  ludowi  wypa- 
dało dać  naukę,  ewangeliję  lub  skiad  apostolski  w  mowie  jego 
ogłosić. '''^^) 


^'')  Stefan  VI  wstąpił  na  stolicę  apostolska  w  polowie  r.  885  i  zapewno  nie 
wiedział  jeszcze  o  śmierci  Metodego,   pisząc  list  do  Świętopełka. 

■■")  List  ten  w  Erbena  Regeilach  pod  N.  49  oznaczbny  circa  an.  890  (patrz 
w  Dodatku  I,  N.  19).  Widocznie  jednak,  że  datowany  byl  wcześniej,  pr/.cd  wy- 
sianiem (887 — 8)  legatów  do  Świętopełka. 


List  ten,  z  powodu  jego  sprzeczności  z  listami  i  postępowa- 
niem poprzednich  papieży,  Adryana  II  i  Jana  VIII  poczytywano 
za  podrobiony,^-)  obecnie  jednak  autentyczność  jego  udowo- 
dnioną została  znalezionym  niedawno  w  kodeksie  Muzeum  Bry- 
tańskiego,  innym  listem  papieża  Stefana  VI,  tak  zwanem  c  o  m.- 
monitorium.  Jest  to  instrukcya  papiezka  biskupowi  Domi- 
nikowi, tudzież  księżom  Janowi  i  Stefanowi,  legatem  do  „Słowian", 
wyprawionym  w  podróż  do  Świętopełka  w  r.  887 — 888.  —  W  owem 
commonitorium  oprócz  przestrzegania  zasad  wiary  i  postów,  Ste- 
fana VI  stawi  na  uwagę  misyi,  że  ,.msza  i  przenajświętsze  służby 
Boże,  które  Metody  w  jeżyku  słowiańskim  celebrować  (odpra- 
wiać) przedsięwziął,  chociaż  i  były  w  swym  czasie  przez  poprze- 
dniego papieża  Jana  Vni  dozwolone,  dalej  jednak  władzą  apo- 
stolską pod  żadnym  względem  dopuszczane  być  nie  mogą  i  za- 
braniają się  Gdyby  jednak  znalazł  się  ksiądz  słowiański  tak 
uczony,  iżby  po  przeczytaniu  przenajświętszej  ewangelii,  mógł 
ją  wyjaśnić  dla  nauki  tych,  którzy  po  łacinie  nie  rozumieją,  to 
się  dopuszcza  i  dozwala." 

Nakoniec  Stefan  VI,  zdaje  się  mając  na  uwadze  Gorazda, 
w  commonitorium  owem  wyraził  życzenie,  aby  następca,  którego 
sobie  ]\Ietody,  wbrew  prawidłom  ojców  świętych,  ustanowił, 
urzędu  biskupiego  nie  sp-awował,  dopóki  nie  stawi  się  przed 
papieżem  i  ustnie  sprawy  swej  nie  wyłoży.""") 

W  obec  podobnego  usposobienia  Stefana  VI  i  podstępów 
Wichinga,  los  kościoła  słowiańskiego  i  przyszłej  cywllizacyi  Sło- 
wian, zależała  od  Swiętop  3łka.  Ale  on,  w  tym  czasie,  łudząc  się 
przyjaźnią  podstępnego  Arnulfa  i  nie  sprzyjając  obrzędom  sło- 
wiańskim, pozwolił  Niemcom  gospodarować  w  kośńele  moraw- 
skim według  swej  woli:    „Rzekli   więc    Niemcy:    pozbądźmy    się 


32)  Takiego  zdania  byli:  Erben,  Regesta  Boh.  s.  21;  Gin/el,  Geschichte  der 
Slawenapostel,  s.  g;  Dudik,  Miihr.  Gesch,  I,  282—3;  Diimmler,  Gesch.  d.  Ostfrank. 
Reichs,  II.  Ale  w  tak  zawanem  commonitorium  Stefana  VI,  o  czem  niżej  powie- 
my, w  punkcie  XIII  jest  wzmianka  o  powołaniu  się  papieża  na  list  poprz-dni:  ,.si- 
cui  decrevit  epistela."     Patrz  w  Dodatku  I,  N.   17. 

■''^)     Patrz  w  Dodatku  I,  N.  17.     Starine  ks.  XII,  s.   220,  N.    14. 


—     134     — 

Gorazda,  aby  w  nim  Metody  nie  ożył",'")  a  korzystając  z  powol- 
ności Świętopełka,  na  arcybiskupstwo  morawskie  Wichinga  wy- 
nieśli/''') W  obronie  zasad  Metodego  stawali  przed  Świętopeł- 
kiem Gorazd  i  Klemens,  przekładali  mu  wyznanie  swe  o  pocho- 
dzeniu Ducha  świętego  niezgodne  z  pojmowaniem  dogmatu  tego 
przez  Niemców;  głównie  jednak  Niemcom  chodziło  o  utrzymanie 
władzy  i  łacińskiego  języka  w  liturgii.  A  gdy  księża  słowiańscy 
na  to  zgodzić  się  nie  chcieli,  Świętopełk,  dogadzając  Niemcom, 
postanowił,  że  ,.kto  się  będzie  sprzeciwiał  nauce  duchowieństwa 
niemieckiego,  ten  pozbawiony  zostanie  opieki  prawa."  "^)  Niemcy 
rozpoczęli  prześladowanie  księży  słowiańskich,  których  do  200 
liczono,  wzięli  ich,  bili,  młodszych  sprzedawali  żydom,^'')  a  nau- 
czycieli: Gorazda,  Klemensa,  Laurentego,  Nauma,  Angelara  i  wielu 
innych,  w  kajdany  okutych  do  wnęzienia  wtrącili. ^^)  Wszystko 
to  działo  się  podczas  nieobecności  Świętopełka,  z  czego  korzy- 
stając Niemcy,  rozkazali  żołnierzom  grubianom,  ,.ponieważ  ci 
także  byli  Niemcy,  z  natury  swej  skłonni  do  zwierzęcości,"  — 
wygnać  księży  słowiańskich  za  granicę  kraju. ■^")  Obdarci,  gło- 
dni, ścigani  przez  wrogów  księża  słowiańscy,  dla  uniknienia  prze- 
śladowania, zmuszeni  rozłączyć  się  z  sobą,  dążyli  manowcami, 
dokąd  oczy  prowadziły.  Klemens  z  Naumem  i  Angelarem,  prze- 
prawiwszy się  przez  Dunaj  pod  Biełgradem,  dostali  się  do  Bółga- 
ryi,  gdzie  przez  cara  Borysa  z  szacunkiem  przyjęci,  przyłożyli 
się  do  rozpowszechnienia  chrześciaństwa  i  pisma  słowiańskiego. 
Klemens  zbudował  sławny  klasztor  w  Ochrydzie,  potem  został 
pierwszym  bółgarskim  biskupem  z  rezydencyą  w  WieUcy/")  w  po- 
łudniowej części  Macedonii,  w  krainie  Drago wiczów,  pogrzebiony 


31)  Legenda  Bólgarska,  Vita  s.  Clementis,  cap.  7, 

»5)     Ibidem. 

'^)  Rzekł  książę:  jeżeli  komukolwiek  udowodniono  będzie,  że  wierzy  nie 
według  nauki  Franków  (Niemców),  takowy  ma  być  im  wydany,  a  oni  mogą  uczynić 

z  nim,  co  zechcą.    Vita  s.   Clementis^  c.   7. 

•''")     Ibidem  cap    11. 

'*)     Ibid.  cap.   12. 

■""'J     Ibid.  cap,   13. 

■»0)     Ibid.   14,   15,   16,  20,   23. 


—     135     — 

w  Ochrydzie.  Naum,  wierny  towarzysz  Klemensa  i  pisarz  du- 
chowny nauczał  w  Diowalu,*^)  tamże  pogrzebiony.  Gorazd,  Sabba 
i  Luarenty,  udawszy  sie  inna  drogą  do  Macedonii,  również  zano- 
sili tam  oświatę,  wylęgłą  na  ziemi  Morawskiej,  Z  nich  Gorazd, 
mianowany  arcybiskupem,  wielce  przyczynił  się  do  rozszerzenia 
kościoła  słowiańskiego  w  Bólgaryi,  i  obsadzenia  miejsc  ducho- 
wnych rodowitymi  Słowianami  zamiast  Greków.  Zwłoki  jego  spo- 
czywają w  klasztorze  przy  mieście  Berat  w  Albanii.''-)  —  Cóż 
się  stało  z  resztą  księży  słowiańskich,  których  w  Morawii  do 
200  liczono?  —  Dzieje  o  nich  milczą.  Tylko  domyślać  się  może- 
my, że  z  nich  jedni  przed  zaciętością  hierarchii  niemieckiej,  pod 
zarządem  Wichinga,  skrywać  się  musieli,  inni  uciekali  za  granicę, 
roznosząc  do  braci  Słowian  naukę  i  pismo  słowiańskie.  Niemcy 
pragnęli  zarodek  kościoła  słowiańskiego  w  Morawii,  jak  pszczoły 
w  ulu  zniszczyć,  a  tymczasem  wygnanie  z  Morawii  uczniów  Me- 
todego przyspieszyło  rozszerzenie  tego  kościoła  na  ogromnej 
przestrzeni  Słowiańszczyzny.  Dziwne,  zaiste,  losy.  Wiching  do- 
bijał się,  aby  zostać  arcybiskupem  morawskim,  omylił  się  je- 
dnak, albowiem  biskupi  salcburgski  i  passawski  nie  dla  tego  do- 
bijali się  usunięcia  Metodego  i  nauki  jego,  aby  nową  dyecezyę 
stworzyć,  lecz  jedynie  w  celu  przyłączenia  ziem  morawskich  do 
własnych  dyecezyj. 

4.    Arnulf  w  zgodzie  ze  Świętopełkiem.    Wyprawa  Arnulfa  przeciw  Obo- 
drytom  r.  889.    Zjazd  w  Omuntesburgu  r.  890.    Arnulf  wzywa  na  pomoc 
Węgrów,  —  wojuje  ze  Świętopełkiem  r.  892 — 894.   Wiching  ucieka  z  Mo- 
rawii r.  893.     Zgon  Świętopełka. 

W  tym  czasie,  kiedy  Metody  zstąpił  do  grobu,  państwo  Mo- 
rawskie doszło  do  najwyższego  stopnia  potęgi,  z  którą  sąsiadom 
liczyć  się  wypadało.  Pojmując  to,  książę  Karyntyi  Arnulf,  wnet 
po  zawarciu   umowy   w   Konigstedten,    szukał   przyjaźni  Swięto- 


*')     Legenda  Macedońska.    Żywot  ś.  Nauma.  —  Diówal,  lub  Diowia  w  ból- 
garskiej  części  Macedonii  na  połndnie  od  jeziora  Ochrydskiego. 
•»2)     Dudik,  Miihr.  Gesch.  I,  284. 


—      136     — 

pelka,  w  nad/it^i  z  jfgo  pomocą  stracić  z  tronu  stryja  swego 
Karola  Otyłego  i  samemu  cesarzem  zostać.  Świetopełlc  także 
okazał  się  powolnym  dla  Arnulfa,  pozwolił  Wichingowi  zająć 
mir-jsce  arcybiskupa  morawskiego,  gnębić  obrządek  słowiański, 
a  w  jakim  celu  wszystko  to  czynił,  —  z  dziejów  nie  dostrzegamy. 
Wszakże  dwaj  tacy  przebiegli,  podstępni,  nie  pogardzający  ża- 
dnemi  środkami  dla  dopięcia  zamiaru  władzcy,  bezwątpienia,  dar- 
mo niczego  zrobić  nie  myśleli.     Zwróćmy  uwagę  na  wypadki. 

W  r.  887,  Arnulf,  powstawszy  przeciw  choremu  i  do  rzą- 
dów niezdatnemu  Karolowi  Otyłemu,  ruszył  z  wojskiem  Nory- 
ków  i  Słowian^'')  na  Tribur  (Trir),  gdzie  się  cesarz  znajdywał, 
strącił  go  z  tronu  i  już  w  początku  r.  888  przyznany  będąc  kró- 
lem niemieckim,  łiołd  stanów  w  Regensburgu  odbierał.  Zkądże 
się  wzięło  u  niego  wojsko  słowiańskie?  Według  zdania  liistory- 
ków,  Arnulf  za  okazaną  mu  pomoc  ustąpił  Świętopełkowi  Cze- 
cliy,  na  które  Niemcy  od  dawna  rościli  sobie  prawo.^^)  Przeciw 
podobnemu  zdaniu  powstawał  Szafarzyk,  twierdząc,  że  już  od 
r.  871  Czecłiy  stały  pod  rozkazami  Świętopełka  i  że  Arnulf  nie 
mógł  mu  ustąpić  tego,  czego  sam  nie  posiadał.^^)  Nowsi  histo- 
rycy usiłują  pogodzić  nieporozumienie  w  ten  sposób,  że  Arnulf 
zrzekł  się  na  korzyść  Świętopełka  daniny,  którą  na  Czechów  Ka- 
rol W.  nałożył,  i  że  z  ustąpieniem  rocznego  trybutu  500  marek 
srebra  i  120  tucznych  wołów,  Arnulf  zrzekł  się  razem  na  korzyść 
Świętopełka  władzy   najwyższej  w  Czechach,'*'')    spodziewając  się 


1 


43)     Annal.  Fuld.  an.  887. 

**•)  Zwyczajnie  historycy  powołują  się  na  Regino,  który  zapisał:  Anno  890 
Arnulfus  rex  concessit  Zuentibaldo,  Marohensium  Sclavoruni  regi,  ducatum  Beliemen- 
sium,  qui  haclenus  principem  suae  cognationis  ac  gentis  super  se  liabuerunt,  Fran- 
corum  regibus  fidelitatem  premissam.  —  Za  Niemcami  poszedł  p.  Grot,  upewnia- 
jąc, że  „Arnulf  otrzyma!  od  Świętopellta  pomoc  za  u-stąpienie  mu  najwyższej  władzy 
w  Czecliacli.    MopaBJa  11  Majbflpu,   l88j,  s.   136. 

■•■')  Szczegółowe  objaśnienie  poglądu  na  tę  sprawę  po-lał  Szafarzyk  w  Star. 
Słów.  ^'  39,  8,  str.  452. 

4'*j  Dudik,  Mahr,  Gesch.  I,  291.  Najdokładniej  sprawę  tę  ro/,patrzywszy 
Ilermanegild  Ireczek,  zgadza  się  z  wiadomością,  zapisaną  przez  Kegino  pod  r.  890, 
i  objaśnienie  swe  wypowiada  w  te  słowa:  „rokem  890  końce  se  prvni  doba  pomeru 


—     137     — 

za  to  zyskać  powolnoś-^  jego  w  zajściach  Niemców  z  Normanami 
i  Obodr3^tami.  Sprawy  ówczesne  Europy  środkowej  tak  się  po- 
krzyżowany, że  obrót  polityki  zależał  od  tego,  co  powiedzą  Ar- 
nulf  i  Świętopełk.  Musieli  więc,  pomimo  głębokiej  nienawiści 
udawać  przyjaciół  i  dla  rozstrzygnienia  spraw  ważniejszych  po- 
rozumiewać się  między  sobą.  Dla  uregulowania  spraw  państwa 
Niemieckiego  Arnulf  naznaczył  zjazd  w  Forhejmie,  dokąd  przy- 
byli posłowie  słowiańscy,  prawdopodobnie  od  Świętopełka.  Na 
tym  zjeździe  umówioną  została  wyprawa  przeciw  Obodrytom/') 
dla  zamaskowania  zamiarów  Arnulfa,  —  utwierdzić  powagę  swą 
w  Saksonii  z  pomocą  zorganizowanej  w  niej  siły  zbrojnej.  Wy- 
prawa z  ogromnemi  siłami  skończyła  się  niepomyślnie.^®)  Ar- 
nulf, mając  potężne  siły,  nie  próbował  uż)^cia  ich  przeciw  Obo- 
dr3'tom,  a  przeciwnie,  pozwolił  wojsku  rozejść  się,  sam  zaś  spie- 
sznie do  Frankfurtu  zdążył  (r.  889),'^^)  bo  właśnie  w  tym  czasie 
knuł  przeciw  Świętopełkowi  zmowę  z  Bólgarami,-^*')  Braczysła- 
wem,  księciem  między  Sawą  i  Drawą,-'' ')  wreszcie  ze  zbliżającymi 
sie  ze  wscliodu  Weo^rami. 


Cech  k  risi  franske.  Slovanske  pravo.  1863,  I,  s.  232."  Ale  o  ustąpieniu  Czech 
w  r.  890  mógł  pisać  tylko  c/.lowiek,  mało  obznajomiony  z  ówczesnemi  sprawami, 
jakim  byl  Regino.    Uspienski.    IlepBŁlil  C.iaBflllCKia  Moiiapxiii,  s.  84.  przypisek  4. 

*')  An.  88g.  Exeunte  mensę  Majo  rex  (Arnulfi  apud  villam,  quae  dicitur 
Forahhejm  generałem  conventum  habuit.  Advenientibus  etiam  ibidem  undiąue  na- 
tionum  legatis,  Nortmannorum  scilicet  ab  Aąuilone,  Sclavanorum,  pacifica  optentes; 
quos  rex  audivit  et  sine  mora  absolvit.  Inde  itaque  edictum  est  in  exercitum  ire  ab 
Obodritos,  sed  antę  placitum  curte  regia  habere  cimi  Francis  regi  complacuit.  Per- 
ventum  est  igitur,  sicut  antea  dispositum  erat,  ab  Obodritos  cum  maximo  exer- 
citu.  Sed  tamen  ibi  parumper  rebus  prospere  gestis  rex,  data  exercitui  licentia,  ad 
Francofurt  celeri  festinatione  reversus  est.     Annal.   Fuld.  an.  889. 

*^)  Magna  contra  Abodritos  expedicio  ab  eo,  sed  parvo  effectu  mota  est  He- 
riman.  Auginensis,  an.  889.     Pertz.    M.  G.  Vir,   110. 

^"j     Porów,  cytatę  47. 

*")  Że  od  umowy  w  Tuln  r.  864  królowie  niemieccy  ciągle  mieli  na  uwa- 
dze Bólgarów  przeciw  Jlorawianom  podburzać,  wskazuje  to  poselstwo  r.  892,  patrz 
niżej  przypisek  60. 

5')  Według  nieldórych  dziejopisów,  byl  on  synem  Kociela  i  już  wcześniej 
])oddał  s:c  Karolowi  Otyłemu  An.  Fuld.  an.  884,  AVladat  krajem  od  r.  Kulpy  do 
Karyntyi. 


Świętopełk  w  tym  czasie  doszedł  już  do  ogromnego  znacze- 
nia i  wpływu  na  stosunki  polityczne  Niemiec.  Po  całej  granicy 
z  Obodrytami,  Serbami  nadlabskimi  i  Czechami  trwał  pokój 
z  Niemcami,  nie  ważącymi  się  niczego  przedsiębrać,  coby  mogło 
nie  zadowolnić  Świętopełka.  Sam  papież  Stefan  VI  udał  się  do 
niego  w  r.  890  z  proźbą,  aby  pobudził  Arnulfa  pospieszyć  do 
Italii  z  pomocą  przeciw  niedobrym  clirześcianom  i  zagrażającym 
poganom.-''-)  Był  to  ważny  powód  do  porozumienia  się  Święto- 
pełka z  Arnulfem,  a  oprócz  tego  zbliżenie  się  Węgrów  do  gra- 
nic słowiańskich,  podnosiło  nowe  pytanie  w  polityce  o  przy- 
szłych z  nim  stosunkach.  Bądź  co  bądź,  dwaj  przeciwnicy,  na 
pozór  przyjaciele,  zjechali  się  w  Omuntesburgu  nad  Dunajem, 
w  marce  Wschodniej  (r.  890).  Szczegółów  tego  zjazdu  nie  zna- 
my, ale  że  międzynarodowe  sprawy  na  tym  zjeździe  nie  były 
jeszcze  załatwione,  wskazuje  to  wysłanie  przez  Arnulfa  już  w  r.  891 
poselstwa  do  Świętopełka,-''^)  dla  porozumienia  się  względem  spraw 
bieżących,  pomiędzy  któremi  najdraźliwszą  była  sprawa  Braczy- 
slawa,  pod  zwierzchnictwem  cesarza  zostającego.  Przebiegły  Ar- 
nulf  łudził  Świętopełka  układami,  a  tymczasem,  zwróciwszy  wszyst- 
kie siły  "swe  na  Normanów,  zadał  im  straszną  klęskę  przy  Ló- 
wen,  nad  r.  Dyle  891  r.,  poczem  mógł  już  swobodnie  knuć  zmowę 
przeciw  Świętopełkowi,  którego  wezwał  do  marki  Wschodniej  dla 
porozumienia  się.  Świętopełk  obiecywał  przybyć  do  Arnulfa, 
lecz  gdy  obietnicy  nie  spełnił,  Niemcy  policzyli  to  za  nadzwy- 
czajną zuchwałość ■^^)  i  o  zemście  myśleć  poczęli  (892).  Arnulf, 
mając  na  zawołanie  gotowego  sprzymierzeńca  w  księciu  Braczy- 
sławie,  wszedł  w  układy  z  Węgrami,  którzy  wsławiwszy  się  w  nie- 
dawno przedtem    zaszłej   wojnie  ich  z  Bółgarami,   zyskali  szeroki 


^2)     Erben.    Regesta  N.  48. 

•^•■')  Rex  legatos  suos  pro  renovanda  pace  ad  Morawos  transmissit.  Annal. 
Fuld.  a.  891. 

■''')  An.  892.  Rex  Ulmae  .  . ,  natalem  Domini  celebravit.  Inde  orientem  pro- 
ficiscilur  sperans  ibi  Zuentibaldum  ducem  obviam  habere,  scd  ille  morę  solito  ad 
regem  venire  renuit,  fidem  et  omnia  antea  promissa  mentibus  est.  Annal.  Fuld. 
an.  892. 


—     139     — 

rozgłos  w  Europie,  tak  że  odtąd  już  latopiscy  o  nich  wzmianko- 
wać poczęli.'*'^)  Węgry,  według  mniemania  Arnulfa,  mogli  mu 
ważn^  pomoc  przeciw  Morawianom  okazać,  a  co  z  tego  mogło 
później  wyniknąć,  Arnulf  mimo  swej  przebiegłości  nie  przewi- 
dział. •^«) 

Plan  wojny  ze  Świętopełkiem  Arnulf  przygotował  zawczasu, 
bo  cłiociaż  wojna  wypowiedzianą  została  w  r.  892,  a  jednak  już 
w  Lipcu  roku  tego  trzy  armie  z  różnych  stron  uderzyły  na  Mo- 
rawie, co  w  owym  czasie,  przy  niedostatku  dróg-  bitych  i  bez  na- 
leżytej organizacyi  wojennej,  niemożebnem  było  wykonać  nie- 
zwłocznie, tem  bardziej,  że  przeciw  takiemu,  jak  Świętopełk  zna- 
komitemu wojownikowi,  wypadało  prowadzić  wojsko  liczne  i  do- 
brze wyćwiczone.  Arnulf  to  wszystko  przewidział  i  wtedy,  gdy 
jeszcze  udawał  przyjaciela  Świętopełka,  opasał  go  kołem  nieprzy- 
jaciół. Sam  on  prowadził  od  granic  Bawaryi  ponad  Dunajem 
Franków,  Alemannów  i  Bawarów;  jednocześnie  Braczysław  dzia- 
łał z  południa,  a  Węgry  zagrozili  ze  Wschodu.  Dla  przeszkodzenia 
zaś  Czechom  połączyć  się  ze  Świętopełkiem,  Arnulf  polecił  bie- 
głemu w  sztuce  wojennej  biskupowi  wircburgskiemu  Arntowi 
wkroczyć  z  północy  do  Czech.  Ze  wszystkich  stron  napadnięty 
Świętopełk,  przedsięwziął  taki  sposób  prowadzenia  wojny,  jakiego 
właśnie  Arnulf  nie  życzył  sobie.  Zamiast  wystąpienia  w  otwarte 
pole,  Świętopełk  z  siłami  swemi  zamknął  się  w  grodach  waro- 
wnych, zostawiając  nieprzyjaciołom  kraj  cały  otworem.  Cztery 
tygodnie  wojska  nieprzyjacielskie  łupieżyły  ziemie  morawskie, 
a  że  to  było  w  roku  nieurodzajnym,  doczekały  się  głodu  i  bez 
krwi  rozlewu  do  odwrotu  zmuszone  zostały.'''^  Biskup  Arnt  po- 
ciągnął  z  Czech   do  Serbska,    w   okolice   Miszna,    lecz   niedaleko 


55)     Annal.  Fuld.  an.  892. 

&«)  Arnulfus  interea  . . .  Hungariorum  gentem  in  auxilium  convocat,  mówi 
Widukind,  lib.  I,  cap.  13,  a  potem  dodaje:  Imperante  autem  Arnulfo  destructum  est 
opus  et  via  eis  (Węgrom)  nucendi  jjatefacta,  eo  quod  iratus  est  imperator  Centu- 
pulcho   regi  Maroorum.    Lib.  I,  cap.    19. 

5")     Annal.  Fuld,  an.  892;  Regino  an,  890—892.    Palacki.    Dejny  I,   165, 


—      140     — 

r.  Kamienicy  zamordowanym  został, ''^j  jak  mniemano  wówczas 
przez  zdradę  markgrafa  Poppo.''") 

Niezadowolony  takim  rezultatem  wojny,  Arnulf  postanowił 
wznowić  ją,  a  dla  pewniejszego  zwalczenia  przeciwnika,  wypra- 
wki! do  Bółgarów  poselstwo,  domagając  się,  chociaż  bezskutecznie, 
odnowienia  przymierza  zawartego  w  Tuln  jeszcze  w  r.  864,  aby 
przeciąć  dowóz  z  ich  kraju  do  Morawii  soli. 

Posłowie  Arnulfa,  zmuszeni  będąc  obchodzić  kraje  Święto- 
pełka, aby  nie  wpaść  w  jego  ręce,  podróż  do  Bółgaryi  odbywali 
po  rzece  Sawie,  przez  kraje,  należące  do  księcia  Braczysława.*"^) 
Sam  zaś  Arnulf  wkroczywszy  do  Morawii,  wpadł  w  zasadzkę, 
przez  Świętopełka  uczynioną  i  ledwo  z  wielką  trudnością  do  Ba- 
waryi  się  wycofał.*")  Jedno  tylko,  co  mu  się  w  tej  wyprawie 
udało,  to  wyswobodzenie  Węgrów,  otoczonych  przez  Morawia- 
nów.''-j  Jeśli  przyjąć  na  uwagę  oddalenie  dążących  z  Bawaryi  do 
Morawii  sił  Arnulfa  od  nadciągających  ze  wschodu  Węgrów, 
to  niepojętem  się  staje,  jakimby  sposobem  Arnulf  mógł  wyswo- 
bodzić Węgrów?  Czy  nie  wypada  przypuścić,  że  poselstwo  nie- 
mieckie pobudziło  Bółgarów  podać  pomoc  Węgrom?  Dzieje  o  tern 
milczą,  a  jednak  podobny  wypadek  możebnym  się  zdaje.**-^) 

Pomyślny  dla  Świętopełka  bieg  wypadków  wojny  jednał 
mu  stronników  w  obozie  Arnulfa.    Graf  Engelszalk,  ścigany  przez 


^^)     Thietmar.  Chroń.  lib.  I,'  cap.  3. 

'*")  Annal.  Alamanici.  892.  Regino  an.  892.  Boppo  dux  Thuringorum  digiii- 
tatibus  exspoliatur.  Annal.  P"uld.  a.  892;  Poppo  dux  Thuringorum  honoribus  pri- 
vatus  est. 

*")  Annal.  Fuld.  a.  892.  Ne  salem  Moravanis  vendant.  Porów,  wyżej, 
przypiselj    II. 

^')  Annal.  Fuld.  a.  893.  Arrepto  itaquc  rcx  itinere,  iterum  regnum  Zuenti- 
baldi  ducis  ingreditur  cum  exercitu,  maxima  parte  illius  regni  expoliata,  propter 
insidias  positas  magna  cum  difficultate  itineris  in  Bavariam  ad  regiam  curtem 
Otingen  reversus  est. 

®-)  Annal.  Sangal.  maj  a  893.  Arnulfus  contra  Moravcnses  pergebat  et  Aga- 
renos   (Madjarów),  ubi  reclusi  erant,  dimisit. 

**'')  Porów.  Sasinek.  Dejiny  drievnych  narodov  na  uzemi  tevajsicho  Uhor-slo. 
1878.     17=;-176. 


—      141      — 

Arnulfa  za  uwiedzenie  naturalnej  córki  jego,  uciekł  do  Morawia- 
nów,  lecz  później  przewrócony  do  laski  cesarskiej,  gruLijańskimi 
postępkami  tak  oburzył  Bawarów^  że  ci  go  oślepili.  Brat  jego 
Wilhelm,  obawiając  się  o  życie  swe,  wszedł  w  stosunki  ze  Świę- 
topełkiem, za  co  stracony  został.  Ale  z  jakiego  powodu  brat 
Willielma,  graf  karyntyjski  Rudpert,  szukający  przytułku  u  Świę- 
topełka, z  jego  rozkazu  zamordowanym  został  ze  wszystkimi  swy- 
mi towarzyszami  ?*'^)  Oczyw^•ście  w  tym  razie  Świętopełk  karał 
zdradę,  praw^dopodobnie  za  wiadomością  Wicliinga,  a  być  może 
i  przy  uczestnictwie  jego  prowadzoną.  Jako  wierny  przyjaciel 
Arnulfa,  Wicfiing  knul  w  tymże  czasie  jakieś  przeciw  Święto- 
pełkowi zamacliy,  lecz  skoro  wpadł  w  podejrzenie  u  księcia,  wnet 
spieszną  ucieczką  do  Arnulfa  ratował  się  od  zemsty  Świętopeł- 
ka.^-^) Wynagradzając  wierność  Wicliinga,  Arnulf  mianował  go 
kanclerzem  państwa  Niemieckiego  {Scy^.*^'')  Teraz  dopiero  mógł 
Świętopełk  przekonać  się,  jakicli  miał  przyjaciół  w  Arnulfie,  W'i- 
chingu  i  innych  w  Morawii  Niemcach,  którzy  go  przeciw  Meto- 
demu  i  obrzędom  słowiańskim  podburzali. 

Znudzony  niepowodzenim  w  walce  ze  Świętopełkiem,  Ar- 
nulf w  jesieni  r.  893  udał  się  do  Regensburga,  zimę  całą  w  Ba- 
waryi  przepędził,  a  w  Styczniu  r.  894  doczekał   się  pośrednictwa 


^^)  Annal.  Fuld.  ;.u.  893.  I-"rater  quoque  ejus  (Wilhelmi)  cum  Maravanis 
exul  delitescens,  insidioso   consilio  ducis  cum  aliis  quam  plurimis  interfectus  est 

^^)  Zamordowanie  Rudperta  z  towarzyszami,  z  rozlcazu  SwiętopelK-a,  histo- 
ryk morawski  Dudik  stara  się  objaśnić  różnemi  kombinacyami  ze  stosunków  Arnulfa 
do  Świętopełka.  (Mahr.  Gesch.  T,  304).  Nie  tajno  mu,  że  ,,AVicliingus  in  ducis 
suspicionem  veniens,  fortasse  propter  bellum  contra  Francos  susceptum,  ab  eo...  ad 
Arnulfum  transfugit."  (Wattenbach  Beitragen),  dopuszcza  nawet,  że  podejrzenie  Swię- 
tojjelka  względem  wspólnictwa  z  Rudpertem  Wicliinga  pobudziło  go  do  ucieczki, 
lecz  związać  te  dwa  fakty  w  jedno  waha  się.  Mahr.  Gesch.  I,  306.  Mnie  się 
zdaje,  że  ten,  kto  się  nie  wzdrygat  doręczyć  księciu  Świętopełkowi  od  papieża  listy 
podrobione,  łgać,  oszukiwać  i  mienić  się  przyjacielem  Świętopełka,  a  tymc^isem  być 
powiernikiem  Arnulfa,  gotów  był  na  wszelkie  machinacye,  a  zatem  wzmiankę  lato- 
pisa  o  spiesznej  ucieczce  do  Arnulfa  Wichinga  ,.in  ducis  suspicionem  veniens  for- 
tasse propter  bellum  contra  Francos  susceptum",  wypada  posiawić  w  związku  z  za- 
mordowaniem Rudperta. 

•"*)  NajpierwszY  dokument  przez  Wichinga,  jako  kanclerza,  podpisany,  nosi 
datę    2  Seplembra  r.   S93.     .Monum.    Boica.   XI,   p.  436.     Dudik    I,   305—306, 


papieża  Formoza  w  celu  zawieszenia  wojny  przez  wojujące  stro- 
ny,"") aby  tem  ułatwić  Arnulfowi  możność  pospieszenia  z  pomocą 
papieżowi.  Arnulf,  nie  będąc  w  stanie  opuścić  Bawaryi,  posiał 
syna  swego  Zwentibalda  do  Italii,  a  sam  zdążył  do  Alzacyi 
i  w  Wormsie  zasiadał  na  sejmie,  w  Czerwcu  r,  894.  Ostatnią 
połowę  roku  894  Arnulf  przesiadywał  w  Bawaryi  i  tam  doszła  do 
niego  wiadomość,  że  Icsiążę  Świętopełk  w  jesieni  (Wrześniu) 
roku  894  życie  skończył.  Kiedy  mianowicie  i  jak  się  skoń- 
czyła wojna  INIorawianów  z  Arnulfem,  wiadomości  nie  posiada- 
my. Niemcy  ani  jednem  zwycięztwem  nie  pochwalili  się,  a  w  ro- 
cznikach fuldeńskieh.  pod  r.  894  zapisano  krótko:  ,,pokój  pomię- 
dzy Bawarami  a  Morawianami  zawarty  został  w  jesieni."  ^^) 

Zapisując  śmierć  Świętopełka  współcześni  mu  kronikarze, 
wyrażali  rozmaite  o  nim  zdania.  Jedni  w  złośliwych  wyrazach 
miotali  na  niego  potwarze  najdziwaczniejsze.*''^)  Inni  nazywali  go 
mężem  nadzwyczajnego  rozumu  i  przebiegłości.'*^)  W  oddalonym 
nawet  Byzancie  wspominano,  że  Świętopełk  był  mężnym  i  swym 
sąsiadom  strasznym.'^)  Rzeczywiście,  24-letnie  rządy  dowiodły 
niepospolite  w  nim  zdolności  wojenne,  energię,  wytrwałość.  Gdy 
jednak  wspomnimy  stosunek  jego  do  ś.  Metodego  i  kościoła  sło- 
wiańskiego, pomimo  woli  staje  nam  przed  oczami  biograf  ś.  Kle- 
mensa, wyrzucający  Świętopełkowi  jego  grubijaństwo,  dzikość 
postępowania  z  księżmi  słowiańskimi,  wreszcie  zupełne  oddanie 
się  pochlebiającym  mu  Niemcom.*-)     Staje  więc  przed  potomno- 


6')     Annal.  Fuld.  an.  894. 

^^)  Annal.  Fuld.  an.  894.  pax  tempore  auctumni  inter  Boioarios  et  Morawos 
compacta  est. 

®8)  Annal.  Fuld.  an.  894.  Zuentibaldus,  dux  AIoravorum  et  vagina  totius 
perfidie  cum  omnes  regiones  sibi  affines,  dolo  et  astutia  perturbando  hunianum  san- 
guinem  «itiens,  circumiret  ultimum  hortando  suos,  ne  pacis  amatores,  sed  potius 
inimicł  domcsticis  persisterent  diem  ultimum  clausit  in  feliciter,  —  tamże:  immani- 
tur  ac  cruenter  morę  łupi  mactat,   igne  et  fero  maximam  partem  devastat, .  . 

'•'j  Regino  an  894.  Zuentibolh  rex  Marahensium  . .  .  vir  inter  suos  prudcn- 
tissimus  et  ingenio  calidissimus. 

•')     Conatanlin  Porphirogenftus.    Dc  Adininislrando,  cap.  41. 

'-)     Vita  s,   Clementis.    Legenda  Bulgarica,    cap.   5,    10. 


—    u^   — 

ścia  Świętopełk  jako  bohater,  obrońca  niepodległości  narodowej, 
pierwszy  monarcha,  dążący  do  zebrania  plemion  słowiańskich 
w  jedno  państwo  chrześciańskie,  zorganizowane  na  wzór  monar- 
chii Franków.  IMiał  on  za  sobą  wszelkie  przymioty  wielkiego 
wodza  i  monarchy,  nie  dostawało  tylko  zamiłowania  własnej  na- 
rodowości. 

§  41. 

Upadek  państwa  Morawskiego  (894 — 907). 

I.  Synowie  Świętopełka.  Pokój  z  Niemcami  r.  894.  Najazd  Węgrów 
r.  894.  Oderwanie  się  Czechów  r.  895.  Zwada  pomiędzy  Moimirem  II 
a  Świętopełkiem  młodszym.  Odpadnięcie  Słowian  nadłabskich.  Intrygi 
Arnulfa.  Najazd  Niemców  i  Czechów  na  Morawy  r.  897—899.  Węgry 
w  Pannonii  r.  900.     Pokój  z  Niemcami  w  Regensburgu  r.  901. 

Świętopełk,  za  życia  jeszcze,  podzielił  kraj  swój  pomiędzy 
trzech  synów,  z  których  pierworodny  Moimir  II  miał  być  wiel- 
kim księciem,  a  dwaj  inni,  Świętopełk  i  trzeci  niewiadomego 
imienia,')  mieli  pod  zwierzchnictwem  Moimira  zostawać.  Bracia, 
po  śmierci  ojca,  w  jesieni  (we  Wrześniu)  przypadłej,  prawdopo- 
dobnie musieli  dokończyć  układy  o  pokój  z  cesarzem  Arnulfem, 
bo  tejże  jesieni  r.  894  pokój  zawarty  został.  Warunków  pokoju 
nie  dochowały  nam  dzieje,  ale  czyż  można  wątpić,  aby  Arnulf 
nie  skorzystał  z  dogodnych  dla  niego  okoliczności?  Władza  ksią- 
żęca, podzielona  między  trzech  braci,  bezwątpienia  osłabła,  nad- 
zwyczajnej energii  i  wytrwałości  Świętopełka  nie  stało,  a  tym- 
czasem na  horyzoncie  politycznym  straszne  chmury  zawisły. 
W  jesieni  r.  894  Węgry,    przeprawiwszy    się   przez  Dunaj,    całą 


')  Konstanty  Purpurorodny,  w  dziele  De  Administrando  imperii,  cap.  41, 
wzmiankuje  o  trzech  synach,  nie  nazwawszy  ich  po  imieniu.  W  kronikach  nie- 
mieckich wzmiankują  się  tylko  dwaj  synowie  Świętopełka:  Moimir  i  Świętopełk. 
(Annales  Fuld.  an.  898).  Trzeci  syn,  według  Dubraviusa,  pisarza  XVIII  w.,  zwał 
się  Światobój  a  według  dawniejszego,  anonimnego  żywociarza  króla  Belli,  —  Subor. 
W  przeszłym  wieku  Dobner  (Annales,  III,  305),  zważając,  że  w  kronice  Dandolo, 
książę  len  nazwany  „dux  Gotfridus",  mniemał,  że  to  jest  tlómaczeniem  imienia  Świa- 
tobój.    Dudik,  Mahr.   Gesch.  I,   319 — 320. 


—      144     — 

Pannoniję  okropnie  zniszczyli,  i  to  mogło  być  powodem  do  przy- 
spieszenia zawarcia  miedzy  Bawarami  a  Morawianami  pokoju.-) 
Żelazna  woką  Świętopełka  ulr/ymywany  związek  ludów  słowiań- 
skich rozwolnił  sie.  Synowie  księcia  czeskiego  Borzy  woja  (-J-  894),-') 
Spitygniew  i  Wratysław,  nie  życząc  być  w  związku  z  synami 
Świętopełka  i  podszczuwani  przez  Niemców  do  oderwania  sie  od 
Wielkiej  Morawii,  udali  sie  z  panami  swymi  do  Regensburga  na 
sejm  i  dobrowolnie  oddali  się  pod  zwierzclmictwo  rzeszy  nie- 
mieckiej r.  895.'*)  Tymczasem  synowie  Świętopełlca,  nie  bacząc 
na  zaleconą  im  przez  ojca  konieczność  clironienia  się  od  niezgody 
pomiędzy  sobą,  ledwo  rok  jeden  zostawali  w  zgodzie,  poczem 
wszczęła  się  między-  nimi  zwada,  nareszcie  wojna  domowa.'')  Z  ja- 
kiegoby  powodu  kłótnia  między  braćmi  zaszła,  dzieje  milczą.  Zwa- 
żając jednak,  że  w  wojnie  domowej  występują  tylko  dwaj  bracia 
]Moimir  II  i  Świętopełk   młodszy,    a  o  trzecim   bracie  nigdzie  ani 


")  Avari  qui  dicuntur  Ungaii,  in  his  tempoiibiis  ultra  Danubium  peragran- 
tes...  totam  Pannoniam  usque  ad  inteineclionem  deleveiunt  Pax  tempore  auctumni 
inter   Baioarios  et  Morawos  compacta  est.     Annal.  Fuld.  an.   89 j. 

*)  Kozma  chrzest  Borzywoja  oznaczył  r.  894,  co,  jak  wiemy,  1  rzypadlo 
wcześniej.  Szafarzyk,  zważając,  że  jak  wtedy,  tak  i  później  królowie  i  książęta 
zwyczajnie,  przed  zbliżeniem  się  śmierci,  powtórnie  chrzest  przyjmywali,  jak  na  przy- 
kład Spitygniew  r.  921,  przyszedł  do  przekonania,  że  Kozma  zamiast  roku  śmierci 
Borzywoja,  mylnie  rok  chrztu  jego  w  Morawii  oznaczył.  W  r.  8(5  Rorzywoj  już 
nie  żył.    Star.  Slow,  §  39,  8,  s.  453. 

■*)  Annales  Fulden.  an.  895.  Omnes  duces  Boem.aniorum  . . .  ad  regem  ve- 
nientes  . . .  per  manus,  prout  mos  est.  regiae  potestati  reconciliatos  se  subdiderunt. 

s)  Według  powieści  Konstantego  Purpurorodnego  Świętopełk,  związawszy 
trzy  laski,  dal  je  pierworodnemu  synowi,  aby  je  złamał.  Gdy  zaś  ten  dokazać  tego 
nie  mógł,  dał  je  drugiemu,  a  następnie  trzeciemu.  Potem  rozjął  trzy  laski  i  dał  ka- 
żdemu po  jednej.  Ci  zaś  złamali  je  natychmiast.  Upominając  synów  tym  przykładem, 
Świętopełk  mówił:  jeżeli  trwać  będziecie  w  jednomyślności  i  miłości  nierozerwani, 
będziecie  niezwyciężonyrrii  i  niezłomnymi  dla  nieprzyjaciół.  Jeżeli  zaś  między  wami 
znajdzie  się  zwada  i  kłótnia  i  podzielicie  się  na  trzy  władze,  nie  podlegając  bratu 
starszemu,  osłabicie  się  jeden  przez  drugiego  i  zgładzą  was  do  szczętu  sąsiedzi,  nie- 
przyjaciele wasi.  De  Administrando,  cap.  41,  Jest  to  starożytna  anegdota  o  królu 
leżącym  na  śmiertelnej  pościeli  i  dającym  synom  swym  pęk  strzał  do  złamania, 
z  nauką,  że,  jeśli  pozostaną  w  zgodzie  i  jedności,  żadna  siła  nie  przemoże  ich.  Ce- 
sarz zastosowawszy  tę  anegdotę  do  synów  Świętopełka,  objaśnił,  że  gdy  się  między 
nimi  wszczęła  wojna  domowa,  przyszli  Turcy  (Węgry),  znieśli  ich  do  szczętu  i  opa- 
nowali  ich  kraj.     De   Administr.  41. 


—     145     — 

słowa,  prawdopodobny  jest  domysł  dziejopisa  słowackiego,  że 
kłótnia,  a  potem  wojna  pomiędzy  dw-óma  braćmi  zaszła  o  spadek 
po  trzecim,  zmarłym  bracie/')  W  każdym  razie,  wojna  domowa 
otworzyła  szeroką  drogę  do  intryg  w  Morawii  wrogom  jej,  a  tu 
jeszcze  nikczemny  postępek  książąt  czeskicli  podał  sygnał  do  ro- 
zerwania związku  ludów  słow^iańskicli,  z  Morawią  połączonycli. 
Po  całej  więc  granicy  Słowian  z  Niemcami  od  Szłezwiku  aż  do 
Karyntyi  poczyna  się  rucli  na  korzyść  Niemców.  Najprzód  Obo- 
dryci,  przez  posłów  wyprawionycli  z  darami  do  Arnułfa,  starałi 
się  wyjednać  przedłużenie  rozejmu,  który  w  r.  895  upływał,  Ar- 
nulf  podane  warunki  przyjął  niezwłocznie.")  Podróż  jego  do  Rzy- 
mu, gdzie  papież  Formoz  koronował  go  na  cesarza  w  Kwietniu 
r.  896,  i  ciężka  clioroba  od  trucizny,  jalc  utrzymywali  współcze- 
śni, nie  przeszkodziła  mu  w  tymże  roku  zająć  Pannoniję,  prze- 
siadywać w  Błatnie  (r.  896),  aby  sprzymierzeńca  swego  Braczy- 
sława  do  wspólnego  działania  przeciw  Morawianom  nakłonić, 
i  w  tym  celu  poruczyć  mu  obronę  Pannonii  Niższej.^)  Starając 
się  odciągnąć  nadłabskich  Słowian  od  związku  z  IMorawdą,  Arnulf 
mienił  się  być  przyjacielem  Serbów,  załatwił  pograniczne  spory 
icłi  z  Niemcami,  za  co  mu  Serbowie  podziękowanie  i  dary  w  Sa- 
licacli  (Salz)  złożyli  r.  897.") 

Słowem  wojna  domowa  w  Morawii  podsuwała  cesarzowi 
ciągle  nowe  kombinacye  do  ujarzmienia  Słowian.  Najbliższym 
wykonawcą  jego  zamiarów  nie  mógł  być  nikt  inny  jak  Aribo, 
graf  Marki  Wschodniej.  Ale  Aribo  zostawał  dawniej  w  przyjaciel- 


®)  Sasinek.  Dejiny  diievnycli  narodov  na  uzemi  terajśieho  Uhorska,  1878, 
str.   178. 

')  An.  895.  Legati  Obodritorum  cuite  regia  Salz  munera  secum  deferentes 
ad  regem  pacifica  optantes  pervenerunt,  quos  rex  ut  audivit,  sine  mora  postulata  an- 
nuens,  et  abire  permisit.     Annal.  Fuld.  an.  895. 

*)  Annal.  Fuld.  an.  896.  Stipantibus  vero  isdem  in  partibus  inter  se  con- 
flictibus,  imperator  Pannoniam  cum  urbe  Paludaram  tuendani  Brazlavoni,  duci  suo, 
in  id  tempus  commendavit.  —  Szczegóły  w  Diimmlera  Geschichte  d.  Ostfrankischen 
Reichs,  II,  s.  412 — 42.'. 

")  Annal.  Fuld.  an.  897.  Regino  an.  897.  Szafarzyk,  Star.  Slow.  §  43, 
str.   541. 

Tora  III,  T(-v 


—     146     — 

skich  stosunkach  z  Świętopełkiem  i  mógł  porozumieć  sie  z  jego 
synem.  Zdaje  sie,  że  Arnult  mając  te  właśnie  okoliczności  na 
względzie,  wielkorząd/.two  Marki  Wschodniej  powierzył  krewne- 
mu swemu  po  kądzieli  markgrafowi  bawarskiemu  Luitpoldowi, 
księciu  Karyntyi,  oddając  pod  jego  zwierzchnictwo  Czechy,  Markę 
Wschodnią  z  przyległemi  okolicami  na  porzeczu  Aniży  (Enns). 
Brat  zaś  jego,  Aribo  zostawał  w  Marce  Wschodniej,  jako  graf 
i  pomocnik  I.uitpoldaJ'')  Życzeniem  cesarza  było,  aby  ci  dwaj 
powiernicy  jego  wspierali  w  Morawii  stronnictwo  Świętopełka 
młodszego  przeciw  Moimirowi  II.  Jurgieltnicy  ich  zapewno  roz- 
poczęli robotę,  ponieważ  w  Grudniu  r.  896  Moimir,  przez  posel- 
stwo wyprawione  do  Arnulfa,  bawiącego  w  Ottingen,  domagał 
się,  aby  zbiegom  jego  cesarz  nie  udzielał  przytułku  u  siebie.  Ar- 
nulfowi  nie  podobało  się  podobne  żądanie.")  Sługi  jego  nie  dla 
tego  zasiewali  intrygi,  aby  cesarz  sam  miał  je  niszczyć.  Owszem 
obowiązkiem  ich  było  zrobić  wszystko,  co  tylko  możebnem  było 
dla  wsparcia  Świętopełka  i  poniżenia  stronnictwa  Moimira.  Mo- 
żemy więc  sobie  wyobrazić,  jaka  to  radość  na  dworze  cesarskim 
zapanowała,  gdy  w  Styczniu  r.  897  posłowie  czescy  przybywszy 
do  Regensburga,  błagali  Arnulfa,  aby  im  pomoc  przeciw  Mora- 
wianom udzielił.  Nie  zwlekając  więc  Arnulf  w  końcu  tegoż  mie- 
siąca Stycznia  wyprawił  wojsko  po  brzegu  północnym  Dunaju 
i  Rzeźny  (Regen),  aby,  stosownie  do  okoliczności,  uderzyło  na 
Morawiję,  lub  Czechy  zajęło.^-)  Sprawy  jednak  cesarstwa  z  Bół- 
garami  i  Włochami  zatrzymały  rozpoczęcie  wojny  aż  do  końca 
roku  897. 

Uderzenie   na   Morawiję    Niemców  i  Czechów  wśród  wojny 
domowej    stronnictw    Moimira  i    Świętopełka    młodszego,    mogło 


'0)  A.  898.  in  orientalibus  partibus  .  . .  ubi  Aribo  terminalis  comes.  Erben, 
Regesta,  N.  53.  Fratres  marchiones  suos  Luitpolduin  et  Aribonem.  Hormayr,  Her- 
zog Luitpold,  Anmerk.  s.   2. 

^')  Caesar  a<ivenientibtis  ad  eum  ivIoravorum  missis,  qui  pro  pace  consti- 
tuendo,  ne  exules  eorum  profngi  recipereiitur,  ali  imiieratorc  flagitabant,  iit  aiidivit, 
absnhit  et  sine  mora  abire  pernusl.     Anna!.    JmiI.1.  an.  8i;7. 

'-)     Annal.  I*'uld.    an.  897. 


—     ^^7     — 

dać  przewagę  stronnictwu  niemieckiemu,  na  czele  którego  stał 
Świętopełk.  Ałe  tu  zdarzyły  się  niespodziewane  wypadki.  Aribo, 
syn  którego  Izanryk  dawniej  już  znajdywał  przytułek  i  pomoc 
u  nieboszczyka  księcia  Świętopełka,  porozumiawszy  się  z  możnym 
panem  bawarskim  grafem  Erimbertem,  działał  tak  dwuznacznie, 
że  Arnulf  w  Sierpniu  r.  8g8  usunął  Aribo  od  urzędu,  a  Erim- 
berta  na  więzienie  skazał.  Izanryk  zaś  zemknąwszy,  podniósł 
bunt.  Niemcy  mieczem  i  głownią  pustoszyli  Morawiję,  ale  stron- 
nictwo Moimira  trzymało  się  mocno  i  tak  Świętopełka  ścisnęło, 
że  ten  w  pewnym  grodzie  zamknąć  się  musiał,  ze  stronnikami 
swymi.  Dopiero  (w  początku  r.  899)  wojsko  Arnulfa,  zdążywszy 
pod  wzmiankowany  gród,  oswobodziło  Świętopełka,  gród  spaliło 
i  do  Niemiec  odprowadziło  księcia. ^■^)  Odtąd  o  Świętopełku  młod- 
szym w  dziejach  wzmianki  nie  znajdujemy. 

Przytoczone  wyżej  wypadki  wymownie  świadczą,  ze  poło- 
żenie Moimira  II,  w  ciągu  wojny  domowej  i  najazdu  Niemców 
z  Czecłiami,  było  dość  mocne.  Przypuszczenie  podobne  uwy- 
datni się  jeszcze  bardziej,  przyjąwszy  na  uwagę,  że  już  w  r.  898 
Moimir  II  udawał  się  do  papieża  Jana  IX,  który  na  stolicy  apo- 
stolskiej zasiadał  od  połowy  Czerwca  r.  898  do  połowy  Lipca 
r.  899,  z  proźbą  o  ustanowienie  w  Morawii  Iiierarcliii  ducho- 
wnej, niezależnej  od  biskupów  niemieckich.  W  razie  niepowo- 
dzenia Moimir  nie  mógłby  o  tem  myślić,  a  tem  bardziej  przyjąć 
trzech  dygnitarzy  duchownych,  przez  Jana  IX  wysłanych.^^) 

Tymczasem  Arnulf  oburzony  postępkiem  Izanryka  i  nie  do- 
wierzając swoim  grafom,  choć  już  chory  mocno,  osobiście  po  Du- 
naju wyprawił  się  z  wojskiem,  dla  ukarania  Izanryka.  Obiegł 
on  buntownika  w  twierdzy  Mautern,  którą  po  uporczywej  walce 
zdobył  i  samego  Izanryka  z  całą  jego  rodziną  w  niewolę  ujął. 
Lecz  w  drodze  do  Regensburga,  Izanrylc  zemknął,  a  dostawszy 
się  do  Moimira  z  pomocą  jego    znowu    udział    swój,    mianowicie 


'■'')     Annal.  Fuld.  an.  899. 
")     Szczegóły  niżej  str.   150. 

10* 


—    148    — 

część  Marki  Wschodniej,  odzyskał. ^'^)  Niepowodzenie  w  walce 
z  Moimirem,  a  przytem  spraw}'  włoskie  mocno  jątrzyły  chorego 
Arnulfa.  Umyślił  on  po  raz  drugi  za  narzędzie  polityki  swój 
użyć  Węgrów,  którzy  na  jego  wezwanie,  w  Sierpniu  r.  899  z  nad 
Dunaju  pociągnęli  po  nad  Sawą  do  Włoch,  a  rozbiwszy  na  gło- 
wę króla  włoskiego  Berengera  nad  r.  Brentą,  łupieżyli  Lombar- 
dyję.  W  tymże  czasie  wojska  bawarskie  do  Morawii  wkro- 
czyły, gdzie  połączywszy  się  z  Czechami,  trzy  tygodnie  kraj  nisz- 
czyły. ^''O 

Sprawy  międzynarodowe  wikłały  się  nadzwyczaj.  Do  wojny 
Arnulfa  z  Moimirem  II,  przymięszało  się  oburzenie  biskupów  ba- 
warskich nietylko  przeciw  Moimirowi,  ale  nawet  przeciw  samemu 
papieżowi  za  oderwanie  z  pod  ich  zarządu  ziem  morawskich.'') 
Węgry  łupieżyli  w  dolinie  r.  Padu,  a  toczony  za  życia  straszli- 
wem  robactwem  Arnulf  skonał  8  Grudnia  r.  899.  Na  wieść  o  tern, 
Węgry,  przypomniawszy  sobie  nieotrzymanie  od  Arnulfa  obie- 
canych im  darów, '^)  opuścili  Włochy  (r.  900)  i  po  tej  samej  dro- 
dze, po  której  przyszli  do  Włoch,  powrócili  do  Pannonii,'*^)  zkąd 
wyprawili  poselstwo  do  Bawarów,  niby  dla  traktowania  o  pokój, 
a  w  gruncie  rzeczy  dla  poznania  kraju, -^)  który  złupieżyć  zamie- 
rzali. Następca  Arnulfa  Ludwik  Dziecię  nie  zadowolnił  żądania 
Węgrów,  a  ci,  nie  zwlekając,  nagłym  napadem  przebiegłszy  Markę 
Wschodnią,  przeprawili  się  przez  r.  Aniżę  (Enns)  i  najpiękniejszą 
część  Bawaryi  (Traungau)  okropnie  zniszczyli;  poczem  spiesznie 
do  swych    stanowisk  w  Pannonii  powrócili.-')    Inny  zagon  Wę- 


'•^)     Annal,  Fuld.  an.  899. 

16)     Szafarzyk,  Star.  Slow.  §  39,  s.  453. 

1*)     Szczegóły  niżej  s     151   i  dalej. 

'**)  Quod  UiiKaris,  ut  in  Italiam  transirent,  pecuniam  dedissent.  Boczek.  Co- 
dex,  I,  N.  62. 

>^)  Annal  Fuld.  an.  900.  Ipsi  namque  eadem  via  qua  intraverunt,  Panno- 
niam  ex   mafime  porte  devastantes,  regressi   sunt. 

-'>)  Annal.  Fuld.  an.  900.  Missios  illorum  sub  dolo  ad  Baioaiios  pacem 
optendo,  regionem  illam  ad  explorandam  transmiserunt. 

-')  Annal.  1'uld.  an.  900.  Un^'ari  . . .  ledienint,  undc  vencrunl  ad  suam  in 
Pannoniam. 


—     149     — - 

grów,  plądrując,  w  t^mże  czasie,  na  prawem  porzeczu  Dunaju, 
roztrącony  przez  markgrafa  Luitpolda,  stracił  1200  ludzi,  którzy 
w  Dunaju  utonęli.'-'-)  Pierwsze  to,  wypadkowe  zwycieztwo  nad 
Węgrami,  przepełniło  Niemców  radością  i  dodało  im  energii  do 
spiesznego  zbudowania  nad  r.  Enns  pogranicznej  warowni  Enns- 
burga,   w  pobliżu  starożytnego  Lauriakum.'--^) 

Najazdy  Węgrów  opamiętały  nakoniec  Niemców  i  umiar- 
kowały zapalczywość  ich  przeciw  Morawianom.  Wojna  pomię- 
dzy tymi  narodami  sama  się  przez  się  przerwała.  Wypadało 
myślić  o  zawarciu  przymierza  i  wspólnej  obronie  przeciw  gro- 
źniejszemu nieprzyjacielowi. 

2.    Papież  Jan  IX  wznawia  udzielność  kościoła  morawskiego.    Oburzenie 
z  tego  powodu  duchowieństwa  niemieckiego  r.  900. 

Siedem  lat  rządów  Wicliinga  (885  —  892),  poświęconycli 
zniszczeniu  wielkiego  dzieła  ś.  Metodego*  sprowadziły  rozstrój 
w  liierarchii  kościoła  morawskiego.  Nauka  religijna  w  języku 
słowiańsl<im  wywrócona,  a  nauka  w  językacli  łacińskim  i  nie- 
mieckim nie  przyjmywała  się,  cłiociaż  papież  Stefan  VI  protego- 
wał Wicliinga  i  niemczyznę.  Wichingowi  zaś  przedewszystkiem 
szło  o  to,  aby  zostać  arcybiskupem  morawskim,  ale  to  sprzeci- 
wiało się  zamiarom  biskupów  passawskiego  i  salcburgskiego, 
którzy  nie  wyrzekali  się  pretensyi  do  rozporządzania  sprawami 
Icościoła  na  ziemiacli  morawskicli.  Ucieczka  Wicliinga  z  Mora- 
wii,  jak  wspomnieliśmy  wyżej,  tudzież  mianowanie  go  kanclerzem 
cesarza  Arnulfa,  nie  rozwiązywały  spraw-  kościoła  morawskiego, 
bo  dopóki  Wicliing  nie  zrzekł  się  katedr)'-  bislcupiej,  nikt  inny 
zająć  jej  nie  mógł.  Dopóki  więc  Wicliing  liczył  się  biskupem 
morawskim  ani  papież,    ani  ISIoimir  II  niczego  nie  przedsiębrali. 


--)  Annal.  Fuld.  an.  900;  Herimani  Augiensis  an.  900;  Annal.  Alaman. 
an.  900. 

"^)  Annal.  Fuld.  an.  900.  Urbem  in  littore  Anesi  fluminis  muro  obpo- 
suerunt. 


—     150     — 

A  gdy  po  śmierci  biskupa  passawskiego  Engilmarka  31  Grudnia 
r.  8c)8  Arnulf  na  te  godność  wyniósł  Wichinga,  otwierały  sie  mu 
widoki  połączenia  dyecezyi  Passawskiej  i  Morawskiej  w  swych 
rekacli,  co  zdawało  sie  być  zgodnem  z  życzeniem  ducliowieństwa 
niemieckiego,  aby  udzielności  kościoła  w  Morawii  nie  dopusz- 
czać. Lecz  wyniesienie  Wichinga  na  biskupstwo  Passawskie,  bez 
kanonicznego  wyboru,  tak  mocno  rozdrażniło  biskupów  bawar- 
skich, że  na  zwołanym  przez  arcybiskupa  salcburgskiego  zjeździe, 
Wiching  zmuszony  został  złożyć  godność  biskupa  passawskiego, 
a  na  to  miejsce  wybrany  został  Richar.'-*)  Wiching  znikł  w  dzie- 
jach. Teraz  dopiero  odkrywała  się  możność  Moimirowi  II  z  je- 
dnej, a  papieżowi  z  drugiej  strony  przedsięwziąć  kroki  do  obsa- 
dzenia wakujących  katedr  biskupich  w  Morawii. 

Jakim  sposobem  odbywało  się  porozujnienie  księcia  moraw- 
skiego ze  stolicą  apostolską,  wiadomości  nie  posiadamy.  Wszakże 
wiemy,  że  na  żądanie  Moimira  II,  papież  Jan  IX,  w  połowie  r. 
8gg  posłał  do  INIorawii  trzech  dygnitarzy  duchownych,  mianowi- 
cie: arcybiskupa  Jana,  biskupów  Benedykta  i  Daniela,  dla  roz- 
poznania na  miejscu  spraw  kościoła  i  porozumienia  się  z  Moimi- 
rem.  —  Nie  mając  pewnych  wiadomości  o  czynności  legatów  pa- 
piezkich,  przez  konjektury  tylko  przychodzimy  do  wniosku,  że 
zadaniem  ich  było  ustanowienie  trzech  sufraganii  pod  zarządem 
arcybiskupa.  Są  nawet  domysły,  że  Jan  był  tym  samym  Janem 
z  Wenecyi,  który  urząd  posła  Świętopełka  w  r.  874  sprawował'-'^) 
i  że  on  zajął  stolicę  biskupią  w  Welegradzie,  że  Benedykt  zo- 
stał biskupem  w  Nitrze,  a  Daniel  w  Krakowie  łub  Wiślicy,  gdzie 
już  od  czasu  wygnania  Wyszewita  chrześciaństwo  kwitnęło.-")  — 
Łatwo  domyślić  się  jak    mocno    oburzyli    się    biskupi   niemieccy 


-•*)  Anna).  Fuld.  an.  899.  Engilmarus  Passaviensis  episcopus  obiit  in  cujus 
locum  Yicliingus,  Alemannus  quidem,  contra  institutu  patrum,  primum  Moravensis 
ab  apostolico  destinatus  episcopus,  rege  concedente  successit,  sed  non  multo  post 
a  Deotmaro  archiepiscopo  ceterłsąue  suffragąneis  suiis,  contra  voluntatem  regis,  ca- 
nonicali  iudicio  abiectus  est. 

•■•)     Maciejowski.     Pamiętniki,  I,  s.   100. 

-«;     Bielowski.     Wstęp   krytyczny   do  dziejów  polskich,  s.  499 — 500. 


—     151     — 

na  wieść  o  przybyciu  do  Morawii  legatów  papieżkich,  z  polece- 
niem ustanowienia  odrębnej  hierarchii  duchownej  w  państwie 
Moimira  II.  Na  zgromadzeniu  duchowieństwa  bawarskiego,  pra- 
wdopodobnie w  Risbach,  biskup  salcburgski  Teotmor,  z  jego  suf- 
fraganami,  Waldo  freizingeńskim,  Erchenbaldem  eichsztadskim,^') 
Zachariaszem  sebeńskim,-^)  Tuto  regensburgskim  i  Richarem 
passawskim  biskupami,  5.W  imieniu  całego  duchowieństwa  i  ludu 
całego  Noryku"  zanieśli  skargę,  wyłożoną  w  liście  pisanym  w  po- 
łowie r.  goo  do  papieża  Jana  IX  ...  W  liście  tym  biskupi  uda- 
ją, iż  niewierzą  temu,  aby  święta  stolica  apostolska,  matka  ka- 
płaństwa i  źródło  wiary,  mogła  coś  niezgodnego  z  przepisami 
i  nauką  kościoła  postanowić,  „a  tymczasem  przybyli,  j  ik  sami 
twierdzą,  z  polecenia  waszego  Jan  arcybiskup,  Benedykt  i  Daniel 
biskupi,  do  ziemi  Słowian,  zwanych  Morowianami  podległej,  ze 
wszystkiemi  jej  mieszkańcami,  królom  naszym  i  narodowi  na- 
szemu, jak  we  względzie  kościelnym,  tak  i  we  względzie  po- 
datków świeckich,  ponieważ  my  nawróciliśmy  ich,  i  z  poganów 
chrześcianami  uczynili.  Z  tego  powodu  biskup  passawski,  do 
dyecezyi  którego  należy  lud  tej  ziemi,  od  samego  początku 
nawrócenia  go,  kiedy  okoliczności  wymagały,  zjeżdżał  tam  bez 
wszelkiej  przeszkody,  zwoływał  niejednokrotnie  synody  ze  swego 
i  miejscowego  duchowieństwa  i  wszystko,  co  uczynić  wypa- 
dało, mocą  swej  władzy  wykonywał,  a  nikt  się  mu  nie  sprze- 
ciwiał. Margrabiowie  nasi  pograniczni  odbywali  w  tej  ziemi 
narady,  wymierzali  sprawiedliwość,  pobierali  podatki,  niespo- 
tykając  także  żadnego  oporu.  I  trwało  tak  długo,  aż  (Morawia- 
nie; porzuciwszy  chrześciaństwo,  i  poniewierając  wszelką  spra- 
wiedliwość, wszczęli  walkę  i  taki  opór  stawili,  iż  biskupowi  i  ka- 
znodziejom zamknęli  dostęp  do  nich,  sami  zaś  robili  co  chcieli. 
A,  co  najbardziej  jest  boleśnem  i  nieprawdopodobnem,  ku  wię- 
kszej obeldze  naszej,  przechwalają  się  jeszcze,  że  za  pomocą  zna- 


2')     Biskupstwo    Eichsztadskie,    w    północno-zachodniej    stronie    od    Regens- 
buiga,  dawniej   do  arcybiskupstwa  Mogunckiego  należało. 

-*j     Biskupstwo  Sebeńskie  w  Tyrolu,  do  Brixen  przeniesione  zostało  w  X  wieku. 


-      152     — 

cznej  summy  pieniężnej  wyjednali,  że  w  biskupstwie  (passawskim) 
stało  sie  to,  o  czem  nigdy  od  stolicy  apostolskiej  nieslyszano 
i  czego  żadne  kanoniczne  ustawy  niedopuszczaja:  dopuszczona 
schizma  w  jednym  kościele.  I  oto  z  jednego  biskupstwa  po- 
wstało piec,  ponieważ  przybyli  biskupi,  w  imieniu  waszem,  usta- 
nowili w  jednym  i  tymże  biskupstwie  arcybiskupa,  (jeżeli  oprócz 
istniejącego  arcybiskupa  może  istnieć  drugi),  i  trzech  suffraga- 
nów,  bez  wiadomości  arcybiskupa  i  zgody  biskupa,  w  dyecezyi 
którego  oni  się  znajdywali,  Przedmiestnik  wasz,  stosownie  do 
życzenia  księcia  Świętopełka,  wyświęcił  na  biskupa  Wichinga, 
lecz  on  nie  poruczał  mu  starożytnej  dyecezyi  Passawskiej,  a  po- 
słał go  do  ludu  nowonawróconego,  podbitego  przez  wzmianko- 
wanego księcia,  i  przez  niego  z  pogaństwa  na  wiarę  chrześciań- 
ską  nawróconego.  A  gdy  legaci  wasi  pozwolili  Słowianom  wejść 
z  nimi  w  bliższe  stosunki,  to  ci  oskarżali  nas  i  potwarzali  kłamli- 
wymi wyrazami,  ponieważ  nie  było  komu  powiedzieć  im  pra- 
wdę, —  wyrzekali,  że  my  także  z  Frankami  i  Alemannami  mieli 
zwady  i  kłótnie,  gdy  tymczasem  oni  są  najlepszymi  naszymi  przy- 
jaciółmi i  pomocnikami.  Oskarżali  jeszcze  nas  (Słowianie),  że 
w  stosunku  do  nich  jesteśmy  nieprzejednani,  czego  nieodrzucamy, 
lecz  w  tem  nie  nasza  wina,  a  ich  własne  zepsucie,  ponieważ  gdy 
poczęli  oni  lekceważyć  chrześciaństwo,  przestali  płacić  naszym 
królom  i  urzędnikom  podatki,  za  oręż  chwycili  i  lud  nasz  krzy- 
wdzić poczęli,  wtedy  u  nich  wybuchnął  bunt.  A  ponieważ 
tamci  (Niemcy)  zwyciężyli  ich  orężem  i  znowu  uja- 
rzmili, to  oczywiście,  na  mocy  prawa  wojen- 
nego, powinni  byli  mieć  ich  swymi  poddanymi 
i  w  każdym  razie  czy  chcą  czyniechcą  państwu 
naszemu  podlegać  muszą.  W  skutek  tego  wam  wypada 
postępywać  ostrożnie,  przedsiębrać  środki  umiarkowane,  aby  gor- 
sza strona  nie  wzmagała  się,  a  lepsza  nieosłabła.  Przodkowie 
najjaśniejszego  monarchy  naszego  Ludwika,  imperatowie  i  króle 
pochodzą  z  najbardziej  chrześciańskiego  ludu  Franków,  Moimi- 
rowi  zaś  Słowianie  pochodzą  z  poganów  nikczemnych.  —  Tamci 


—     ^53     — 

potęga  cesarską  respublike  Rzymską  bronili,  ci  zaś  łupieżyU  ją; 
tamci  świat  ca}y  napełnili  sławą,  a  ci  w  Icryjówkacli  i  za  murami 
grodów  skrywali  sie.  Nadwszystko.  nasz  młodocianny,  w  niczem 
nieustepujący  swym  przodkom  król,  stosownie  do  udzielonej  mu 
od  Boga  cnoty,  życzy  ze  wszystkimi  książętami  państwa,  być 
stałym  obrońcą  świętego,  rzymskiego  kościoła  i  najwyższego 
jego  pasterza.  Wszelkie  usiłowania  jego  zmierzają  do  tego, 
aby  przez  powierzoną  mu  władzę  służyć  Bogu  i  namiestnikowi 
jego,  dla  tego  on  tak  wysoko  szanuje  pokój  i  zgodę,  a  tuląc  się 
do  was,  jakby  do  ojca,  pocieclię  znajduje.  Co  się  tyczy  oskar- 
żenia nas  przez  Słowian,  jakobyśmy  z  Węgrami  obrazili  wiarę 
katolicką,  zawarli  z  nimi  przymierze,  zaklinając  się  na  psa,  wilka, 
lub  inne  obrzydliwe  przedmioty  pogańskie,-*')  i  jakbyśmy  dali  im 
(Węgrom)  pieniądze,  ażeby  na  Włochy  uderzyli,  to  kłamstwo 
wszystkiego  tego  wnet  by  się  wykryło,  a  nasza  niewinność  byłaby 
stwierdzoną,  jeżeliby  sprawa  nasza  rozważoną  została  przed  obli- 
czem wszechwiedzącego  Boga  i  jego  namiestnika  apostolskiego. 
Wszakże  gdy  oni  ciągle  grozili  naszym  i  oddalonym  od  nas 
chrześcianom,  tudzież  ciemiężyli  ich  prześladowaniem  srogim, 
to  my  rzeczywiście  dali  im,  lecz  nie  pieniężne  podarki,  a  naszą 
odzież  lnianą,  ażeby  choć  cokolwiek  dzikość  ich  zmiękczyć.  I  tak, 
wszystko  wzmiankowane  wyżej,  wymyślili  ci  (Słowianie)  ze  zło- 
ści serdca  swego  i  biskupów  waszych  podniecili  do  niesprawie- 
dliwego z  nami  postępowania  do  takiego  stopnia,  że  w  liście  do 
nas  posłanym,  jakby  od  stolicy  apostolskiej,  winę  całą  na  nas 
zwalili  i  jeszcze  twierdzili,  że  zasłużyliśmy  aby  miecz  boży  (wy- 
klęcie) spadł  na  nas.  Stało  się  z  nami  także  to,  co  pewien  mę- 
drzec powiedział :  na  sprawiedliwym  cięży  wina  zbrodniarza. 
Tymczasem  zbrodnię,  którą  nam  przypisują,  oni  sami  oddawna, 
.  w  ciągu  lat  wielu   popełniali.     Przyjęli    do    siebie   mnóstwo    Wę- 


2")  Przy  zawarciu  umów  chrześcian  z  poganami,  zwyczajnie  chrześcianie  mu- 
sieli spełniać  obrzędy  pogańskie.  Przy  zawarciu  przymierza  imperatora  Leona  Ar- 
mianina  z  Bólgarami,  Grecy  musieli  sie  stosować  do  obrzędów  i  obyczajów  pogań- 
skich.   Theophan.    Contin.  lib.  I,  cap.  20,  p.  31. 


—     154     — 

grów,  stosownie  do  ich  obyc/aju  ogolili  głowy  swym  chrześcia- 
nom  fałszywym  i  nietylko  póduszczali  ich  (Węgrów)  na  nas  chrze- 
ścian,  lecz  i  sami  z  mmi  się  połączyli:  jednych  uprowadzili  w  nie- 
wolę, innych  pozabijali,  innych  głodem  i  pragnieniem  w  włęzie- 
niacłi  zamęczyli,  niezliczone  mnóstwo  pogrążyli  w  nędze,  mężów 
szlachetnycłi  i  kobiet  uczciwych  w  niewole  zabrali,  kościoły  boże 
spalili  i  budowle  wszystkie  zburzyli,  tak,  że  w  całej  Pannonii, 
najobszerniejszej  prowincyi  naszej,  nie  widać  prawie  żadnego  ko- 
ścioła, o  czem  mogliby  rozpowiadzieć,  naznaczeni  przez  Was  bi- 
sl<upi,  jeżeliby  zechcieli  zeznać  ile  dni  przepędzili  w  podróży 
i  w  jakim  stanie  kraj  spustoszonym  znaleźli.  A  gdy  dowiedzie- 
liśmy się  o  wtargnięciu  Węgrów  do  Italii,  —  to  Bóg  świadkiem, 
że  chcieliśmy  ze  Słowianami  pojednać  się  i  obiecaliśmy  przeba- 
czyć im,  przez  wzgląd  na  Boga,  wszystko  co  złego  nam  i  naszym 
uczynili,  zwrócić  im  wszystko,  coby  się  u  nas  mogło  z  ich  ma- 
jątku okazać,  ażebyśmy  byli  w  bezpieczeństwie  z  ich  strony,  przy- 
najmniej dopóty,  aż  odbylibyśmy  wyprawę  do  Lombardy  i,  w  celu 
bronić  posiadłości  ś.  Piotra  i  oswobodzić  lud  chrześciański  z  po- 
mocą boską.  I  po  tylu  zbrodniach  mają  beneficye  i  występują 
jeszcze  fałszywymi  oskarżycielami  ci,  którzy  zawsze  byli  prześlado- 
wcami chrześcian.  Jeżeli  się  znajdzie  ktokolwiek  na  świecie,  aby 
nam  udowodnić  postępki  niesprawiedliwe,  niech  zjawi  się,  a  Wy 
przekonacie  się,  że  on  się  oszuka,  a  my  z  tej  sprawy  czyści  wyj- 
dziemy. I  tak  my  wszyscy  błagamy  Was  nie  dawać  wiary  niczyim 
przeciw  nam  podszeptom,  dopóki  nie  zdarzy  się  okoliczność 
i  w  tej  sprawie  nie  będzie  wyprawiony  Wasz  poseł  do  nas,  albo 
na  odwrót  od  nas  do  Was.  W  ogóle  żal  i  ból  powszechny  prze- 
pełniły mieszkańców  Germanii  i  Noryku,  że  jedność  kościoła  na- 
ruszona, ponieważ  jedno  biskupstwo,  jak  powiedzieliśmy,  na  pięć 
rozdzielone  zostało, •'"^')     Jeżeli  zatem  oszukaństwo  podstępem    Sło- 

80j  Dla  czego  biskupi,  mówiąc  o  dyecczyi  Passawskićj,  milcżą  o  prawach 
dyecezyi  Salcburgskiej  na  Pannoniję,  o  tzem  prowadzili  spory  z  papieżem  Ja- 
nem VIII?  Czy  w  r.  900  arcybiskup  salcburgski  odzyskał  już  swe  prawa  i  kościo- 
łem w  Pannonii  zarządzał?  —  Być  może!  Tak  myśli  Wattenbach.  Beitrage  zur  Gesch. 
d,  Cłiristl.  Kirche  in  Bohmen  und  Mahren.    Wien,   1849,  s.  32. 


-      155     — 

wian    przyniosło   jaka    bądź    szkodę,  —  niech    to    sprawiedliwość 
naprawi.*' =^^) 

List  ten  pod  wszelkiemi  względami  doskonale  maluje  sto- 
sunki i  ludzi  z  końca  IX  w.  Duchowieństwo  niemieckie,  powodu- 
jąc się  głównie  korzyścią  materyalną,  nie  może  się  pogodzić 
z  myślą  aby  od  biskupstwa  Passawskiego  odjęta  została  Morawia 
i  z  naciskiem  wyrzeka,  iż  biskupstwo  to  na  pięć  rozdzielone  zo- 
stało wbrew  ustawom  kanonicznym,  zamilczając  przytem,  że  już 
w  r.  869  papież  Jan  VIII  uznał  odrębność  morawskiego  ko- 
ścioła, zarząd  którego  ś.  Metodemu  powierzył.  Poczucie  przewagi 
chrześciańskiej  Germanii  nad  Słowianami,  poganami,  chociaż  już 
byli  ochrzczeni,  napełnia  umysł  biskupów  zarozumiałością,  posu- 
niętą do  bezczelności  i  kłamstwa.  Według  ich  pojęcia  lud  sło- 
wiański zawsze  był  podległym  cesarzowi  i  narodowi  niemieckie- 
mu, pod  względem  duchownym  i  świeckim,  że  duchowieństwo 
i  urzędnicy  niemieccy  rządzili  w  kraju  słowiańskim  jak  chcieli, 
a  Słowianie  płacili  podatki,  dopóki  djabeł  ich  nie  opętał,  lecz  czy 
chcą,  czy  nie  chcą  muszą  być  poddanymi  Niemców.  —  Nie  tają 
się  biskupi  z  nienawiścią  do  Słowian,  nie  uznają  w  nich  ludzi  so- 
bie równych,  a  tylko  gorszych,  niekrępują  się  przyzwoitością  wy- 
rażeń, a  pretensyje  swe  do  zarządu  duchownego  w  dyecezyi  mo- 
rawskiej opierają  na  prawie  oręża  i  wyższości  Niemców,  jakby 
od  samego  Boga  przeznaczonych  do  panowania  nad  Słowianami. 
Wyrzekając  się  wszelkich  stosunków  tajnych  z  Węgrami,  prze- 
kupstwa ich  pieniędzmi  aby  na  Włochy  uderzyli,  tudzież  najcięż- 
szego oskarżenia,  że  przy  zawarciu  umowy  zaklinali  się  pogań- 
skim sposobem,  z  obrazą  wiary  chrześciańskiej,  jak  głosili  Sło- 
wianie, biskupi  przyznają  się  jednak,  że  Węgrom  Niemcy  tylko 
odzież  lnianą  dawali,  (co  w  gruncie  było  przekupstwem),  i  Bo- 
giem się  świadczą  że  jedynie  niezgoda  z  Morawianami  przeszko- 
dziła im  zdążyć  na  pomoc    Włochom   przeciw   Węgrom.     Kłam- 


'')  Tekst  u  Erbena,  N.  54.  Dodatek,  I,  N.  20,  cokolwiek  ró/niacy  się 
opuszczeniem  niektórych,  nie  mających  znaczenia  szczegółów,  w  innych  wydaniach 
pomieszczonych.  « 


—      156     — 

stwo  to  jednak  wierutne,  bo  w  tym  samym  czasie  kiedy  Węgry 
grasowali  w  dolinie  Padu,  Bawary  lupieżyli  Morawie,  a  zatem 
nie  Morawianie  przeszkadzali  Niemcom  do  Wioch  z  pomocą  po- 
spieszyć. 

Dla  usprawiedliwienia  siebie  biskupi  zarzucali  Słowianom, 
że  sie  sami  przyjaźnili  z  Węgrami,  siedlili  ich  u  siebie  i  głowy 
na  wzór  Węgrów  golili.  —  Są  to  wiadomości  prawdopodobne, 
dające  sie  łatwo  wytlómaszyć  ówczesnym  stanem  politycznym 
państwa  Morawskiego.  Przyciśnieni  ze  wszech  stron  i  przez 
Czechów  zdradzeni,  Morawianie  musieli  szukać  zbliżenia  sie  z  Wę- 
grami, przyjmywać  ich  dla  osiedlenia  w  swym  kraju,  a  bezwąt- 
pienia  byli  między  nimi  i  tacy,  którym  podobały  się  wspólne 
z  Węgrami  na  Niemców  wyprawy.  Oczywiście,  że  stając  do 
szeregów  z  Węgrami,  Morawianie  niechcieli  się  od  nich  różnić 
i  dla  tego  głowy  sposobem  węgierskim  golili.  —  Nie  ścieśniając 
się  żadnymi  argumentami,  dla  usposobienia  papieża  na  korzyść 
Niemców,  biskupi  nie  wahali  się  rzucić  podejrzenie  na  legatów 
papiezkich  wprost  o  przekupstwo.  Tu  chyba  tylko  zupełne  nie- 
pojmowanie tradycyjnej  polityki  papieżów  i  dyscypliny  rzymskiej, 
aby  dopuszczać,  iż  legaci  mogli  cokolwiek  uczynić,  na  co  by  nie 
mieli  upoważnienia  od  stolicy  apostolskiej.  Jan  IX,  idąc  w  ślady 
Adryana  II  i  Jana  VIII  i  mając  na  uwadze,  że  autonomia  kościoła 
morawskiego  była  już  faktem  dokonanym,  nie  mógł  legatom 
swym  wskazywać  innego  postępowania,  jak  urządzenie  hierarchii 
i  obsadzenie  wakujących  katedr  biskupich,  na  co  najmocniej  bi- 
skupi bawarscy  uderzali. 

Rozdrażnienie  przeciw  papieżowi  biskupów  bawarskich  po- 
dzielał także  spólczesny  arcybiskup  moguncki  Hatto,  który  na 
prośbę  wzmiankowanych  biskupów,  odezwał  się  w  Uście  do  pa- 
pieża w  r.  900  pisanym,  niemniej  bezczelnie  jak  jego  bawarscy 
koledzy.  Twierdził  on,  że  buntow^nicy  przeciw  Frankom  Morawia- 
nie nigdy  własnych  metropolitów  i  biskupów  nie  mieli,  że  wpro- 
wadzenie tej  nowości  pobudziło  Morawian  do  zuchwalstwa,  że 
jeśli  napomnienie  papiezkie  ich  nie  poprawi:    czy    chcą,    czy 


—     157     — 

nie  chcą  książętom  niemieckim  karku  ugiąć  mu- 
szą, że  to  wszystko  do  rozlewu  krwi  doprowadzić  musi.-'-)  Czy 
podobno  dopuścić,  aby  arcybiskup  moguncki,  twierdząc  że  Mo- 
rawianie własnych  biskupów  nie  mieli,  nic  nie  wiedział  o  Meto- 
dym,  czy  też  w  zaślepieniu  i  nienawiści  do  Morawianów,  igno- 
rował nawet  dekrety  papieży  Adryana  II  i  Jana  YIII,  aby  bez- 
czelnym fałszem  poprzeć  skargę  biskupów  baw^arskich? 

List  biskupów  bawarskich  odesłany  został  do  Rzymu  w  je- 
sieni r.  900,  a  zatem  już  po  śmierci  Jana  IX,  zmarłeg^o  w  Lipcu 
tegoż  roku."'-^)  Co  w  skutek  tego  listu  przedsięwziął  następca 
Jana  IX,  —  niew^iadomo.  Niew^ątpliwie  jednak,  iż  krok  uczyniony 
przez  Jana  IX  w  sprawie  autonomii  kościoła  morawskiego,  osta- 
tecznie zniweczył  pretensye  biskupa  passawskiego  na  poddanie 
pod  jego  władzę  terrytoryi  morawskiej.  Dalszy  los  arcybiskupa 
Jana  i  biskupów  Benedykta  i  Daniela  —  także  niewiadomy.  Wy- 
padki dziejowe,  szybko  następujące  po  sobie,  sprowadziły  burzę, 
o  której  wnet  powiemy. 

3.    Przymierze  Moimira  II  z  Niemcami  w  Regensburgu  r.  901.    Najazdy 

Węgrów   w    r.  902    i    903.     Zamordowanie    posłów    węgierskich    przez 

Niemców  904. 

Osiedlenie  się  Węgrów  w  Pannonii,  około  jeziora  Błatna, 
w  r.  900,  zagrażając  zarówno  Słowianom  i  Niemcom,  zmusiło  oba 
narody  przerwać  wojnę  i  zawrzeć  pokój,  w  Regensburgu,  r.  901. 
Warunki  tego  pokoju  nam  niewiadome,  ale  dla  Moimira  II  mu- 
siały być  dogodne,  w  przeciwnym  bowiem  razie  niemieccy  krp- 
nikarze  nie  zaniedbaliby  zapisać  je  dla  potomności.  Tymczasem 
z  annałów  fuldeńskich  dowiadujemy  się  to  tylko,  że  Niemcy  nie 
zadowalniając  się  zawarciem  pokoju  w  Regensburgu,  rozumie  się 


'2)     Erben,  Regesta,  N.  55,   patrz  Dodatek  I,  K  2t. 

^^)  Wyrażenie  w  liście  „quia  dei  gratia  liberta  est  Italia  (od  Węgrów)" 
dawno  już,  zwróciło  uwagę  badaczy,  że  list  ten  napisany  został  już.  po  śmierci 
Jana  IX.     Diimmler,  Gesch.  d.  Ostfrankischen  Reichs,  III,  s.  514. 


-     158     - 

przez  posłów  morawskich,  wysiali  jeszcze  do  Morawii  biskupa 
passawskiego  Richara  i  grafa  szwabskiego  Udalrika,  przed  któ- 
rymi Moimir  z  panami  swymi  przysięga  zobowiązali  się  dotrzy- 
mać warunki  pokoju,^^)  Wymaganie  podobnej  ratyfikacyi  trak- 
tatu wskazuje  jak  wielką  w'agę  do  zachowania  go  przywiązywali 
Niemcy.  Zważając  na  okoliczność,  nie  omylimy  sie  zapewno 
przypuszczając,  że  tu  szło  Niemcom  o  zapewnienie  sojuszu  z  Mo- 
rawianami przeciw  nastającym  już  z  bliska  Węgrom.''''')  Podo- 
bne przypuszczenie  znajduje  poparcie  w^  postępowaniu  Węgrów, 
którzy  w  latach  goi   i  902  po  trzy  kroć  na  Morawiję  uderzyli,"''*') 


^*)  Aniial.  Fultl.  an.  901.  Generale  placitum  Radisbona  civitatu  habiUim 
est;  ibi  inter  alia  missi  Moiavorutn  pacem  optantes  pewenerunt.  Quod  mox  ut  pe- 
cierunt  et  juramento  firmatum  est.  Inde  ab  hac  ipsum  Richarius  episcopns  et  Udal- 
ricus  coities  Marahaha  missi  sunt,  qui  eodem  tempore,  ut  in  Bawaria  firmatum  fuit, 
ipsum  ducem  et  omnes  primates  eius  eandem  pacem  se  servaturos  juramento  con- 
strinserunt.  Podobnie  Herimann  Augiensis  an.  901.  eodem  anno  Moymirius  dux  Ma- 
rahensium  .  . .  cum  Ludvico  rege  pacificati  sunt. 

■'■'•)  Historyk  morawski  Dudik  mniema,  że  wyprawienie  w  poselstwie  biskupa 
Richara  było  nie  bez  celu  i  zapewno  dla  wyjaśnienia  stosunków  kościelnych, 
szczegóły  których  nie  mogły  być  umówione  w  Regensburgu,  bez  zgody  Mołmira. 
Gesch.  Miihrens,  I,  346,  Na  to  odpowiem.  Wyprawianie  biskupów  w  poselstwach 
w  X  w.,  było  rzeczą  zwyczajna,  bo  ci  byli  więcej  od  innych  dygnitarzy  oświeco- 
nymi, biegłymi  w  piśmie  i  dyplomacyi.  Richar  miał  pretensye  na  dyecezyę  mo- 
rawska, ale  czyż  Moimir  mógł  mu  pomódz,  w  obec  stanowczego  rozporządzenia  pa- 
pieża Jana  IX  i  legatów  jego:  arcybiskupa  Jana,  biskupów  Benedykta  i  Daniela, 
którzy  bezwątpienia  dobrowolnie  nie  odstąpiliby  od  danej  przez  papieża  instrukcyi, 
a  przytem  czyż  mógł  Moimir  II  wtasnemi  rękami  niszczyć  to,  czego  się  usilnie  do- 
bijał? Wreszcie  nie  pora  by!a  traktować  o  mniejszej  wagi  kwestyach  hierarchii  ko- 
ścielnej, kiedy  nad  głowami  Niemców  i  Morawianów  zawiał  miecz  węgierski.  Pra- 
wdopodobnie przysięga  Moimira  i  panów  morawskich  potrzebniejszą  była  dla  zape- 
wnienia, że  w  chwili  krytycznej  nie  będą  Węgrom  pomagać.  Jeżeli  podobny  warunek 
był  przedmiotem  traktowania,  to  mógł  być  tylko  konfidencyalny,  współczesnym  la- 
topiscom  nieznany  i  dla  tego  przez  nich  nie  zapisany. 

■'''')  Krótkie,  urywkowe  zapiski  Icronikarskie  z  tego  czasu  nie  dają  możności 
pochwycić  wątek  stosunków  międzynarodowych.  I  tak:  Annal.  Fuld.  an.  901.  In- 
terdum  vero  Ungari  australem  partem  regni  illorum  (Morawian)  Carantanum  devas- 
tando  invaserunt.  Ale  Karyntyja  w  r.  901  do  Morawian  nie  należała,  zostaje  więc 
wyrażenie  kronikarskie  ciemne.  Badacze  rnyślą,  że  być  może  przed  wyrazem  „Ca- 
rantanum" opuszczone  słowo  juxta.  W  takim  razie  możebnem  byłoby  wyrażenie 
kronikars-kie  pojmować  w  ten  sjrosób,  że  Węgry  w  r.  901  zniszczyli  południową 
część  Morawii,  [o  gi-anicy  jej  z  Karuiiyją.    Dalej  Herimann  Augiensis  an.  902.    Un- 


—     159     — 

a  w  następnym  r.  903  napadli  na  Niemców.^')  Tymczasem  Mo- 
rawianie zostają  z  Niemcami  w  zgodzie.  Oczywiście,  że  dla  Wę- 
grów jedni  i  drudzy  nieprzyjaciółmi  byli,  a  zatem  Niemcy  i  Mo- 
rawianie musieli  wprzód  jeszcze  porozumieć  się  między  sobą. 

Zaniepokojeni  osiedleniem  się  Węgrów  w  Pannonii,  Bawary 
przemyśliwali  jakimby  sposobem  odwrócić  burzę,  gotującą  się 
ze  strony  nowoprzybyłych  sąsiadów.  Sojusz  z  IMorawianami  na- 
pełniał Bawarów  nadzieją  pomocy  przeciw  ^Vęgrom,  siły  któ- 
rycłi  Bawary  oczywiście  nie  pojmywali,  gdy  razu  jednego,  zapro- 
siwszy na  ucztę  wodzów  węgierskicłi,  zdradą  głównego  wodza 
Cłiussala  z  orszakiem  jego  zamordowali  (904).-'^)  Według  pojęć 
Niemców  X  w.,  godziło  się  z  poganami,  jak  z  psami  postępy- 
wać.  Zwabić  podstępem,  a  potem  zniszczyć  przeciwnika  zdawało 
się  mądrością  polityczną,  której  Niemcy  ściśle  trzymali  się  w  zaj- 
ściacli  ze  Słowianami.-'")  Mniemali,  że  podobny  fortel  uda  się 
i  z  Węgrami,  tem  bardziej,  że  ci  nie  spieszyli  z  odwetem  i  na- 
wet po  upływie  roku  od  czasu  dokonania  zdrady,  niczego  prze- 
ciw Bawarom  nie  przedsiębrali. 

Pokój  nad  środkowym  Dunajem  w  r.  904  zdawał  się  zapo- 
wiadać trwałość  swą  w  następne  lata.  Po  Dunaju  korabie  ł<u- 
pieckie  krążyły  sw'obodnie,  ożywiając  stosunki  Słowian  z  Bawa- 
rami. Skarb  cesarski  napełniał  się  docłiodami  pobieranemi  z  kup- 
ców do  Bawaryi  po  Dunaju  przybywających!.  Skargi  ducliowień- 
stwa  bawarskiego  i  grafów    na   nadużycia    przy    pobieraniu    cła, 


gari  Marahenses  petunt  pugnaąue  vicli  terga  verterunt.  Annal.  Alamann.  902.  hel- 
ium in  Maraha  cum  Ungaris  et  patria  victa.  Cóż:  czy  w  tej  wojnie  i  Niemcy  przyj- 
my wali  udział,  że  ich  ojczyzna  klęskę  poniosła? 

"')     Annal.  Alamann,  an.  903.    Bellum  Bauguariorum  cum  Ungaris. 

'*)  Annal.  Alamann.  an.  904.  Ungari  in  dolo  ad  convivium  a  Baugauriis 
Yocati;  Chussal  dux  eorum  suique  sequaces  cccisi  sunt.  Wypadek  ten  w  innych 
analach  zapisany  pod  r.  902.  I  tak:  w  Annal.  Sangallenses  Major.  an.  902.  Aga- 
reni  (id  est  Ungari)  a  Baioariis  ad  brandium  vocati,  ubi  rex  eorum  Chussal  occisus 
est,  et  alii  quam  plurimi  cum  eo. 

•■"*)  Przykłady:  Moimir  i  RościslaM'  Morawscy.  Później  przez  Gerona  zamor- 
dowanie 31)  zwierzchni!. ów  słowiańskich,  o  czem  powiem  niićj  i  t.  d. 


—     i6o     — 

wymagały  uregulowania  taryfy  celnej.  Z  rozkazu  króla  Ludwika 
Dziecięcia,  polecono  zostało  margrafowi  wschodniemu  Aribo  z  jego 
urzędnikami,  w  przytomności  arcybiskupa  salcburgskiego  Teo- 
tmara,  biskupa  passawskiego  Burharda  i  grafa  Ottokara.  zje- 
cliawszy  się  w  R  a  f  f  e  Isz  t  e  d  t  e  n/")  określić  stałe  cło  od  to- 
warów, które  po  Dunaju  z  Czecli  i  Rakus  do  Bawaryi  przyby- 
wały, szczególnie  soli,  aby  ułatwić  zbyt  jej  z  miejscowej  w  Traun- 
gau  produkcyi.'*')  W  którym  mianowicie  roku  zjazd  ten  przy- 
padł, z  pewnością  nie  wiemy,  ale  zważając  na  wypadki  i  osoby 
uczestniczące  w  zjeździe,  wypada  czas  zawarcia  umowy  odnieść 
nie  wcześniej  jak  do  r.  904  i  nie  później  jak  do  r.  906.*-) 

Zawarcie  umowy  w  Raffelsztedten  świadczy,  że  do  r.  906 
na  brzegach  środkowego  Dunaju  spokój  panował,  ale  wnet  po 
tern  zaszła  jakaś  straszna  katastrofa,  wśród  której  znikło  państwo 
Morawskie  tak  bystro  i  tak  tajemnie,  że  nikt  ze  współczesnych 
rocznikarzy  o  tym  ogromnym  wypadku  ani  wspomniał.  Dopiero 
w  pół  wieku  później  imperator  Konstanty  Purpurorodny  zapi- 
sał, ,,że  po  śmierci  Świętopełka  synowie  jego  żyli  w  pokoju  z  so- 
bą przez  rok  jeden;  kiedy  zaś  zwada  i  zatargi  pomiędzy  nimi 
wszczęły  się,  przyszli  Turcy,  znieśli  ich  do  szczętu  i  opanowali 
kraj  ich,  w  którym  i  obecnie  (r.  950)  mieszkają.  A  niedobitki 
ludu  rozproszyły  się,  uciekając  do  narodów  ościennych,  Bółga- 
rów,  Turków,  Chrobatów  i  innych  narodów."  ^^) 

Jak  kolwiek  bądź  państwo  Morawskie  wojnami  i  zdradą  Cze- 
chów było  już  osłabione,  miało  jednak  tyle  jeszcze  sił,  że  w  mo- 


*<>)     Miejsce  nad  Dunajem,  pomiędzy  rzekami  Aniżą  (Enus),  a  Trawną  (Traun). 

*')  O  umowie  w  Raffelsztedten  wzmiankowano  w  tomie  II,  str.  lOl,  421, 
586,  599,  611,  613.  Dokument  ważny  dla  historyi  stosunków  handlowych  i  społe- 
cznych, patrz  Erbena  Regesta,  N.  58,   an.  906. 

*-)  Figurujący  przy  zawarciu  umowy  biskup  passawski  Burhard  nastąpił  po 
Richarze  dopiero  w  końcu  r.  902.  Zatem  umowa  nastąpiła  później.  Zamordowanie 
wodzów  yręgierskich  przez  Niemców  nastąpiło  w  r.  904,  a  wkrótce  po  tern  zemsta 
ich,  prawdopodobnie  w  r.  906.  Zatem  umowa  musiała  mieć  miejsce  miedzy  r.  904 
a  906,  dla  tego,  wydawcy  kodeksów  dyplomatycznych,  datują  ją:  circa  an.  906. 

*^)     De  Adminislrando.   cap.  4I. 


—      i6i      — 

cn3^ch  grodach  nad  Morawą  i  Dyja,  tudzież  w  górzystych. miej- 
scowościach Karpatów  mogło  stawić  mocny  opór  konnym  hor- 
dom Węgrów,  nieuzdolnionym  do  walki  pieszo,  a  tem  bardziej 
do  szturmu  grodów  warownych,  A  jeśli  przypomnimy,  że  na- 
wet organizowanym  wojskom  niemieckim  nie  z^vsze  udawało 
się  zdobywać  grody  morawskie,  to  łatwo  zrozumimy  niepodo- 
bieństwo do  prawdy,  aby  konna  dzicz  mogła  opanować  obronne 
stanowiska  Morawianów  i  to  jeszcze  tale  bystro  i  tak  łatwo,  że  nikt 
o  tem  nie  zapisał  ani  słowa.  IMusiało  tu  zajść  jakieś  nadzwy- 
czajne zdarzenie,  o  tyle  przykre  Niemcom,  że  nikt  z  icli  roczni- 
karzy  nie  życzył  zapisać  tego,  co  zaszło.  Nie  mając  wiec  świa- 
dectw historycznych,  zniewoleni  jesteśmy,  dla  objaśnienia  tego 
ogromnego  zdarzenia,  udać  się  konjektury. 

Od  zawarcia  pokoju  w  Regensburgu  r.  901  Morawianie  żyli 
w  zgodzie  z  Niemcami,  ale  odwieczna  międz}^  nimi  nienawiść  nie 
ugasła,  z  czego  wcześniej  jeszcze  korzystali  Węgry,  gdy  w  r.  goo 
biskupi  bawarscy  skarżyli  się  papieżowi,  że  do  napadu  na  chrze- 
ścian  Morawianie  razem  z  Węgrami  do  szeregów  stawali.  Na- 
ciskani z  dwóch  stron  przez  Niemców  i  Węgrów,  IMorawianie 
widocznie  znośniejszymi  uważali  ostatnich.  Węgry  zaś,  zamie- 
rzając odemścić  Niemcom  za  wiarołomne  morderstwo  swych  wo- 
dzów, musieli  dbać  o  to,  aby  Niemców  wszelkiej  pomocy  od  Mo- 
rawian pozbawić.  Dwóch  sprzymierzeńców  na  raz  —  za  wiele. 
Słabszego  i  mniej  zaciętego  wroga  wypadało  nagłym  najazdem 
obezwładnić,  a  potem  dopiero  z  mocniejszym  się  rozprawić.  Tak 
sprawy  stały,  jak  się  zdaje  według  logicznego  porządku.  A  jak 
rzeczywiście  stało  się  —  nie  wiemy.  Gdy  jednak  w  r.  906  na 
wezwanie  Głomaczów,  Węgrzy  pospieszywszy  z  pomocą  im  do 
Turyngii  wpadli,'^'*)  toć  nie  inaczej,    jak  przez  Morawy  i  Czechy 


**)  Książe  saski  Otto  staczał  pograniczne  boje  z  Gtomaczami,  a  gdy  w  r.  goó 
posiał  pizeciw  nim  syna  swego  Henryka  (Ptasznika),  Glomacze  wezwali  na  pomoc 
Węgrów.  Widukind,  I,  17,  20.  W  zapędzie  Węgry  aż  do  Saksonii  wpadli.  Annal. 
Corbejens.  906.  Ungari  in  Sasoniam  venerunt;  podobnie  Annal.  Hildesheimens.  906; 
Annal,  Ottenburani  906;  Annal.  Saxo  906;  Annal  Palidenses  906 ;  Lamberli  Iler- 
Tom  III.  ,  r 


102       

zdążyć  nioi^li  w  to  stronę.  Jakoż  znajdujemy  kronikarską  wzmian- 
kę, pod  r.,  ooO,  o  jakiójś  porażco  Wogrów  przez  Morawianów/'^) 
zapewne  jaki(''jś  hordy  kipieżącej  w  Morawii  w  czasie  upadku  jej 
niepodległości. 

Po  zniszczeniu  jNIorawii  przyszła  kolej  i  na  Niemców,  któ- 
rzy, przewidując  grożącą  im  zemstę,  zawczasu  gotowali  sie  nale- 
życie, a  zebrawszy  znaczne  siły  w  Czerwcu  r.  goy  ruszyli  naprzód, 
łudząc  się  nadzieją  zniszczenia  w  jednej  bitwie  dziczy  wegier- 
ski('^j  i  odrzucenia  jej  ku  wschodowi  na  zawsze.  Stało  się  ina- 
czej. W  zaszłej  bitwie  gdzieś  na  wschodniej  granicy  posiadlo.ści 
bawarskich,  prawdopodobnie  w  okolicy  Presburga,'**')  w  Lipcu 
r.  Q07  całe  wojsko  niemieckie  na  głowę  rozbite  zostało.  Mark- 
graf  Luitpold,  arcybiskup  salcburgski  Teotmar,  biskupi  Uto  frei- 
zingeński,  Zachariasz  sebeński  i  mnóstwo  innych  dygnitarzy  nie- 
mieckicli  padli  w  boju,  a  król  Ludwik  ucieczką  ledwo  się  urato- 
wał.^'^     ^^'"egry   zapędzili   się   aż   do   r.  Innu,    marka  Wschodnia 

fclck-n.  906.  (Porów.  Raumer,  Regesta,  N.  109.  Miilveistedt,  Regesta  Magileburt;, 
N.  54).  Ale  historycy,  zważając  na  inne  świadectwa  pod  r.  908  zapisane,  mnie- 
mają, że  Węgry,  na  wezwanie  Glomaczów,  wpadli  do  Turyngii  w  r.  908.  I  tak: 
Cont.  Reginona  a.  908.  Ungari  interum  terminos  transgressi  Saxoniam  et  TUrin- 
giam  vastaverunt.  Z  tego  powodu  turyngski  historyk  Knochćnbauer  napad  Węgrów 
na  Turyngiję  odnosi  do  r.  908,  a  o  napadzie  r.  906  nie  wspomina,  (Porów.  Kno- 
chenbauer,  Gesch.  Thiiringens,  s.  48).  Prawdopodobnie,  że  to  były  dwa  różne  na- 
jazdy Węgrów,  którzy  po  rozbiciu  Niemców,  gdzieś  .w  okolicy  Presburga  w  r.  907, 
co  rok  wznawiali  najazdy  swe  na  Germaniję,  jak  zobaczymy  niżej, 

^•''J  Szafarzyli  powołując  się  na  annalistę  saskiego:  Ungarii  a  Marahis  ce- 
duntur,  mniema,  że  jeszcze  w  r.  906  Moimir  II  napady  Węgrów  walecznie  odpie- 
rał. Star.  Slow.  §  41,  cyt  6j,  s.  485.  Dudik  mniema,  że  w  r.  906'  nastąpił  upa- 
dek Morawii,  i  że  wtedy  już  Czechy  w  niejakiej  zależności  od  Węgrów  zostawały, 
a  zatem  Węgry  do  Glomaczów  zdążyli  wprost  przez  Czechy.    Młihr.  Gesch.  I,  s.  352. 

■*")  O  miejscu,  w  którem  zaszła  bitwa  Niemców  z  Węgrami  w  Lipcu  r.  907, 
zachowała  się  wzmianka  w  martyrologii  freizingeńskiej  X  w.:  III.  Non.  (lul.)  bellum 
Baioariorum  cum  Ungaris  in  Oriente  t.  j.  gdzieś  na  wschodniem  pograniczu  władz- 
twa Bawarów,  raczej  marki  Wschodniej,  na  wschód  od  AVidnia.  (Porów,  Kacmel. 
Die  Anfange  deutschen  Lebens  in  Oesterreich,  1879,  s.  301.  Diimmler,  Geschichte 
d.  Ostfrank.  Reichs,  III,  s.  548.  Według  słowiańskich  historyków,  bitwa  zaszła 
w  okolicy  Brzttysławy  t.  j.  Presburga.  Szafarzyk,  Star.  Slow.  §  4r,  s.  485.  Sa- 
sinek.   181. 

*'')  Annal.  Coibei,  907.  Baioariorum  gens  ab  Uugaris  pene  deleta  est.  Annal. 
Alam.  907.    Bellum    Baugauriorum    cum   Ungaris  inauperabile,    atcjue  Luitbaldus  dux 


znikła,  a  jej  wielkorządzca  Aribo  w  Bawaryi  szukał  przytułku. 
Całowiekowa  robota  niemiecka  przepadła  od  razu.  Cóż  się  z  ]\Ioi- 
mirem  stało?  Czy  walczył  z  Niemcami  razem  i  poległ,  czy  pozo- 
stał? Milczą  o  tem  kronikarze  współcześni,  przerażeni  okropnem 
spustoszeniem  całej  Germanii  w  następne  po  tej  bitwie  lata.  Prze- 
rażenie powszecłme  było  tak  mocne,  że  o  takiem  ogromnem  zda- 
rzeniu, jak  upadek  państwa  Wielkiej  IMorawii,  nikt  ani  słowa  nie 
zapisał.  Dopiero  w  kilkadziesiąt  lat  później,  Konstanty  Purpu- 
rorodny  zauważał,  że  po  opanowaniu  Morawii  przez  Węgrów, 
„niedobitki  Alorawianów  uciekły  do  Bółgarów,  Turków  i  Chro- 
batów."  W  rzeczywistości  upadek  IMorawii  ciągnął  się  lat  kilka. 
Po  odpadnięciu  Czechów  r.  895,  Pannonii  r.  899 — 900,  osłabiona 
Morawija  nie  mogła  utrzymać  Chrobatów,  zwyciężonycłi,  przed 
kilkunastu  laty  przez  Świętopełka.  Stronnictwo  wygnanego  księ- 
cia Wyszewita  bezwątpienia  skorzystało  z  najazdu  Węgrów,  a  gdy 
księcia  Moimira  II  nie  stało,  Clirobacya  niezależność  zyskała. 

§42. 

Wpływ  apostolstwa  śś.  Cyryla  i  Metodego  na  cywi- 
lizacyję  Słowian. 

I.    Pogląd  ogólny, 

W  połowie  IX  w.,  kiedy  śś.  Cyryl  i  Metody  przystąpili 
do  szerzenia  pomiędzy  Słowianami  chrześciaństwa,  Słowianie  za- 
cliodni  tworzyli  osobne  księstwa,  które  oczekiwały  podniesienia 
oświaty,  aby  się  zlewać  w  większe  organizmy  państwowe.  Nim 
jednak  to  nastąpić  mogło  drogą  powolnego  rozwoju,  nacisk  sze- 
rzonego przez  Niemców   chrześciaństwa,    tudzież  kultury  zacho.l- 


et  eorum  supersticiosa  superbia  occisa,  pauciąue  christianorum  evaserunt,  interemptis 
multis  episcopis  comitibusque.  Auct.  Garst.  907.  Dietmarus  salzburgensis  archi- 
episcopus  occiditur  ab  Ungaris  cum  Utonę  et  Zacharia  episcopis.  Wiele  innych  po- 
dobnych wspomnień  w  Diimmlera  Geschichte  des  Ostfriink.  Reichs,  III,  str.  548, 
przypisek  I.  / 

n*  / 

/ 


—     IÓ4     — 

ni»''j.  z.iqra/aly  wynarodowienitMTi  Słowian  naddunajskich  aż  do 
Karpatów,  a  na  pokidniu  aż  do  ujścia  r.  Drawy. 

Cóż  mogli  Słowianie  ku  obronie  własnej  narodowości  po- 
stawić? Wyobrażenia  pogańskie,  wypływające  z  kultu  przyrody 
i  ubóstwienia  przodków,  w^  zasadzie  piękne,  wysoko  uduchow- 
nione,  nie  mogły  atoli  równać  sie  z  w^yższemi  zasadami  Chry- 
stusa. Uroczystości  i  obrzędy  pogańskie,  obctiodzone  z  prostotą 
ludu  rolniczego,  jakże  skromnie  wyglądały  w  obec  nabożeństwa 
i  obrzędów  clirześciańskich  przez  misyonarzy  niemieckich  z  całą 
okazałością  kościoła  rzymskiego  odbywanych?  Misyonarze  ci 
w  oczach  Słowńan  zdawali  sie  być  czemś  wyższem  od  nich,  a  gó- 
rując wykształceniem  rzymskiem,  zniewalali  Słowian  poważać 
obyczaje,  mowę  i  pismo  cudzoziemskie.  W  obec  takiego  poło- 
żenia rzeczy,  oświata  Słowian  z  ich  własnych  żywiołów  rozwinąć 
sie  nie  mogła,  a  tymczasem  napływ  kolonistów  do  dóbr  bisku- 
pów^ i  klasztorów  bawarskich  w  Pannonii  i  Morawńi,  tudzież  róż- 
nych rzemieślników  i  przemysłowców,  zagrażał  ekonomicznem 
zniszczeniem.  Mniej  oświeceni  od  cudzoziemców  Słowianie  łatwo 
mogli  byli  zepchnięci  być  na  podrzędne  stanowisko,  podobnie  do 
tego  jak  się  stało  ze  Słowianami  w  Bawaryi  pozostałymi.  Ażeby 
zapobiedz  nieszczęściu,  Słowianom  wypadało  starać  się  o  podnie- 
sienie oświaty  rodzimej,  z  pomocą  nauczycieli  i  księży  własnego 
rodu.  Lecz  zkąd  ich  wziąć,  jak  zaszczepić  oświatę,  kiedy  pi- 
sma, zastosow^anego  do  dźwięków  mowy  słowiańskiej,  nie  znano 
wcale? 

Zdawałoby  się,  że  przy  podobnym  stanie  rzeczy,  przewaga 
łacińsko  -  niemieckiej  cywilizacyi  powinna  była  strawić  mniej 
ukształcone  żywioły,  a  w  skutek  tego  nastąpić  wynarodowienie 
Słowian,  z  utratą  niepodległości.  Zdaje  się,  że  książę  Rościslaw 
pójmy  wał  to  wszystko,  udając  się  do  cesarza  wschodniego  z  pro- 
źbą  o  przysłanie  mu  księży  biegłych  w  mowie  słowiańskiej.  Ce- 
sarz mógł  mu  posłać  zwyczajnych  księży  greckich,  którzy,  mie- 
szkając między  Słow-ianami,  mogli  znać  ich  mowę  i  przydać  się 
do  nauczania  zasad  chrzęści  ań  stwa,    podobnie  jak  nauczali  księża 


-     i65     - 

łaciusko-iiit-mieccy.  Tego  jednak  byłoby  niedostatecznie.  Ażeby 
Słowianie  byli  w  stanie  wytworzyć  własną  cywilizacyę  i  zacho- 
wać niepodległość,  musieli  spieszyć  z  podniesieniem  oświaty  wła- 
snej, na  równi  z  oświatą  sąsiednicłi  Niemców,  musieli  mieć  pi- 
smo, zastosowane  do  mowy  słowiaiiskiej,  a  bez  tego  wszelkie  usi- 
łowania księży  greckich  spełzłyby  na  niczem.  Tym  sposobem 
pismo  słowiańskie  w  połowie  IX  wieku  stało  sie  kwestyją,  od 
rozstrzygnienia  której  los  Słowiańszczyzny  zależał.  Następywała 
w  dziejach  Słowiańszczyzny  najważniejsza  chwila:  być  albo  nie 
być? 

Na  szczęście  Słowian  Opatrzność  posłała  im  nauczycieli 
wysoko  uduchownionych  w  osobach  apostołów  Cyryla  i  Me- 
todego! 

W  bogobojnem  natclinieniu,  nie  powodowani  żadną  poli- 
tyką światową,  apostołowie  opowiadali  Słowianom  zasady  nauki 
Chrystusa  szczerze,  w  najczystszej  treści,  bez  domieszek  wido- 
ków osobistych ;  pracowali  nad  oświeceniem  ludu  z  największą 
gorliwością  i  zupełnem  poświęceniem  się  sprawie,  którą  za  po- 
słannictwo, od  Boga  im  przeznaczone,  uważali. 

Znosząc  cierpliwie  urągania  i  prześladowania  nieprzyjaciół 
obrzędu  słowiańslciego,  apostołowie  nasi  podawali  piękny  przy- 
kład poświęcenia  się  dla  idei  duchowego  odrodzenia  narodu, 
a  życiem  SAvem  stwierdzali  cnoty,  o  których  według  nauki  Chry- 
stusa głosili.  Rzecz  jasna,  iż,  przyzwyczajeni  do  błędów  pogań- 
skicli,  Słowianie  nie  mogli  się  od  razu  nakłonić  do  wyrzeczenia 
się  zemsty,  wielożeństwa,  utrzymywania  w  niewoli  jeńców,  nie 
mówiąc  już  o  sprośnych  obyczajacli  i  wielu  innych  przywarach 
moralnych,  ale  apostołowie  nasi  wykupując  z  niewoli  jeńców,^) 
przestrzegając    miłość    między    małżonkami,-)   konieczność  jedno- 


')  AVimianka  w  Żywocie  ś.  Cyryla  o  wstawieniu  sie  jego  do  księcia  Ko- 
cichi,  aby  900  jeńców  oswobodził',  chociażby  nie  była  faktem,  a  tylko  leminisccn- 
cyą  oswobodzenia  przez  liagana  chazarskiego,  na  proźbe  ś.  Cyryla,  /.  niewoli  chize- 
bcian,  w  każdym  razie  świadczy  o  szlachetnem  usiłowaniu  apostola  przywrócić 
niewolnikom  swobodę.     Porów,  wyżej  §  38,  przyp.  36. 

-)     Porów,  wyżej  §  38,  pr/.yp.  2  \. 


—     i66     — 

żeństwa,  zawieranie  małżeństw  bez  kazirodztwa,^)  pouczając  o  mi- 
łości bliźniego,  torowali  drogę  przyszłym  pokoleniom  do  życia 
moralnego,  stosownie  do  zasad  chrześciaństwa:  kochajcie  bliźnie- 
go, nawet  nieprzyjaciół  waszycli.  Tego  samego  wprawdzie  nau- 
czało i  duchowieństwo  rzymskie,  ale  na  nieszczęście  Słowian,  do 
nich  przybywali  księża  najczęściej  niemieccy,  zarażeni  polityką 
swych  cesarzów,  dla  których  religia  była  środkiem  do  ujarzmie- 
nia Słowian.     Tacy  księża  nie  zyskiwali  u  Słowian  zaufania. 

Słuchając  we  własnej  mowie  nauki  religijnej,  lud  słowiański 
oclioczo  garnął  się  do  swych  nauczycieli,  pójmy  wał  ich  szczerość 
i  wysokie  zasady  udzielanej  mu  nauki,  poznawał  cnoty  i  poży- 
tek oświaty.  Mowa  słowiańska,  kształcona  w  naukach  i  kaza- 
niach kościelnych,  tudzież  w  piśmie,  podnosiła  w  ludzie  poczucie 
godności  narodowej.  Tego  właśnie  brakowało  w  nauce  księży 
łacińsko-niemieckich,  przez  co  lud  słowiański  czuł  się  poniżo- 
nym i  dla  tego  nie  lubił  ich.  Dopiero  od  rozpoczęcia  apostol- 
stwa śś.  Cyryla  i  Metodego  lud  słowiański  przekonywał  się,  że 
mowa  jego  nie  jest  „barbarzyńską",  za  jaką  ogłosili  ją  wrogi, 
nabierał  świadomości  o  uzdolnieniu  własnem  do  przyjęcia  oświaty, 
do  zrównania  się  z  cudzoziemcami,  a  przytem  i  do  zachowania 
niepodległości  od  Boga  mu  danej. 

Schodząc  ze  świata  apostołowie  Cyryl  i  Metody  zostawili 
Słowianom  wiekopomny  owoc  swej  pracy,  —  księgi  liturgiczne 
na  język  słowiański  przez  nich  przetłómaczone  i  pismo  zastoso- 
wane do  potrzeb  mowy  słowiańskiej,  przez  co  otworzyli  milio- 
nom Słowian  drogę  do  wytworzenia  własnej  cywilizacyi  narodo- 
wej i  do  zajęcia  poważnego  stanowiska  w  szeregu  najwyżej  ucy- 
wilizowanych narodów.  Ażeby  dostatecznie  ocenić  zasługi  nie- 
śmiertelne apostołów  naszych,  zwrócimy  uwagę  na  stan  pisma 
u  Słowian,  w  epoce  wprowadzenia  u  nich  chrześciaństwa. 


^)  Według  Żywota  Metodego  „pewien  mąż  bardzo  bogaty  i  radzca  ożenił  sie 
byl  z  swoją  chrzestną  córką,  czyli  kmotrą.  Tych  srodze  skarciwszy  (Metody),  nau- 
cza! i  upominał..."     Żywot,   rozdz.    u. 


-     i67     - 

2.    Grafika  starożytna. 

U  Słowian,  podobnie  jak  u  innych  ludów,  wynalazek  pisma 
poprzedzały  rzeźba  i  malarstwo.'*;  Człowiek  rzeźbiąc  i  malując 
na  drzewie,  kamieniu,  kości,  glinie,  metalu  figury  roślin,  ptaków, 
płazów,  zwierząt,  wreszcie  zjawisk  przyrody,  uczył  się  wyobra- 
żenia swe  przedstawiać  zewnętrznymi  znakami,  nadawać  im  sym- 
boliczne znaczenie,  stosownie  do  usposobień  kultu,  który  zawsze 
i  wszędzie  był  głównem  źródłem  pomysłów  sztuki.'')  Ale  tysiące 
znaków  symbolicznycli  nie  wystarczały  do  wyrażenia  różnoro- 
dnycłi  wyobrażeń  i  zwrotów  myśli.  Potrzeba  wskazywała  ko- 
nieczność wynalezienia  znaków  uogólniający  cli  pojęcia.  U  nie- 
którycłi  ludów  zjawiły  się  monogramy  w  kształcie  run,  które 
w  jednej  wykreślonej  postaci  zawierały  całe  wyrazy.  Było  to 
już  pismo  ideograficzne,  ślady  którego  znajdujemy  w  liieroglifach 
egipskich.  U  innych  ludów,  jak  n.  p.  u  Chińczyków,  wytworzyło 
się  pismo  sylabiczne,**)  które  w  cesarstwie  Chińskiem  do  tej  pory 
niezmiernie  utrudnia  naukę  pisania,  odejmując  możność  dosko- 
nalenia pisma.  ■^ 

Szczęśliwszemi  były  ludy,  którym  udało  się  pojąć,  że  gra- 
fikę najlepiej  zastosować  do  głosów  mowy,  że  dość  jest  każdy 
pojedynczy  głos  oznaczyć  pewną,  pod  zmysły  podpadającą  po- 
stacią, aby  z  niewielkiej  ilości  znaków  głosowych  utworzyć  pi- 
smo, przydatne  do  wyrażenia  wszelkich  objawów  myśli.  Nie  bę- 
dziemy dochodzić,  gdzie  się  najprzód  zjawiło  pismo  głosowe  (fo- 
netyczne),   a    poprzestaniemy    na    powszechnie  przyjętem  zdaniu, 


^)  W  staroslowiańskiem  pT>sati,  teia2  pisaLb,  pisać  o/ciiac/ułu:  ma- 
lować. 

•')  Porów.,  to  powiedziano  w  tomie  II,  b.  927,  928,  o  znakach  i  uzdobacli 
na  urnach  słowiańskich.     Inne  dowody  czerpiemy  z  wykopalisk    przedhistorycznych. 

")  Do  porównania  znaków  symbolicznych  pisma,  monogram  i  run  u  roz- 
maitych ludów,  wzory  przedstawione  sa  w  dziele  Faulmanna,  Geschichte  der  Schrift. 
Schriflsysteme  aller  Vólker  der  Erde,   r.    1880. 

•)  Lekcy  dc  la  Marche.  L'art  d'ćcrire  et  les  calJigraphes,  w  Hcvue  des 
queslions  hisloriques,  Paris.    1884.  tom  35,  s.   168. 


—     lóS     — 

że  już  za  czasów  króla  Kadma  Grecy  używali  podobnego  pisma, 
od.  Fenicyan  powzieteg'o.  Rzymianie,  udoskonaliwszy  pismo  gło- 
sowe, rozpowszechnili  je  po  świecie,  a  tymczasem  na  Wschodzie 
Ormianie,  Arabowie,  Hebraje  i  inne  ludy  kształcili  każdy  po 
swojemu  pismo  głosowe,  nadając  literom  formy  szczególnych 
typów. 

Z  tegoż  samego,  co  greckie  pismo,  źródła,  w  głębokiej  sta- 
rożytności powstawały  Iceltyckie,  skandynawskie  i  słowiańskie 
runy,  wynalazek  których  młodzieńcza  wyobraźnia  ludów  samym 
bogom  przypisywała.  Mieszkańcy  Islandyi  dotąd  runy  nazywają 
pismem  Odina.^)  Runy  skandynawskie,  pierwotnie  służące  do 
oznaczenia  pewnych  przedmiotów,  używane  były  także  jako  znaki 
tajemnicze  do  odpowiedzi  kapłanów,  do  wróżby  i  czarów,^)  wre- 
szcie do  napisów  na  grobowcach  i  skałach,  aż  nim  pod  rylcem 
poetów  islandskich  wykształciły  sie  i  do  szerszych  potrzeb  jako 
osobny  alfabet,  futork/^)  zastosowane  zostały. 

W  jakimże  czasie  i  w  jakiej  mianowicie  postaci  znaki  pi- 
śmienne zjawiły  się  u  Słowian?  Odpowiedzi  na  to  szukamy  we 
wzmiankach  historycznych  o  cywilizacyi  starożytnej  Słowian. 
Wszal<  według  podań  skandynawskich  Wanowie,  t.  j.  Windy,  ra- 
czej  Słowianie  słynęli  od  dawna  jako  lud  w  naukach  biegły.    Do 


*)     Siogren,    Ueber  das  Werk  des  Finn-Magnusen,   1842,  s.  51,  przyp.   I. 

»)  Ursprunglicli  bedeutete  das  altnordische  Wort  run,  im  plur.  r  u  n  a  r, 
Worte  und  Red  en,  besonders  geheime  oder  flusternde,  von  welcher 
Bedeutung,  bei  ahnliclien  AVórtern  sich  Spuren  in  vielen  alten  Europaischen  Spra- 
clien  und  naińentlich  den  Golisch-Germanischen,  Keltischen  und  Finnischen  Iniden. 
;Mit  der  Zeit  ward  jene  Benennung  natiirlich  auf  die  stummen  Schriftzeichen  ange- 
wendet.  Siogren,  jak  wyżej,  s.  47 — 9.  Wyraz  runa  pierwotnie  oznaczał  czary,  szepty, 
mowę,  sad,  wyrok,  opowiadanie,  powieść,  Kraszewski.  Sztuka  u  Słowian,  255.  —  Der 
Name  run  ist  verwandt  mit  ryna  ,.verborgene  Dinge  ergriinden",  run,  runa 
„die  vertraute  Rathgeberin", —  runi  „der  vertraute  Rathgeber",  ryndr  „kundig, 
Zauberer",  im  Gothisclien  bedeutet  runa  „Geheimnis",  Beralhung,  Ratbschluss,  im 
AUhochdeutschen  runa  „Gemurmel.  Rath", —  runs  „Springąuell"  (Ursprung)  i  t.  d. 
Faulmann.    Illustrirte  Gesch.  d.  Schrift,  34.- 

10)  Jak  alfabet  i  azbuka  wzięły  początkowo  nazwę  swą  od  pierwszych  liter 
greckich  i  słowiańskich,  tak  i  runy  skandynawskie  otrzymały  nazwę  Futhork  od  swych 
pierwszych  liter:    fe,    ur,   thurs,    os,    reid,    kaun.    Faulmann,  s,  42. 


—     109      — 

"Wanaheimii,  to  jest  do  ojczyzny  Windo  w,  posyłali  Normano- 
wie  swych  bogów  i  znakomitych  mężów  dla  poznania  mądrości 
nauk/^)  pomiędzy  któremi  słynęły  pismo  i  śpiew,  według  island- 
skicli  wspomnień  Venda  =  Runir  zwane.'-)  Do  tego  wy- 
pada dodać  dawne  świadectwa  historyczne:  Konstantego  Pur- 
purorodnego  o  stwierdzeniu  przez  Chorwatów  własnem  pismem 
przysięgi,  którą  ś.  Piotrowi  przy  ochrzczeniu  ich  złożyli  (r.  640),^^') 
Thietmara  o  napisach  na  posągach  bogów  w  chramie  Rado- 
goszcza,^^)  Saksona  Grammatyka  o  spisie  300  wojowników  Swan- 
tewita  arkońskiego,^^;  arabskich  pisarzy  o  piśmie  u  Słowian  ru- 
skich w  X  w.^'*)  Zkądże  jednak  pewność,  że  Słowianie  pomor- 
scy, chorwaccy,  ruscy  używali  rodzimego,  a  nie  łacińskiego,  grec- 
kiego, lub  innego  cudzoziemskiego  pisma  ?  Pomników  rytych  na 
głazach,  łub  pisanych  na  innych  przedmiotach  nie  pozostało  wcale, 
a  znajdywane  okruchy  urn,'^)  kamieni,  ^*^)  lub  wreszcie  bożl<i  me- 


11)  Vani  sapientes.  Edda  Saemundar,  I,  22 — 23,  76 — 77,  205 — 206.  Szafa- 
rzyk,  I,   158. 

'-)  Ausser  dem  Dithmar  kannten  auch  die  Islandischen  Schriftsteller  die 
Wendischen  Runen  (Winda-Riinir).  Thunmanns  Untersuchung  iiber  die  alte  Ge- 
schichte  ein   nord  Yolker,    1772,  s.  283.     Szafarzyk,  II,  737. 

'")  „Chirographis  propriis  datis  Sancto  Petro  jusscruiU."  Consl.  Propli.  de 
Admiiiistrando  . . .    cap.  31. 

1^)  Interius  dii  stant  manu  facli,  singulis  nominibus  insculptis.  Chr.  lii).  VT, 
cap.   17,  w  Bielo wskiego  M.  P,  I,  278. 

1")  Bóg  Ranów  Swantewit  miał:  trecentos  equos  desciiptos.  Saxo  Gram. 
Historia,  lib.  XIV,  p.    158  na  odwrocie. 

"*)  Ibn-Fozlan  około  r.  920  opowiada,  jak  po  spaleniu  ciała  pewnego  zmar- 
łego Rusa,  na  grobie  jego  postawiono  drzewo  duże,  na  którem  przytomni  napisali 
jego  imię,  tudzież  imię  cara  ruskiego,  Harkawi,  CKaaaHiii  Mycy.ibMaHCKiiNTj  niicaie- 
Jieft  o  Ciaii}liiaXTj  11  PyccKiixl),  1870,  s.  loi.  Ibn-an-Nadin,  r.  987,  wspomina,  że 
Russy  mieli  własne  pismo,  które  na  drzewie  wyrzynali.    Harkawi,  jak  wyżej,  s.  240. 

^')  Wykopana  w  pierwszej  połowie  b.  w.  w  olcolicy  Neue  Kóbelitz,  w  ol^)- 
wodzie  .Starogardskim,  w  księstwie  Mekłenburg  -  Strelitz,  urna  gliniana,  z  napisami 
runicznymi  podała  powód  do  podniesienia  pytania  o  grafice  słowiańslciej.  A  ponie- 
waż w  Meklenburgu  nie  znalazło  się  nikogo,  ktoby  mógł  napisy  na  urnie  przeczy- 
tać, odesłano  ją,  około  r.  1848,  do  Pragi,  gdzie  po  zbadaniu  przez  Szafarzyka, 
Hankę,  Erbena,  Hanusza  i  Woceła,  napisy  na  urnie  za  słowiańskie  uznane  zostały. 
Napis  przedstawia  kreski  proste,  czasem  ukośnie  postawione,  niektóre  z  widłami  do 
góry,  lub  odrostkami  w  dół.     Uczeni  czescy  zawyrokowali,    że   znaki  te  mają  podo^ 


-^     170     — 

taliczne  z  napisami,  jak  mniemyja  niektórzy,  runic/.nymi,  dotąd 
stanowią  kwestyę  sporną  i  Bóg  wie  czy  kiedykolwiek  nastąpić 
może  jej  rozwiązanie."*)     Cóż,    przy    trzeźwem    zapatrywaniu    się 


bieństwo  do  napisów  na  posążkach  prilwickich  i  wynaleźli  klucz  do  przeczytania 
wyrazów:  eba  gamna  ksansoa,  t.  j.  hoc  sepultruni  principis  (sacerdotis). 
Rozważając  wyrazy  te  archeologowie  przyznali,  źe  eba  w  słowiańskim  znaczy  to 
samo  co  ewa,  gamna  =  jam  na,  jama,  grób,  ksansoa  od  wyrazu  k  n  a  n  z, 
knęż,  knćz,  kneż.  Wszystko  razem  ma  znaczyć:  oto  grób  księcia  (czy 
księdza?).  Porów.  Memoires  des  Antiąuaires  du  Nord,  1848 — 9,  s.  353 — 7.  Tamże 
i  faksymile  napisu  na  urnie. 

**)  Znalezione  w  okolicy  Mikorzyna,  powiatu  Ostrzeszowskiego,  w  Księstwie 
Poznańskiem  (r.  1856),  dwa  grobowe  kamienie,  z  runicznymi  napisami,  podały  po- 
wód do  nieporozumienia  między  archeologami:  Siedmiu  badaczy  polskich  rozmaicie 
wyczytali  napisy,  jeden  z  nich  ma  znaczyć:  smir  kmet  Prowe,  a  drugi  smir 
woin  Bogdan  z  Lenawoje,  ale  każdy  z  badaczy  znajdywał  różne  warjanty, 
niezgodne  z  czytaniem  innych.  Porów.  Przezdziecki.  O  kamieniach  mikorzyńskich 
sprawozdanie,  Kraków,  r.  1872,  s.  47,  z  wizerunkami.  —  Kazimirz  Szulc.  Auten- 
tyczność kamieni  mikorzyńskich  zbadana  na  miejscu,  przez  Dr.  K.  Szulca,  Poznań, 
1876,  stronic  151.  Po  rozważeniu  kwestyi  o  tych  kamieniach  profesor  Jagicz  zwąt- 
pił o  ich  autentyczności  i  mniema,  że  u  Słowian  run  nie  znano  wcale.  Archiw  fiir 
slavische  Philologie.    T.  IV,  r.   1880,  s.  388. 

*°)  Przypadkowe  odkrycie  w  Prilwitz,  niedaleko  Stargardu  meklenburgskiego, 
bronzowych  posążków  bóstw  pogańskich,  w  latach  1687 — 1697,  a  więcej  jeszcze 
w  końcu  XVIII  w.  wywołało  pytanie  o  znaczeniu  napisów  na  tych  posążkach  znaj- 
dujących się.  Zdania  badaczy  podzieliły  się.  Jedni  utrzymywali,  że  posążki  są  po- 
zostałością po  Obodrytach,  inni  za  fałszywe  je  ogłosili.  Według  zwolenników  auten- 
tyczności posążków,  runiczne  na  nich  napisy  mają  niejakie  podobieństwo  do  skan- 
dynawskich, lecz  w  gruncie  o  wiele  różne,  albowiem  alfabet  słowiański  pokazuje 
najmniej  18  osobnych  postaci  liter,  a  skandynawski  miał  ich  tylko  15,  chociaż  we- 
dług znawców  dawnego  jeżyka,  potrzebował  przeszło  dwudziestu.  (Surowiecki.  O  cha- 
rakterze pisma  runicznego  u  dawnych  barbarzyńców  europejskich.  Sprawozdanie 
r.  1822,  według  wydania  Turowskiego  r.  1861,  s.  533).  Napisy  greckie  na  posąż- 
kach prilwickich  badacze  przypisują  wpływowi  artystów  greckich,  którzy  Słowań- 
szczyznę  zwiedzali.  Oprócz  tego  alfabet  prilwicki  różni  się  od  slcandynawskiego  kształ- 
tem liter,  szczególnie  B  i  E,  podobnych  do  głagolickich  B  i  E.  Pisma  o  wzmian- 
kowanych posążkach  stworzyły  osobną  literaturę,  rozważanie  której  nie  wchodzi 
w  zakres  niniejszej  pracy.  Do  porównania  służą:  Masch  i  Wege.  Die  Gottesdienst- 
lichen  Alterthumer  der  Obodriten  aus  dem  Tenipel  zu  Rethra,  1771;  Rethra  und 
dessen  Gótzen,  1773.  Masch.  Beitrage  zur  Erlauterung  der  Obotritischen  Alterthii- 
mer,  1774.  (.-irimm.  Ueber  Deutsche  Runen,  1821.  Legis.  Die  Runen  und  ihrc 
Denkmaler,  1829.  Grimm.  Abhandlung  zur  Litteratur  der  Runen,  in  Wiener  Jahi- 
biicher  der  Litteratur,  1828.  L.  Giesebrecht.  Wendische  Runen,  in  Baltischen  Stu- 
dien,  VI,  i  Heft.  Leyser.  Ueber  die  prilwitzer  Gótzenbiłder.  Bericht  der  deut- 
§cheq  Gesellschaft  zu  Leipzig,   1844,     Łewezow,    Uęber  die  Aechlbeit  des  sogenann- 


—     i7i     — 

na  ten  przedmiot,  powiedzieć  można?  Bez  wątpienia,  zaprzeczać 
istnieniu  u  Słowian  w  starożytności  ideografiki  nie  mamy  pra- 
wa. Brak  pogańskich  pomników  nie  dowodzi  jeszcze,  aby  Sło- 
wianie nie  używali  znaków  piśmiennych,  albowiem  wiadomo,  jak 
żarliwie  misyonarze  chrześciańscy,  tępiąc  bałwochwalstwo,  nisz- 
czyli razem  ślady  starożytnego  kultu,  nie  szczędząc  i  napisów  ru- 
nicznych, jako  pogańskich.  Nawet  w  prawach  norwegskich  uży- 
wanie run  potępiano  zarówno  jak  czary  i  wygnaniem  a  zabra- 
niem majętności  za  podobne  winy  karano.^")  Dalej,  zaprzeczenie 
istnienia  u  Słowian  ideografiki  sprzeciwiałoby  się  nie  tylko  przy- 
toczonym wyżej  świadectwom  historycznym,  ale  i  naturalnemu 
rozwojowi  cywilizacyi  słowiańskiej,  która  mogła  postępy wać  nie 
inaczej,  jak  u  innych  pierwotnych  ludów,  a  wiadomo,  że  nawet 
niższe  rasy  ludzkie  posiadają  znaki  piśmienne  własnego  utworu.-') 
Wreszcie  takie  wiarogodne  świadectwo,  jakie  złożył  mnich  Chrabr 
w  końcu  IX,  lub  początku  X  wieku,  o  używaniu  przez  Słowian 
kresek  i  rzez  (czrty  i  riezy),  które  służyły  do  liczenia  i  wróż- 
by,"-) usuwa  wszelką  wątpliwość  o  posiadaniu  przez  Słowian  wła- 
snej grafiki  w  przedchrześciańskie  czasy.  Jakażby  to  mogła  być 
grafika?  Chrabr  objaśnił,  że  to  były  czrty  i  rezy,  a  mowa 
słowiańska  dostarcza  jeszcze  wyrazu:  meta  (nota),  z  którego 
powstały:    ruskie    metelnik    (notariusz)    i  nowsze;    mietka, 


ten  obotritischen  RunenDenkmaler  zu  Neustrelitz,  iri  Abhandlung  der  Wissenschaften 
zu  Berlin,  1826.  Jean  Potocki.  Yoyage  dans  quelques  parties  de  la  Bas-Saxe,  pour 
la  recherche  des  antiquites  slave,  fait  en  1794,  edit.  1795  w  Hamburgu.  Jencz.  Sta- 
wizny,  w  Casopis.  Mać.  Serbs.  1849.  Lelewel.  Polska  wieków  średnich,  tom  I, 
III,  35,  z  wizerunkami  posążków  bóstw  pogańskich.  Kraszewski.  Sztuka  u  Sło- 
wian, 1860  s.  287 — 309,  podał  dokładny  opis  przebiegu  sprawy  o  autentyczności 
posążków  prilwickich.  Hilferding.  IIcTOpia  Ea.l.  C.iaB.,  1855,  s.  236.  Dalej  poró- 
wnaj to,  co  powiedziałem  w  tomie  II,  s.  944. 

20)     Si  quis  vaticinationibus,  runis,  incantamentis,   maleficiis,  etc  ,  deditus  fue- 
rit,  —  exul  erit.     Kraszewski.    Sztuka  u  Słowian,  s.  274. 

-•)     Porównaj  wyżej  przytoczone  Faulmanna  Gesch.  d.   Schrift. 

-■-)    npt>hvie  oy6o  cioDfene  HejiMtx;K  KHiin,,  h;k  Hp-LiaMii  11  pfeBajui  HbTtx;^ 
H  raTaax;K,  noranii  c;Kme,    Według  wyd.  Szafarzyką  r.  185 1, 


—       172       — 

nota,  znaczek,  pomięta  (signatura),    priniicta,  cecha,  przy- 
miot.-•'=) 

Czrty  i  rezy  w  teraźiuejsz»'-j  mowie  kreski,  karby, 
oznaczają  to  samo  co  linije,  rysy,  a  przez  analogije  i  pi- 
smo.-') Kreski,  karby,  wyrzynane  na  drzewie  lub  innych  przed- 
miotach, służyły  za  czasów  pogańskich  do  obrzędów  kultu,  co 
poświadczają  znaki  w  różne  figury  na  popielnicach  wyryte.-') 
Tajemnicze  sprawowanie  przez  kapłanów  pogańskich  obrzędów 
kultu  nadawało  znakom  ideograficznym  przymioty  gusł  i  czarów. 
Trzymając  lud  prosty  w  nieświadomości,  kapłani  bez  wątpienia 
byli  głównymi  znawcami  i  nauczycielami  grafiki,  którą  wreszcie 
mogła  posługiwać  się  i  władza  świecka,  rozumie  się  w  najbar- 
dziej pierwotnej  formie,-")  A  że  rycie  czert  na  twardych  przed- 
miotacli:  drzewie,  glinie,  metalach,  kości  i  t.  d.  stanowiło  w  sta- 
rożytności przemysł  rzemieślniczy,  poświadczają  to  osady  z  na- 
zwą Czertoryje.-') 


*')  Szczegółowe  objaśnienie  tych  wyrazów  i  zgodność  ich  z  grecUiem  ypaipo) 
i  lacińskiem  scribo  podał  Szafarzyk,  w  dziele:  Pamatky  hlaholskeho  pisemnictvi, 
1853,  s.  3. 

"^)  Czrta  jest  to  czara,  a  czary  oznaczają  nie  tylko  linije,  lecz  i  gu- 
sła, czarodziejstwa.  Eeza  odpowiada  polskiemu  wrąb,  staroczeskiemu  v  r  ć  z, 
serbsk.  porez,  poreza  =  dań,  a  staroruskie  rez  oznaczało  procent.  Perwolf, 
w  Jelinka  Slovansky  Sbornik,   1885,  s.   117. 

-•^)  Na  popielnicy  znalezionej  przy  Holeszowicach  w  Czechach,  znak  na  kształt 
krzyża  ^  ma  być  wyobrażeniem  boga  gromów  i  btyslcawic  (Peruna?).  I.  Hanusz. 
Das  Schriftwesen  und  Schriflthum,  1867,  s.  7.  Wreszcie  porównaj  to,  co  powie- 
dziano w  II  tomie  niniejszego  dzieła,  s.  928. 

"")  W  polowie  bieżącego  wieku  używano  na  Rusi,  częścią  w  Polsce,  nawet 
i  teraz  w  niektórych  miejscowościach,  jak  na  przykład  w  Szczawrach  powiatu  iSieuskic- 
go,  gubernii  Mohiłewskiej,  majątku  Juliusza  Łoś  Roszko%vskiego  używają  sie  jeszcze 
karby,  t.  j.  długi  kawałek  drzewa,  jakby  laska,  na  Białorusi  zwana  birka,  roz- 
piłowany  wzdłuż  na  dwoje.  Dla  oznaczenia  dni  odbytej  robocizny  (dawniej  pań- 
szczyzny) składano  obie  części  karbu  razem  i  narzynano  nożem,  lub  piłą  tyle  kresek 
(rzez)  ile  dni  odrobiono.  Poczem  jedna  cześć  karbu  zostawała  u  pana.  druga  u  ro- 
botnika, który  chociaż  nie  znal  pisma,  mógł  jednak  łatwo  policzyć  dni  ciężko  odro- 
bionej pańszczyzny.  Czyż  nie  przypomina  to  słów  Chrabru  o  kresach  i  rczach,  /.a 
pomocą  których  Słowianie  liczyli  i  wróżyli? 

-")  Czertoryje  1234  ubi  taberna  ecclesiae  Oloniuc.  Erben,  Regesta, 
s.  389;    Czertomary    1223    w    Czechach.     Erben,  722.     A  są  dotąd:    Czart  o- 


—     173     ~ 

Z  tecfo,  co  wyżej  piowiedziano,  okazuje  się,  że  u  Słowian 
znaki  graficzne  były  w  używaniu  jeszcze  przed  wprowadzeniem 
chrześciaństwa,  a  czy  wychodziły  po  za  obręb  ideografiki  i  clioć 
w  części  zbliżały  się  do  pisma  głosowego,  to  zostaje  dotąd  nie- 
rozstrzygnięte. Próby  uporządkowania  znaków  graficznych,  niby 
run  słowiańskich,-"';  oczekują  jeszcze  gruntowniejszego  badania 
chyba  z  wykopalisk,  bo  innego  materyału  z  epoki  przedchrze- 
ściańskiej,  nie  posiadamy.  Z  mowy  słowiańskiej  dowiadujemy  się 
jednak,  że  do  W3'rzynania  znaków  graficznych  praojce  nasi  uży- 
wali najczęściej  deski  bukowe.  Ztąd  alfabet  słowiański  w  staro- 
żytności zwał  się  buk  w  i  c  ą.  Ale  w  jakimże  stosunku  do  b  u  k- 
wicy  zostaje  buk  w  ar  (elementarz?).  Według  nielctórych  ba- 
daczy b  u  k  a  r,  b  u  k  w  a  r  oznacza  w  ogóle  alfabet  słowiański, 
tak  ^amo  jak  b  u  k  w  i  c  a  u  Chorwatów  oznacza  alfabet  głago- 
licki.  Obie  nazwy  pochodzą  od  pierwiastku  buk,  raczej  od 
desek  bukowych,  w  skutek  czego  b  u  k  w  a  to  samo,  co 
i   deska   znaczy.--' j 

Wczesne  poznajomienie  się  Słowian  południowych  i  zacho- 
dnich, ze  światem  cywilizowanym,  dostarczyło  im  możność  uży- 
wania lepszych,  od  desek  bukowych,  materyałów  do  pisania.    De- 


ry j  a  w  Tarnopolsk;    C  z  a  r  t  o  r  y  j  a   w  Brzeżańsk ;    C  z  a  r  t  o  r  y  j  a   w   Bukowinie. 
Nazwa  rodu  książąt  Czarloryjskicli  bez  wątpienia  od  osady  Czertoryjów  pochodzi. 

28)  Porównaj  Surowieckiego.  O  charakterze  pisma  runicznego.  Dzieła  wyd. 
1 86 1,  w  końcu  tablica  porównawcza  run  sł  )wiańskich,  hiszpańskich,  germańskich 
i  normańskich. 

-^)  Wyraz  buk  wica  Miklosic/,  wywod/,i  z  niemieckiego  bucha,  B  u  c  h  e, 
podobnie  jak  Szafarzyk  staroslo\v.  buk  arb,  grammaticus  porównywał  z  gotskim 
bókareis,  librarius.  Jednakże  niemiec.  Buche  nie  jest  specyalnie  niemieckiem, 
lecz  indo-europejskiem  (fagus).  Z  jakiegoż  powodu  slowiańs.  buk  ma  być  pozba- 
wione swego  pochodzenia,  na  wyłączną  korzyść  niemieckiego  Bu  eh  er  Wie  man 
im  deutschen  Buche,  Buchenstab  mit  run-stab,  skand,  r  u  n  a  s  t  a  f  r,  ags.  run-staef, 
ron-tafel  mit  einander  yermittelt  (Grimm.  Runen,  6i,  71 — 72)  un  1  auch  die  be- 
kannte  Stelle  bel  Yenatius  Fortunatus  in  dessen  Briefe  an  Flavus  (6  Jahrhundert) 
„barbara  fraxineis  pingatur  runa  tabellis-'  hinweisset:  ebenso  kónnte  man  iu  sla- 
vischen  buk  y,  b  u  k  w  y  n.it  dem  r.achgewiesenen  d  e  s  k  y,  Tafe'n  vermitleln,  die 
immerhin  von   Buchhok   gewcs^n   ^ein   konnten.    Hanusz.    Das  Schriftwese  1,  s.  14. 


—     1/4     — 

ski  znikły, ^^)  ale  że  niegdyś  do  pisania  służyły,  przypominają  to 
deski  Nowogrodu  Wielkiego  (r.  1207),  pod  nazwą  których  poj- 
mywano  w  XIII  w.  wszelkie  pismo,  nie  koniecznie  na  deskach 
drewnianych,  lec/,  i  na  innych  materyalach  pisane.'"') 

3.    Pismo  głosowe. 

Z  doszłych  do  nas  pomników  starożytnych  dowiadujemy  się, 
że  w  Słowiańszczyznie  od  niepamiętnych  czasów  do  pisania  uży- 
wano dwóch  alfabetów  głosowych :  g  ł  a  g  o  1  i  c  y,  zwanej  także 
buk  wica,  dotąd  utrzymającej  sie  w  księgach  duchownych  Sło- 
wian katolickiego  obrządku,  w  Dalmacyi,  i  k  i  r  y  1  i  c  y  rozpo- 
wszechnionej u  Słowian  wschodniego  obrządku.  Zachodzi  zatem 
pytanie:  którymże  z  tych  alfabetów  posługiwali  sie  Cyryl  i  Me- 
tody podczas  apostolstwa  u  Słowian? 

Nie  ulega  wątpliwości,  iż  przystępując  do  tłómaczenia  ksiąg 
duchownych  z  greckiego  na  słowiański  język,  ś.  Cyryl  musiał 
mieć  pismo,  zastosowane  do  dźwięków  mowy  słowiańskiej.  Lecz 
podobne  pismo  nie  mogło  być  stworzone  momentalnie:  na  to 
potrzebny  był  czas  dłuższy,  —  praca  nie  jednego  zapewne  poko- 
lenia. Dla  tego,  wszystko  to,  co  starożytne  pomniki  mówią  o  wy- 
nalezieniu przez  ś,  Cyryla  pisma  słowiańskiego,  wypada  pojmy- 
wać  w  ten  sposób,  że  ś.  Cyryl  uporządkował  i  udoskonalił  pismo 
słowiańskie,  początek  którego  bezwątpienia  dawniej  już  kiełko- 
wać musiał. 

■''<*)  Dawniej  powoływano  sie  na  wzmiankowane  w  pieśni  o  Sądzie  Lubuszy, 
„deski  prawodatne",  ale  pieśii  ta  ma  być  sfałszowaną.  Jednakże  w  Czecliacli  i  Mora- 
wacTi  księgi  dóbr  ziemskicli  (die  Hof-  und  Lelinen-Tafeln)  dotąd  nazywają  d  e  s  k  y, 
przez  skrócenie   d  s  k  y,  Landtafeln.     Hanusz...  jak  wyżej,  s.    12. 

-■")  W  r.  1208  mieszczanie  Nowogrodu  "W.,  wzburzywszy  sie  przeciw  posa- 
dnikowi  swemu  Dymitrowi  Miroszkinowi,  dom  jego  zniszczyli  i  spalili,  majątek  i  cze- 
ladź rozprzedali,  rzeczy  rucłiome  rozebrali,  o  czem  wzmiankując  latopiscy,  dodali: 
a  'iTO  „Ha  j-L  mi.Kax  "Ł,  to  KHasio  ocTauiima  . . .  Jl,amn  ,n.  micbi  Amutpobm 
CBflTOC-.iaBy,  a  6simc  na  iiiixt>  óeai,  MUC.ia."  W  latopisach  Woskreseńskim,  Ro- 
stowskim  i  innych  objaśniono  ,.a  'ITO  Ha  ,l0CKax'L  BT,  nnCbMfe  ociajiocb... 
TO  KHfl3io."  Karamzyn.  Hist.  t.  III,  przypisek  128.  —  Szafarzyk  zauważał,  że  już 
w  IX  w.    w  Nowgorodzie  W.  pisano   ewangeliję    i    Ruską    Prawdę  na  pargaminie , 


—     ^75     — 

Mniemanie  nasze  potwierdza  jeden  z  najstarszych  pisarzy 
słowiańskich  czarnoryziec  Chrabr,'^^)  który  pisząc  w  początku  X 
w.,  z  wielkiem  zamiłowaniem  własnej  ni^rodowości,  powiada,  że 
Słowianie,  przyjąwszy  chrzest,  zniewoleni  byli  używać  pisma  grec- 
kiego i  łacińskiego  „bez  ustrojenia",  bo  jakże  ,.można  było  litera- 
mi greckiemi  pisać  dokładnie  bóg,  żywot,  z  j  e  ł  o,  c  r  t  k  o  w 
c  z  a  j  a  n  i  e,  s  z  y  r  o  t  a,  i  t.  d."  ?  I  tak  się  długo  ciągnęło.  Ale 
Bóg  zlitował  się,  i  zesłał  Konstantego  filozofa,  który  stworzył 
38  liter,  z  nich  24  litery  według  porządku  liter  greckich,  a  inne 
14  według  mowy  słowiańskiej."^) 

Nie  posiadając  dzieła  Chrabra  w  oryginale,  a  tylko  w  ko- 
piach niewcześniejszych  nad  w.  XIV,  nie  możemy  nic  wyrzec 
o  postaci  liter,  wprowadzonych  przez  ś  Cyryla  do  pisma  słowiań- 
skiego, ani  nawet  o  tern,  jakimi  literami  sam  Chrabr  pisał.  — 
Tymczasem,  w  żywocie  ś.  Klemensa  biskupa  wielickiego,  w  Bół- 
garyi,  pisanym  w  pierwszej  polowie  X  w.,  znajdujemy  wzmiankę, 
że  ten  święty,  uczeń  apostołów  Cyryla  i  Metodego  „wynalazł  inne 


a  zatem  w  XIII  w.  tem  bardziej  nie  pisano  na  drzewie,  nazwa  zaś  desek  pozostała 
z   dawniejszych  czasów.    Star.  Slow.  II,  s.  743. 

*-)  Słowo  czarnoryzca  Chrabra  „o  piśmienach  słowieiiskich"  doszło  do  nas 
w  12  rekopismach,  a  najdawniej  drukowane  zostało  przy  katechizmie  ruskim,  bez 
oznaczenia  miejsca  i  roku,  lecz  według  mniemania  znakomitego  lingwisty  Dobrow- 
skiego,  najpewniej  w  Wilnie  między  r.  1575  a  1580.  Późniejsze  wydania:  W  Wil- 
nie przy  gramatyce  r.  1624  i  w  Moskwie  przy  Azbuce  (elementarzu)  u  Burcowa  r. 
1637.  (Bodiański.  O  BpeMOiiii  npoiicxo;Kjenifi  c.iaBaHCKiix'b  niiChMeiiT.  r.  1855  s. 
187  i  343).  —  W  bieżącym  wieku  prace  Chrabra  wydali:  Kalajdowicz,  w  dziele 
loaiiiiT.  OKcapxx  6o.irapcKiii  r.  1824  s.  189.  Szafarzyk  ,0  pismenach  slovanskych 
V  Praze  r.  185 1,  wszystkiego  stronic  5;  Hanusz  w  Archiw  fiir  Kunde  oesterreichi- 
scher  Geschichts-Que]len  tom  XXIII.  r.  1860,  s.  3—101,  tekst  słowiański  z  ttóma- 
czeniem  niemieckiem  i  objaśnieniami. 

^')  i  stwori  im  pismena  tri  desęfe  i  osmt,  owa  oubo  po  c  z  i  n  o  u  gn>czii- 
skych  pismen,  owa  że  po  slowjeństjei  rjeczi"  .  ,  —  Wyraz  po  c  z  i  n  u  nie  oznacza 
tu  formy,  lub  postaci  liter,  jak  się  niektórym  wydało,  a  tylko  porządek,  bo  wyraz 
czin  w  starej  Stowiańszczyznie  ma  jedno  znaczenie:  porządek,  ordo;  czini- 
ti,  ordinare,  czinienie,  ordinatio;  czinoAvnik,  taktikos  po  gre- 
cku, princeps  po  łacinie  (Miklosicz,   Lexicon  s.   196). 

Dalej  Chrabr  powiada:  Se  że  sąt'  pismena  słowjeńska,  sice  a  podobajet'  pisati 
i  głagolati:  a,  ó,  li,  r,  i  proczaja  daże  do  /A  (jęs)  i  ot  sich  sąt  czetyre  meżdou  desętb- 
ma  podobna  grijrzLskym  pismenem.  a,  is,  r,  j,  e,  3,  i  t.  i!.,  a  czetyri  na  de.sętL  po 
slowjeńskou  językou,  iże  sąt  sna  ó,  /K,  3,  u,  «i,  ni,  m,  Tj,  bl,  L,  t,   K),  i^,  i\. 


-     176     - 

pismo,  doskonalsze  od  tego,  które  mądry  Cyryl  wymyślił." ^4^ 
Okazuje  się,  że  już  w  X  w.  wiedziano  o  dwóch  alfabetach  sło- 
wiańskich, a  jakie  to  były  alfabety  postaramy  sie  objaśnić  w  na- 
stępny sposób. 

Od  XVI  w.  pisarze  słowiańscy  starali  się  objaśnić  pochodze- 
nie dwóch  alfabetów  słowiańskich.  Mniemano,  że  głagolica  jest 
dziełem  ś.  Hieronima  (346 — 420)  i  dla  tego  zwano  ją  pismem 
hieronimowskiem,    niekiedy    b  u  k  w  i  c  ą.'"'')      Drugi    alfabet    sło- 


s-i)  Excogitavit  etiam  alias  litteianim  fonnas,  quae  praebeieiit  majorem  per- 
spicuitatem,  quam  qiias  sapiens  Cyiillus  invenerat,  et  per  illas  formas  universpm 
scripturam  a  deo  inspiratam  et  panegyricos  sermones  martyrumąue  et  sanctorum  di- 
yinorum  vitas  et  carmina  sacra  tradidit.  Grecka  legenda  o  ś.  Klemensie,  według 
wyd.  Szafarzyka,  w  Pamatky  hlaholskeho  pisemnictvi  1853,  s.  59  caput  14.  Prze- 
drukowana co  do  słowa  w  Bilbasowa  KiipiiL-n.  h  MeGO^iu  r.  1871  pod  nazwa  le- 
genda Ochridica  caput  14  s.  305.  —  Wcześniej  jednak  wydal  ja  "Wiktor  Grygoro- 
wicz  w  Żurnalu  Ministerstwa  oświaty.  Petersburg.  1847,  tom  LIII  s.  i — 24,  z  ręko- 
pismu  XIII  w.,  odkrytego  przez  niego  w  Ochrydzie,  jak  mówi  w  dziele:  0"iepK'b 
nyieiuecTBia  no  Jajponcficicou  Typuiii.  1848.  s.  118.  123. 

^^)  Słoweński  gramatyk  XVI  w.  Adam  Bohoricz  i  biskup  olomuniecki  Du- 
brawski  (1553)  szerzyli  wiadomość,  że  glagolica  przez  ś.  Hieronima  wynalezioną  zo- 
stała. W  tym  kierunku  pisali  Czesi:  AVeleslawin  (j  1599)  i  Amos  Komenski  (f  1670), 
tudzież  chorwacki  uczony,  franciszkanin,  Rafał  Lewakosvicz  (f  około  r.  1650)  i  Dal- 
niatyniec  Jakób  Karaman  (-}-  1771).  Tymczasem  Dalmatyniec  Pastricz  (-j-  1708)  mnie- 
mał, że  glagolica  rozwinęła  się  z  kirylicy,  a  rektor  seminaryi  dubrawnickićj,  hrabia 
Klemens  Grubiszyc  [f  1766)  utrzymywał,  że  glagolica  starszą  jest  od  ś.  Hieronima 
i  do  czasów  starożytnych  Getów,  według  niego  Słowian,  odnosił  ją.  —  Łużyczanin 
Abraham  Brancel  (Francel  f  1740)  i  Morawianin  Jan  Strzedowski  (f  1715)  prze- 
konani byli,  że  ś.  Hieronim  pisał  glagolica.  Podobne  przekonanie,  jak  mniemają 
uczeni,  powstało  jeszcze  w  XIII  w.,  kiedy  Filip  bislvup  seński  uprosił  papieża  In- 
nocentego IV,  aby  zalecił  do  służby  bożej  język  słowiański,  a  papież  usłuchawszy 
bisliupa,  dał  mu  pismo  (r.  1248),  w  którem  wzmiankował,  że  w  Chorwacyi  jest  oso- 
bne pismo,  wynalezione  przez  ś.  Hieronima  i  przez  niego  do  odprawiania  nabożeii- 
stwa  używało  się.  Niebrakowalo  wszakże  innych  oryginalniejszych  pomysłów.  Frisch 
w  Origo  characteri  slavonici  vulgo  Cyrillici  et  Glagolitici..  Berlin  1727  wywodził 
głagolicę  z  kirylicy,  jako  zepsutą  przez  kopiistów  ;  Durich  w  Dissertatio  de  Slayo- 
Bohemica  Codicis  versione.  Praga.  1777,  szukał  źródła  głagolicy  w  runach  i  oskij- 
skich  pismach;  Linhard  w  Yersuch  einer  Geschichte  v.  Krain.  Laibach.  1788,  wy- 
wodził głagolicę  z  greckiego,  a  Alter  (1778)  wywodził  ją  z  łaciny  i  t.  d.  Do  po- 
jaśnienia  szczegółów  służą:  Szafarzyli,  Pamatky,  hlaholskeho  Pisemnictvi.  1853.  Te- 
goii  autora.  Ueber  der  Ursprving  und'  Ileimath  des  Glagolitismus.  Praga.  1858. 
Wenelin.  IIcTopiiKO-KpiiufiGCKiji  liSLiCKaiiia,  t.  II  1841.  Bojdański.  O  BpeJieiiii 
npoiic.\o-/Kjr.-iiia  c.iai}>iiiCKiix'b  niiCLjiein..  Moskwa  1855.  Eacki.  Fr.  Pismo  slovjen- 
sko,   Zagreb.   1 86 1.   —  —  Rettel.    Cyryl  i  MeloJy.     Paryż   1871.     Jagicz.     Honpoct 


wianski,  używany  u  Słowian  wschodnieg-o  obrządku,  dopiero 
w  XVI  w,  w  Tubingen,  przy  wydawaniu  ksiąg  religijnych  dla 
Słowian  południowych,  w  celu  szerzenia  pomiędzy  nimi  reformy 
religijnej,  nazwano  kiry  lica.  W  Polsce  alfabet  ruski,  w  XVI 
w.,  zwano  hł  a  h  o  1  i  c  ą.'^")  Wreszcie  aż  do  końca  prawie  XVIII 
w.  nic  gruntownego  nigdzie  nie  powiedziano.  Dopiero,  gdy  cze- 
ski historyk  Gelazyusz  Dobner,  uwagami  swemi  o  starszeństwie 
głagolicy  od  kirylicy-^'),  wywołał  głębsze  zastanowienie  sie  nad 
tą  kwestyą  słynnego  filologa  Józefa  Bobrowskiego,  —  rozpoczęły 
się  poszukiwania  dawnych  pomników  pisma  słowiańskiego  i  kry- 
tyczne nad  nimi  zastanowienie  sie, 

W  końcu  XVIII  w.  znano  jeden  tylko  starożytny  pomnik 
głagolicki,  mianowicie  psałterz,  pisany  przez  mnicha  Mikołaja 
r.  1222,  na  przyległej  Dalmacyi  wyspie  Rabie  (Arbę),  ze  starszego 
psałterza.  Bobrowski,  odrzuciwszy  stanowczo  mniemanie  Bobnera 
o  starszeństwie  głagolicy  od  kirylicy,  wyobraził  sobie,  że  chorwa- 


0  Kiipii.LTt  11  Mcoojtiii  Ul.  c.iaiifliiCKoii  a>ii.io.ioriii  1885.  Tegoż  autora.  ^leiBipe 
KpiiTiiKO-na.ioorpa<Mi'iecKi«  CTaTi,n  r.  1884.  —  Broz  Iwan.  Crtice  iz  hravatske  knji- 
żevnosti.    1888. 

•''«)  Kronikarz  .Stryjkowski  r.  1586  pisał:  Cesarz  Michał  Kuropalates  wszyst- 
kirr.  Bułgarom  i  Slawakom  posłał  za  upominek  litery  Hlaliolskiei  Az,  A,  Bu- 
ki, Wiedzi,  etc,  które  na  ten  czas  z  greckicli  nowo  były  wymyślone  i  wynałezione 
gwoli  Slawakom.  Tych  liter,  jako  pospolicie  bywa  rzecz  każda  nowa  wdzięczniej- 
sza, zaraz  sie  chwycili  Bułgarowie,  Serbowie,  Dalmatowie,  Karwaci  i  Russacy  i  tymi 
literami  sprawy  swoje  i  kroniki  dopiero  pisać  poczęli,  nietylko  tych  spraw  porządek 
w  księgi  znosząc,  które  się  na  tenczas  u  nich  i  przez  nich  działy,  ale  też  i  ony  rze- 
czy, i  dzieje,  które  od  starodawnych  przodków  swoich  mieli,  hlaholskim  pismem 
ku  wiecznej  pamiątce  w  księgi  swoje  spiiowali.  Kronika  t.  I.  s.  89.  Stryjkowski, 
jak  wiadomo,  czerpał  wiadomości  przeważnie  z  kronik  ruskich  na  Litwie.  A  ponie- 
waż w  XVI  w.  na  Rusi  nie  innerai,  jak  tylko  cerkiewno -słowiańskiemi  (kiryłickie- 
mi)  literami  pisano,  oczywiście  więc,  że  zwyczajne  kirylickie  pismo,  za  czasów  Stryj- 
kowskiego,  h  ł  a  h  o  1  i  c  a   zwano. 

3').  Najprzód  w  uwagach  do  kroniki  ITajka,  w  latach  1761  — 1772,  później 
w  odpowiedzi  na  zarzuty  Dobrowskiego,  napisał  w  Abhandlungen  der  Bohmischen 
Gesellschaft  der  "Wissenschaften  (1785)  rozprawę:  ob  das  heut  zu  Tage  so  gnannte 
Cyrilłische  Alphabet  fiir  eine  wahre  Erfindung  des  heiligen  slavischen  Apostels 
Cyrills  zu  halten  sey.  s.  101  —  139.  Dobnera  poparł  jeden  tylko  Anton  Łużyczanin 
w  dziele :  Yersuch  iiber  die  alten  Slaven.  Lipsk.  1783 — 89,  twierdząc,  że  glagolica 
starszą  jest  nie  tylko  od  grecko- słowiańskiego  pisma,  lecz  i  od  samego  ś.  Hiero- 
nima, 

Tom  UJ,  10 


ckim  i  (.'almackim  Słowianom  dopiero  w  XIII  w.  zachciało  się  mieć 
nabożeńslwo  we  własnym  języku,  ale  że  nie  mogli  przejść  na  obrzą- 
dek o-recki.  wymyślili  więc  litery  głagolickie,  a  przetłómaczywszy 
mszę  z  jcz}'ka  łacińskiego  na  słowiański,  literami  głagoliclciemi, 
puścili  pogłoskę,  że  jalc  litery,  tak  i  msza  niemi  napisana,  są  dzie- 
łem ś.  Hieronima  ze  Strydonu,  aby  pod  zasłoną  tak  znakomitego 
ojca  kościoła,  łatwiej  U7,yskać  od  papieża  pozwolenie.  Olśniony 
tak  wysokim  autorytetem,  Innocenty  IV  pozwolił  w  r.  1248  na 
odbywanie  nabożeństwa  w  języku  słowiańskim  i  używanie  liter 
głagołickicln.  —  Było  to  wnec  według  Bobrowskiego  po  prostu 
oszustwem.  Dla  mocniejszego  poparcia  swego  urojenia,  Bobro- 
wski znalazł  i  oszusta.  —  Ofiarą  padł  poczciwy  Mikołaj  z  Raby,^^) 
a  Bobrowski  nie  przestawał  twierdzić,  że  głagolica  nie  jest  star- 
szą od  mniclia  z  Raby.-''')  Z  drugiej  strony  zaświadczenie  w  bulli 
Jana  VIII  r.  880,'"^')  tudzież  legend  i  innycłi  pomników  staroży- 
tnycli,  że  ś.  Konstanty  (Cyryl)  był  wynalazcą  pisma  słowiańskie- 
go,  zdawało  się  niezbitym  dowodem  starszeństwa  kirylicy. 

Tymczasem  Słoweniec  Kopitar,  zbadawszy  w  paryzkiej  bi- 
bliotece (r.  18 1 5)  rękopism  alfabetu  głagolickiego,  tale  zwane 
Abecenarium  Bulgaricum,    przez  filologów  francuzkicli 


''^)  Rękopism  Mikołaja  z  Raby  dziś  już,  stracony,  ale  polegając  na  śv\'iadectvvach 
takich  uczonych  jak  Lewakowicz,  Assemani  i  Karaman,  możemy  być  pewni,  że 
wszystko,  co  dawniej  o  tym  rękopiśmie  mówiono,  jest  prawda.  Otóż  ów  Mikołaj  sam 
objaśnił,  że  paslter?  skopijował  (l222  r.)  z  daleko  starszego  rekopismu,  sporządzo- 
nego na  rozkaz  Teodora,  ostatniego  tego  imienia  arcybiskupa  salonijskiego.  —  Do- 
browski,  mając  na  względzie,  że  Salona  zburzona  przez  Chorwatów  w  połowie  VII 
w.,  że  ostatnim  jćj  arcybiskupem  był  Teodor  III  i  że  Słowianie,  będąc  wtedy  po- 
ganami i  burząc  kościoły,  niepotrzebowali  ksiąg  chrześciań.skich,  z  oburzeniem  na- 
zwał ^Mikołaja  z  Raby  kłamcą,  oszustem.  Rzecz  jednak  w  tern,  że  po  zburzeniu 
Salony  w  drugiej  połowie  YII  w.,  arcybiskupstwo  przeniesione  zostało  do  Spalatro, 
ale  nieprzestawało  zwać  sie  Salońskieni.  Arcybiskupem  salońskim  w  Spalatro  rzeczy- 
wiście był  Teodor  880 — 890,  a  był  ostatnim  tego  imienia  aż  do  XIII  w  ,  kiedy  pi- 
sał  Mikołaj   z  Kaby.  —  O  tern  poucza  Farlati.     Illyricum   Sacrum   rysi,   1817  I  s.  8. 

"'■>)     Najprzód  w  dodatku  do  ailykulu:    Ueber  das  Alter  der  bohmischen  Bi- 

bcliibersetzung,  w  Abhandlungen  einer  Priyatgesellscliaft.     B.  V   1782    s,  318 — 322, 

później  w  innych  pismach.     Porów.  Jagicz.  Donpoci>  o  Kiipii.i.rt  11   Meooiiin   s.   41. 

*'>)     A,  880  Literas   deniąue   fclavinscas,    a  Constantino   quondam  philosopho 

repertas...     Jirben.  Regesta,  s.   18. 


—     179     — 

odnoszone  do  XI  w.^^)  nabrał  przekonania  o  mylności  poglądó\v 
Dobrowskiego  i  o  tern  go  otwarcie  zawiadomił.  Bobrowski  od- 
powiedział, iż  niewlerzy  temu,  ab}^  głagolica  istniała  już  w  XI  w. 
i  z  takiem  przekonaniem  pozostał  aż  do  śmierci  (r.  1829).  Wszakże 
poruszenie  kwestyi  o  pocliodzeniu  głagolicy  wywołało  nowe  poszu- 
kiwania w  Pradze,  Moskwie,  Petersburgu,  Warszawie  i  w  innycłi 
miejscacłi  Słowiańszczyzny.  Szafarzyk,  podobnie  jak  Bobrowski  nie- 
podzielał  zdania  Kopitara  o  starszeństwie  głagołicy,  ale  i  niewidząc 
możności  podtrzymywania  uporczywego  zapatrywania  się  na  jej 
pochodzenie  Bobrowskiego,  wymyśłił  całkiem  nową  liipotezę  o  usi- 
łowaniu jakiegoś  Balmatyńca,  w  r.  1064,  do  wynalezienia  na  korzyść 
adeptów  kościoła  Zacłiodniego,  nowego  alfabetu,  różnego  od  kiry- 
licy,  aby  wyjątki  z  ksiąg  cyrylskich  snadniej  było  skryć,  dla  łatwiej- 
szego zaś  rozszerzenia  alfabetu  tego,  Balmatyniec  puścił  pogło- 
skę, jakoby  wzmiankowany  alfabet  został  wynaleziony  przez  ś. 
Hieronima.  Balej  Szafarzyk  puścił  się  na  domysł,  jakoby  z  po- 
mocą nowego  alfabetu  spodziewali  się  fpapieże??)  przyciągnąć  do 
siebie  Słowian  greckiego  obrządku,  zostawić  im  liturgiję  słowiań- 
ską, lecz  za  pomocą  nowych  liter  (głagolickich)  wprowadzić  ob- 
rządek kościoła  Zachodniego.^-j 

Przypadkowe  odkrycie  w  bibliotece  hrabiego  C!oz'a  w  Try- 
dencie, rękopismu  głagolskiego  w  r.   i<S3o,  usunęło  wszelką  wąt- 


■*')  Porównanie  tego  abecadła  z  kodeksami  hrabiego  Clotza  i  Watykańskim 
podał  Kopitar  w  dziele  Glagolita  Clozianus,  o  którem  wnet  powiemy.  Faksymile 
tegoi  Abecenarium  znajdujemy  w  dziele  Martinowa.  I.es  manuscrits  Slaves  de  la 
bibiiotheque  imperiale  de   Paris.    1858. 

^-)  Geschichte  der  Slavischen  Sprache  und  Literatur  nach  alien  Mundarten 
r.  1826  s.  239 — 24 r.  Powstając  przeciw  hipotezie  Szafarzyka  współczesny  mu  pi- 
sarz moskiewski  Jurij  Wenelin,  zawołał:  „kłamstwo!  Na  soborze  salońskim  r.  1060 
duchowieństwo  lacińslde  nietylko  nie  tolerowało  alfabetu  glagolickiego,  lecz  owszem 
rzuciło  nań  anatemę-"  A  dalej  wykazując  niedorzeczność  wywodów  Szafarzyka,  nie- 
potrzebne insynuacyje,  płonne  domysły,  Wenelin  dodał,  że  we  wszystkich  „niezbitych" 
dowodach  Szafarzyka  „irtTi>  nc  TO.ibKO  ecTecTBeiiiiocTii,  HO  n  sjpaBoro  CMBic.ia" 
(nie  ma  nietylko  naturalności  lecz  i  zdrowego  rozsądku).  Przy  tem  Wenelin  do- 
ciąwszy  i  Bobrowskiemu  za  mnich.i  arbejskiego  (z  Raby),  stanowczo  twierdził,  źe 
glagołicu  starszą  jest  od  kirylicy.  IIcTopiiKO-Kpimi'JCCKiii  iiuuCKdiiiJi,  r.  1841  tom 
11  s.   177. 


—     i8o    — 

pliwość    względen?    starc>>} tno.ści    glagfolicy.    Dobrowski   już   nie 

ży],  a  Kopitar,  zlauawszy  znali  ziony  pon.nik,  w)  dal  go  pcd 
tytułem  Glagolita  Clozianus  w  r.  1836.  —  Bystry  umysł  badacza 
ocenił  od  razu  znaczenie  i  doniosłość  odl<;rytego  ręlśopismu,  oświe- 
cił go  swemi  uwagami  i  tern  starożytność  pisma  głdgolickiego 
zapewnił.''-')  Odtąd  niepodobna  już  było  czeml<olwiek  zbywać 
kwestyje  o  pocliodzeniu  głagolicy.  Dwa  typy  pisma  słowiań- 
skiego widocznie  świadczyły  o  ich  starożytności.  Wypadało  wy- 
rzec: które  z  nicli  starsze  i  które  pierwotnie  użyte  zostało  przez 
śś.  Cyryla  i  Metodego  do  spisania  ksiąg  duchownycli  słowiań- 
skich? Niepewność  ogarnęła  badaczy.  Zgodnie  z  Kopitarem  Mi- 
chał Wiszniewski  wyrzekł,  iż  pismo  głagolskie,  czyli  b  u  k  w  a, 
dawniejsza  jest  od  kirylicy^^).  Podobne  zdanie  oświadczył  Wenelin, 
a  serbslśi  uczony  Drogosawlewicz^'')  starał  się  udowodnić,  że  gła- 
golica  starszą  jest  od  ś.  Hieronima.  Znaleźli  sie  i  przeciwnicy 
Kopitara,  nieprze..tający  twierdzić  o  starszeństwie  kirylicy  od  gła- 
golicy,'"') ale  w  najkrytyczniejszem  położeniu  znalazł  się  Szafarzyk. 
Niezadługo  przedtem  (w  r.  1826)  rzucił  on  podejrzenie  na  sobór 
salońsl<i  r.  1060,  jakoby  w  skutek  życzenia  tego  soboru  wymy- 
ślono pismo  głagolickie  i  zwalił  na  jakiegoś  Dalmatyńca  winę  a  te- 
raz, w  obec  świetnych  dowodów  Kopitara  o  starożytności  głago- 
licy, przekonał  się  o  złudzeniu,  które  go  na  drogę  błędnycli  do- 
mysłów popchnęło.  Wypadało  przyznać  się  do  omyłki,  lecz  i  tu 
Szafarzyk  wahał  się.  Tymczasem  podróże  po  Turcyi,  odbyte  przez 


•*'')  Glagolita  Clozianus,  id  est  codicis  glagolitici  inter  suos  facile  antiąuissi- 
mi,  olinn,  dum  integer  erat  Veglae  in  thesauro  Frangepaniano,  habiti  pro  s.  Hiero- 
Bymi  bibliis  Croaticis,  supparisąue  adminimum  Cyrilliano  Obtromiri  NoYOgiadenn^^, 
leipsanon  foliorum  XI[  etc.  eddidit  Bartholomeus  Copitar.  Yindobonae  1836  in  fol. 
••*)  Historya  literatury  polskiej.  Kraków.  1840.  tom  I  s.  167  — 172. 
■*■■";  Identyfikując  nazwy  głagolicy  z  nazwą  pisma  gotskiego,  Wenelin  zacie- 
mni! sprawę  starszeństwa  głagolicy  od  kirylicy.  IIcTopinfO-h-lniTiiyeCKiil  li3HCKania. 
Tom  II  s.  182  —  204.  ITocTimaicb  C.iaBciiCKii  cioua  ii.iii  niic-MciiocTb,  KaKna  c  u 
KaKua  ijn-ua,  ;ia  e  y  Cop6ci{OMX  many.,  o.ii)  A,xaMa  itparocan.it.iMiTa.  Y  Beorpa.iy 
1840,  in  12-0  sir.  140.  Bodianski.  O  liiif.Meiiii  iii)oiitXo>K,x<iii!i  (•.7iir.}iiiCKiiX'i.  iiikij- 
Meiii  s.  296. 

*'^)     Maciejowski  Wcclaw,  podobnie  jak  Szafarzyk,    glcgolicę    n\\  ażal  za   wy- 
nalazek XI  w.  —  Painiętiiiki.  r,    1839,  lom  1  s.  75,  lom  II  s.   Ii. 


_     i8i     — 

profesora  Gryg-orowicza  w  r.  1844 — 5*')  i  archimandryte  Porfirego 
Uspieńskiego  w  r.  1845  —  6,  tudzież  zebrane  przez  nich  pomniki 
głagolickie,  wybornie  stwierdzały  zdanie  Kopitara. 

Grygorowicz,  niezważając  na  sprzeczne  z  nim  zdania  rosyj- 
skich slawistów,*^)  już  w  r,  1851  wyrzekł,  iż  z  dwóch  alfabetów 
słowiańskich,  jeden  musiał  zjawić  sie  wcześniej  niż  w  IX  w.  a  ta- 
kim alfabetem  jest  głagolica,  która  być  może  początkiem  swym 
sięga  w  bardzo  odległe  wieki. ^^j  Zdanie  swe  Grygorowicz  po- 
powtórzył  i  w  późniejsze  lata/^'') 

Pod  ciężarem  nowoodkrytych  przez  Grygorowicza  i  Uspień- 
skiego pomników  głagolicy,  Szafarzyk  ujrzał  sie  zniewolonym 
dawniejsze  swe  przekonania  zmienić  nieco  na  korzyść  głagolicy. 
Dopuszczając  możność  zjawienia  się  jej  w  tym  czasie,  kiedy  wy- 
gnani z  Morawii  uczniowie  Metodego,  do  Bółgaryi  przybyli,  Sza- 
farzyk mniemał,  że  jeden  z  nich,  najpewniej  ś.  Klemens,  biskup 
Wielicy  (887 — 916),  jak  wzmiankują  legendy,  wynalazł  inne  od 
kirylicy  pismo,    mianowicie  głagolicc.'^i)     Popierając    zdanie  swe 


^')  OyepKT,  nyieuiecTuia  no  EBponeficKofi  Typui".  Kazań  1848  in  8,  stro- 
nica 214.  —  Na  jednym  egzemplarzu,  tego  wielce  ciekawego  dzieła,  ofiarowanego 
autorowi  niniejszej  pracy  w  r.  1862,  Wilitor  Grygorowicz  podówczas  profesor  uni- 
wersytetu kazańskiego,  napisał  na  okładce,  po  polsku,  objaśnienie  trudnych  okoli- 
czności,   w  jakich  sie  on  podczas  wydania  swej  pracy  znajdywał. 

^8)  Najprzód  Preisa,  prof,  uniwersytetu  petersburgskiego,  potem  Izmaela  Srez- 
niewskiego,  który  zająwszy  w  Petersburgu  katedrę  po  zmarłym  Preisie,  odrzucał 
domysły  Grygorowicza  o  głagolicy.     Jagicz.     KiipiMiT.  II  Meoojiir.     1888  s.  53, 

••9)  Rozważaj.'jC  rękopismy  greckie  i  cyrylskie  Grygorowicz  znalazł  w  nich 
wtręty  i  przypiski  głagolickie,  poświadczające,  że  w  wielkiej  części  Słowiańszczyzny 
głagolica  używała  sie  jako  zwyczajne  pismo.  A  dalej  rzekł:  BOOuuio  fl;)Biin.  r.iaro- 
-iiiTU  jpeuirtiiiiiiif.  Cb.  liiipii.i.iTj  iiauif.n.  r.iaro.iiiTy,  a  Meoo.iiii  rBMtcTfc  ci.  Kn- 
piu.iOMi.)  noc.iŁ  oópaTii.iT)  oe  u  rpcieoKiii  a.i-paBiiTT.  bt.  jpyryio  cMaBaiiCKyio  aa- 
fiyicy  (Kiipii.iimy;.    O  siia-ieiiiii  II,epKOBiio-C.iaBaiicKaro  HsbiKa.  I85I.  s.  57—67. 

■>^)  W  artykule  „O  jpeBiieii  niiCbMeiiiiocTii  CiaBaiiT."  Grygorowicz  z  ogro- 
mnym zapasem  erudycyi  zbijając  swych  przeciwników,  dowodzi,  że  ś.  Cyryl  uływat 
do  pisania  głagolicy,  którą  mógł  znaleźć  i  w  Chersonesie  Tauryckiem,  jak  wzmian- 
kuje pannoński  żywot  Cyryla.  CiaTtii  Kacaiomifica  jpcciiaro  cianaiicKaro  a:3biKa 
Kazań,   1852,   str.  69. 

5")    Prvovck  hlaholskeho  pisemaictvi.     Cas.  C.   M.  1852.    powtórzone    w  III 


—       1«2       — • 

now5'm  opracowaniem  kwestyi  o  glagolicy  i  będąc  już  mocno 
zachwiany  w  dawniejszem  przekonaniu,  Szafarzyk  w  r.  1853  wy- 
rzekł, iż  domniemanie  o  pochodzeniu  pisma  słowiańskiego  jest 
jeszcze  w  zawieszeniu  i  oczekuje  w  przyszłości  dopiero  sprawie- 
dliwego rozpoznania. •'■•-j  Gdy  jednak  w  r.  1855  doktor  Hófler 
w  Pradze  znalazł,  wklejone  w  okładzce  bardzo  ozdobnego  ręko- 
pismu  łacińskiego  z  w.  XI,  dwie  pargaminowe  karty  głigolickie,^^) 
Szafarz)'k  przekonał  się  nareszcie,  iż  wszelkie  jego  usiłowania  do 
podtrzymania  starszeństwa  kirylicy  w  niwecz  się  obracają.  —  Zba- 
dawszy z  całą  usilnością  nowoodkryte  karty,  zastanawiając  się 
nad  kształtem  liter,  pisownią,  punktuacyą  i  atramentem,  Szafarzyk 
wyrzekł,  iż  rękopism  ten  musi  sięgać  przynajmniej  pierwszej  po- 
łowy X  w.,  że  zwroty  mowy  w  nim  są  słowiańsko  -  morawskie 
i  że  zatem  pow\stał  w  tej  miejscowości,  w  której  ś.  Metody  nau- 
czał. —  Takim  sposobem,  po  trzydziestoletniem  prawie  obstawa- 
niu za  kiry  lica,  Szafarzyk  w  r.  1858  znalazł  się  w  konieczności 
zgodzić  się  z  przeciwnikami  swymi  i  przyznyć  starszeństwo  gła- 
golicy.-^*) 

Wygłoszenie  zdania  takiej  naukowej  powagi,  jaką  się  szczy- 
cił w  owym  czasie  Szafarzyk,  wywołało  żywe  zainteresowanie 
się  badaczy  rzeczy  słowiańskich.  I  gdy  jedni,  trzymając  się 
uporczywie  dawniejszych  poglądów,  obstawali  za  starszeństwem 
kirylicy, •'^•^)    inni    w    myśl    Szafarzyka,     rozwijali    wypowiedziane 


tomie  dziel  Szafarzyła,   wyd.    1865   str.  211   i   następne,    Względem  wynalezienia  przez 
ś.  Klemensa  innego  pisma,   niż  te  jakie  ś.   Cyryl  wymyślił,    patrz  wyżej  cytatę  34. 

•'-)     Pamatky  hlaholskebo  pisemnictvi.      1853    s.   VI   punkt    8,  —  tudzież    str. 

X  Lvr. 

■•■"•)  Fakssmile  lycli  kart  ogłoszone  zostały  w  Abliandłung  der  K.  Pohmi- 
schen  Gesellschafl  der  Wissenschaft  tom  X.  Praga  1857.  Jest  to  dziesięć  krótkich 
hymnów,  czyli  Swetiln  z  oLjuśnieniami  Szafarzyka.  Osobna  odbitka  z  tego  wy- 
dania, pod  tytułem:  Glagulische  Fragmente  herausgegeben  von  Hófler  und  P.  J.  Sa- 
farik.      Praga   1857  in  4O  str.   61.   V   tablic. 

^*)  Ueber  den  Ursprung  und  die-  Heimath  des  Glagoliiismus  1S58.  —  O  po- 
szukiwaniach Pzafarzyka  ogłosił  Ginzel,  w  dodatku  do  Geschichte  der  Slavenapostel. 
i?ći  str.  ,107—170.  —  Porów.  Jagicz.     Bonpoci.  o  KiipiU-rt  11  MeooAin.  s.   59. 

■'■')     I/.bera.     Kirył  i  Method  nepsali  nigdy  hlaholski  neż  kirylski  r.   1858  — 


przez  niego  zdanie. '^^z  Ruch  literacki  najbardziej  wzmógł  się 
w  IMoskwie.  Tam  Bodjański,  pogrążony  całkiem  w  badania  sta- 
rożytnych pomników  podobnie  jak  Grygorowicz  w  Kazaniu,  już 
w  1855  r.  wypowiedział  swe  przekonanie,  że  cliociaż  nie  może 
jeszcze  zgodzić  się  na  starszeństwo  głagolicy,  lecz  opierając  się 
na  najnowsze  dane,  chętnie  udziela  jej  miejsce  w  jednym  z  kiry- 
licą  wieku,  lub  wnet  później. ■'^^)  Chomiakow  dowodził,  że  głago- 
lica  jest  starożytnym  pomnikiem  wznowienia  rzez  (p-Łsi))  mni- 
cha Chrabra,  i  że  szerzyła  się  na  Zachodzie,  a  kiryUca  na  Wscho- 
dzie,^^) Pogodin  (-|-  1876)  skłaniał  się  do  przyjęcia  zdania  Sza- 
farzykowego  o  starożytności  głagolicy  „którą  znał  już  ś.  Cy- 
ryl."-^^)  —  Słowem  ruch  w  opracowaniu  podjęty  Icwestyi  szerzył 
się  po  całej  Słowiańszczyznie,  liczba  dzieł  powiększyła  się  do  ta- 
kiego stopnia,  że  z  nich  osobna  literatura  powstała.  Zwróćmy 
nwagę  na  ważniejsze  prace. 

Słynny  profesor  uniwersytetu  zagrzebskiego  kanonik  Raczki, 
wydawca  znakomitego  kodeksu  watykańskiego,  głagolicą  pisa^ 
nego  w  początkach  krzewienia  chrześciaństwa  u  Słowian,  zba- 
dawszy cechy  lingwistyczne  wzmiankowanego  kodeksu,  przyszedł 
do  przekonania  o  głębokiej  starożytności  głagolicy.  Według  nie- 
go, największy  rozkwit  piśmienictwa  w  Bółgaryi  przypada  na 
czasy  cara  Symeona  (r.  893—927).  Najstarsze  pomniki  pisane 
są  głagolicą  okrągłą,  potem  greclco-słowiańskiem  pismem.  Z  po- 
czątku głagolicą  i  kirylica  walczą  o  pierwszeństwo,  ale  później, 
jak   wskazują    palimpsety,    powierzch    głagolicy    pisane    kirylica, 


w  Moskwie  Wiktorów  i  Hilferding  mocno  obstawali  za  starszeństwem  kirylicy.  Po- 
godin. CóopKliKTj  r865.  s.  172 — 192.  Szczególnie  przeciw  Szafarzykowi  powstawał  Hil- 
ferding. 

58)  Hanusz.  S\v;'ity  Kiryl  nepsal  kyrylsky  neż  hlaholsky.  1857.  Odbitka 
z  Pojednani  Kral.  Cesk.  spolecnosti  nauk.  Później.  Das  Scłiriftwesen  und  Sclirit- 
thum  der  bóhmisch-slaviscben  \  ólkerstamme.     Praga  1867. 

5')  Bodjanskij.  O  BpejieHii  npoiicxo>iaenia  CiaDancKiiNT.  niiCLMen^,  str. 
317-8. 

68)     Pycch-aa  Eectja  r.   1859,  t.  V,  s.  i— 12. 

''»)    Kiipii.Liio-MeoQ4;.  CSopHuicŁ,  1865,  s.  126. 


—    184    — 

a  pod  koniec  XII  w.  głagoUca  w  Bółgaryi  znikła."")  Miklosicz, 
oświadcz3'wszy  się  od  dawna  za  starszeństwem  głagolicy,"^)  zau- 
ważył, że  różnice  pisma  głagolickiego  od  cyrylickiego  stanowią 
nie  tylko  formy  pisma,  lecz  i  sam  jeżyk  pomników  i  że  najdaw- 
niejsze pomniki  głagolickie  pisane  były  w  mowie  słoweńskiej."-') 
Nowsi  badacze  Tajlor  i  Geitler,  porównywając  najstarsze  litery 
głagolickie  z  literami  innycłi  alfabetów,  wypowiedzieli  różne  zda- 
nia. Pierwszy  z  nicłi  twierdził,  że  najstarsze  litery  głagolickie 
są  jednakowe  z  greckiemi  minuskulnemi  literami,*'''')  Geitler  w  al- 
fabecie głagolickim  upatruje  wpływ  nie  tylko  greckicli  uncial- 
nych  i  rzymskicli  liter,  lecz  nawet  i  albańskiego  alfabetu.  We- 
dług jego  łiypotezy,  u  Slownan  w  Bółgaryi  i  na  południe  od  niej 
używano  greckiego  uncialnego  pisma,  a  u  Słowian  w  Macedonii 
sąsiednicli  albańskicli  liter,  z  czego  powstał  zarodek  głagolicy.**^) 
Zbijając    zwyciezko    łiypotezę    Geitlera    profesor  Jagicz  powiada, 


80)  Przekonania  swe  Raczki  wypowiedział  najprzód  w  dziele:  Pismo  slovjen- 
sko,  1861,  później  w  dziele:  Assemanov  iii  Yatikanski  Evangelistar,  1865,  s.  CXIX, 
Później  w  czasopiśmie  „Rad  jugoslavenskie  Akademije",  tom  II,  36.  Riedko  slo- 
vensko  pismo   u  vatikanskom  rukopisu. 

*")  Artykuł  „Glagolitisch",  w  Encyklopedyi  Ersch.  Grubera,  1859,  s.  403  do 
422.   Patrz  Jagicz,  Bonpocx  o  Kup.  11  Meo.,  s.  52. 

*2)  Die  pannonischen  Denkmaler  zerfallen  nach  dem  Alphabete  in  dem  sie 
geschrieben  sind,  in  glagolitische  und  in  Cyrillische,  ein  Unterschied  der  nicht  nur 
die  Schrift,  sondern  auch  das  Alter  trift,  indem  einige  der  glagolitischen  Quellen  zu 
den  alleraltesten  Denkmalern  der  Altslovenischen,  ja  der  Slavischen  Sprache  iiber- 
haupt  gehoren.  Miklosich.  Altslovenischen  Formenlehre  in  Paradigmen,  1874.  Ein- 
leitung,  s.  XIII. 

^')  Najpierw  w  Archiv  fiir  Slavische  Philologie,  V,  s.  191,  powtórnie  w  dziele 
jego:  The  Alphabet  an  account  of  the  Origin  and  Development  of  Lettres,  by  Isaac 
Taylor.  Vol.  II,  195  —  207.  Jagicz  w  sprawozdaniu,  wzmiankowanem  w  następnym 
przypisku  s,   185. 

*■*)  W  recenzyi  licznych  prac  archimandiyty  Amfilochia  i  Wsiewołoda  Miil- 
lera.  kt.  Bonpocy  o  CiaciincKoii  aaóyKfc,  w  Żurnale  Minis.  Ośw.  1884,  profes.  Ja- 
gicz bierze  pod  rozwagę  prace  Leopolda  Geitlera.  Die  Albanesischen  und  Slavi- 
schen  Schriften,  mit  25  phototypischen  Tafeln.  Wien,'  1883.  Nie  ograniczając  się 
krytyką  hypotezy  Geitlera,  posuniętą  aż  do  szczególowego  rozpatrzenia  liter  glago- 
lickich,  każdej  z  osobna,  Jagicz  wypowiada  stanowczo  swe  zdanie,  przez  co  recen- 
zya  ta  nabiera  znaczenia  badania  wielce  pouczającego.  Praca  Jagicza,  jako  osobny 
dodatek  umieszczona  w  Sborniku  Akademii  Nauk  Petersburg.,  wydziału  języka  i  lite- 
ratury rosyjs.    Tom  33,  r.  1884.     Ofieib   o  npncy/KAeHiu  .loJioiiocoBCKofł  upewiii. 


-     i85     - 

Że  wtedy,  kiedy  sie  u  Słowian  wytwarzało  pismo,  alfabet  albań- 
ski nie  istniał  jeszcze.  Na  półwyspie  Bałkańskim  Słowianie,  pod 
wływem  cywilizacyi  byzantyńskiej  i  kultury  greckiej,  używali 
greckieg'o  pisma  uncialnego  i  minuskulnego  (kursywy),  jak  po- 
wiada Chrabr  „bez  ustrojenia".  Konstanty  nietylko  uporządko- 
wał pismo,  lecz  był  reformatorem  pisma  greckiego  na  korzyść 
słowiańskiego.  Rozbiór  krytyczny  starożytnych  pomników  i  pa- 
leograficzny  charakter  obu  alfabetów  wskazuje,  że  kwestya  star- 
szeństwa jednego  z  tych  alfabetów  najłatwiej  sie  rozstrzyga  na 
korzyść  głagolicy."^)  Car  bółgarsld  Symeon  i  jego  przyboczni, 
poczuwając  jaką  przeszkodę  stawiała  im  głagolica  do  zbliżenia 
sie  z  cywilizacyą  byzantyńską,  starali  się,  zamiast  alfabetu  gła- 
golickiego,  który  się  równał  pismu  greckiemu  minuskulnemu, 
wprowadzić  charakter  odpowiedni  greckiemu  uncialnemu  (lite- 
rackiemu) pismu.  To  właśnie  stanowi  kirylicę.  Przewaga  jej  stała 
się  nie  w  skutek  tego,  aby  alfabet  cyrylski  wytworzył  się  drogą 
historycznego  rozwoju,  lecz  z  powodu  umienia  zastosować  ją  do 
pisma  greckiego.  Ostatecznie  zaś  zwycięztwo  kirylicy  zapewniło 
przyjęcie  chrześciaństwa  przez  Słowian  ruskich. ^^) 

Powaga  tyłu  znakomitych  badaczy  zapewnia  głagolicy  zna- 
czenie pierwotnego  pisma  Słowian,  ale  nie  usuwa  ostatecznie 
powątpiewań  o  jej  pochodzeniu.^')  Kwestya  ta  bezwątpienia 
będzie  kiedyś  rozstrzygnioną,  a  tymczasem  zostajemy  w  upewnie- 
niu,  że  apostołowie  nasi  Cyryl  i  Metody    używali    pisma   glago- 

8*)     Jagicz,  jak  wyżej  str.  i86 — 188. 

^^)  Załączone  przy  pracy  prof.  Jagicza  tablice  pisma  starożytnego,  naocznie 
zdają  sie  przekonywać,  jak  najdawniejsze  z  IX  i  X  w.  litery  głagolickie  i  cyry- 
lickie  zbliżają  się  do  współczesnych  liter  greckich  minuskulnych  i  uncialnych,  oprócz 
głosek  nosowych,  których  u  Greków  nie  było.  Zkądże  sie  wzięły  w  alfabecie  sło- 
wiańskim?  Jagicz  nie  objaśnił  tego! 

*')  Oprócz  Geilłera  i  innych  badaczy  sprzecznego  zdania  z  Taylorem  i  Ja- 
giczem,  odrzucającymi  wpływ  albańskiego  i  innych,  oprócz  greckiego,  alfabetów, 
nowszy  pisarz  M.  Filipow  mniema,  że  głagolica  wynaleziona  przez  Słowian  dal- 
mackich  wcześniej,  niż  się  zjawiła  kirylica,  i  prawdopodobnie  powstała  pod  napły- 
wem rozmaitych  żywiołów,  częścią  w  przedchrześciańskie  czasy,  częścią  od  Greków, 
ł^zymian,  a  być  może  i  narodów  wschodnich.  XopBaTU  H  c1opi,6a  11X7>  n,  Ar.CT- 
pieii.     PetrohraJ.    iii<)J,  s.    I12. 


—     i86     — 

lickieg'o  i  że  takowe  szerzyło  się  w  TK  i  X  w.  nie  tylko  u  Sło- 
wian południowych,  w  Pannoiiii,  Morawii,  Slowaczyźnie  i  Cze- 
cłiacłi,  lecz  także  i  w  południowo]  części  Polski,  Ctirobacya  zwa- 
nej. Zrozumimy  to  łatwo,  porównywając  wypadki  liistoryczne. 
I  tak,  kiedy  w  IX  w.  apostołowie  nasi  krzewili  clirześciaństwo 
nad  Dunajem,  Słowiańszczyzna  lecliicka  aż  do  Łaby  swobodną, 
jeszcze  była  od  władzy  niemiecl-ciej  i  wpływu  kościoła  łacińslciego. 
Książęta  Obodrytów,  Lutyl<;ów,  Serbów  nadłabskich,  uczęszcza- 
jąc na  dwory  cesarskie,  być  może  znajomili  się  z  łaciną,  ale  nad 
Wartą,  i  dolną  Wisłą  nic  jeszcze  ani  o  cywilizacyi  zacliodniej, 
ani  o  piśmie  głosowem  nie  słyszano.  A  gdy  w  skutek  urągania 
clirześciaństwu  księcia  wiślickiego  poganina,  władztwo  jego  pod- 
padło pod  panowanie  Morawianów  (około  r.  880),  używane  w  Mo- 
rawii pismo  liturgiczne,  słowiańskie,  nie  spotykając  przeszlcody 
ze  strony  pisma  łacińskiego,  swobodnie  szerzyć  się  mogło,  jeśli 
nie  w  całej  Polsce,  to  przynajmniej  w  południowej  jej  części, 
dokąd  nauka  apostołów  słowiański  cli  sięgała.  Będąc  poganami 
przodl<owie  nasi  mogli  nie  znać  pisma,  stawszy  się  clirześcianami 
obejść  się  bez  niego  nie  mogli.  A  ponieważ  w  metropolii  sło- 
wiańskiej Welegradzie  używano  głagolicy,  oczywiście  więc,  iż 
misyonarze  tej  metropolii  musieli  używać  nie  innego  pisma,  jak 
tylko  głagolickiego  w  IX  wieku,  aż  nim  łacina  wzięła  w  służbie 
bożej  przewagę  w  X  może  nawet  w  XI  wieku. '^*)  Niezrozumiałą, 
ludowi  łacinę    znali  wszakże  tylko  księża,    Ictórzy  dla  oświecenia 


^*)  Najdawniejszy  pomnik  języka  polskiego,  tak  zwany  „Psałterz  Małgo- 
rzaty", przepisany  praM'dopodobnie  przez  Niemca,  literami  łacińskiemi  ze  starszego 
rekopismu,  zawiera  (w  drugiej,  starszej  części)  ślady  pisma  głagolickiego,  dla  ozna- 
czenia dźwięków  nosowych.  Zkąd  to  pochodzi?  Wydawca  Psałterza  tego,  senator 
K.  Małkowslii  mniema,  że  to  się  da  wyrozumieć,  kiedy  przypuścimy,  źe  Psałterz 
wprzód  był  tłóm.aczony  nim  poznano  pisma  cerkiewne  nietylko  kirylicę,  lecz  i  gła- 
golicę.  (Przegląd  najdawniejszych  pomników  języka  polskiego,  r.  l8/2,  s.  29,  44). 
Mnie  się  zdaje,  że  kwestyę  tę  chyba  paleografia  ostatecznie  rozstrzygnąć  zdoła,  ale 
zjawienie  się  śladów  głagolicy  w  pomniku  polskim  przypomina  to,  co  Wiktor  Gry- 
gorowicz  znalazł  (w  r.  1845)  na  niektórych  pomnikach  słowiańskich  w  Bólgaryi, 
mianowicie  wtręty  i  dopiski  głagolickie,  co  właśnie  dowodzi  powszechną  niegdyś 
znajomość  ostatniego  pisma.    Wyżej  cyt,  49. 


-     i87     - 

ludu  musieli  używać  języka  miejscowego  i  długi  czas  pisać  alfa- 
betem słowiańskim,  ale  którym  mianowicie?  Według  niewielkiej 
ilości  starożytnych  pomników  zdawałoby  się,  że  już  od  czasów 
BolesłaAva  Cłirobrego  w  Polsce  szerzyła  się  kirylica,*^^)  z  którą, 
Polacy  łatwo  zapoznać  się  mogli  podczas  wypraw  Bolesława  Chro- 
brego na  Ruś  i  do  Ivijowa,  gdzie  wówczas  kirylica  z  Bółgaryi 
szerzyła  się  i  długo,  jak  wiadomo,  walczyła  ze  starsza  głagolica.'^"^) 
Czy  nie  było  coś  podobnego  i  w  Polsce?  Twierdzić  o  tem  nie 
możemy,  ale  wypada  zwrócić  uwagę  na  Czechy,  z  których  pier- 
wotnie wiara  i  oświata  do  Polski  płynęły.  Wszak  wiadomo,  z  jaką 
gorliwością  opat  klasztoru  Sazawskiego  Prokop  i  następca  jego 
Wit  szerzyli  w  XI  w.  nabożeństwo  słowiańskie  w  Czechach.  Be- 
nedyktyni wzmiankowanego  klasztoru  zbierali  i  przepisywali  rę- 
kopismy  głagolickie,  do  użytku  w  nabożeństwie  słowiańskiem. 
Siady  tego  przechowały  się  w  znalezionych  przez  Hóflera  w  Pra- 
dze (r,  1855)  ułamkach  głagolickich  z  X  w,'^)  Stosunki  polity- 
czne i  religijne  Polski  z  Czechami  w  XI  w.  były  nadzwyczaj 
ożywione.  Morawija  lat  dwadzieścia  z  górą,  a  Słowaczyzna  dłu- 
żej do  Polski    należały. ^-j     Czy   podobno    dopuścić,    aby    Polacy 


"»)  Na  dowód  tego  badacze  przytaczają:  pieniądz  Bolesława  Chrobrego  z  na- 
pisem cyrylickim,  i  kronikę  Jarosława  Icanonika  katedry  płockiej  obrządku  łaciń- 
skiego, pisaną  przez  niego  kirylica  w  r.  i2ig.  Na  tę  kronikę  powoływał  się  nie- 
gdyś Chrystyan  biskup  pruski,  a  dziś  w  archiwum  królewieckiem  wyśledzono  ją. 
Były  jeszcze  starsze  książki  polskie  kreślone'  temże  pismem,  a  przez  Niesieckiego 
i  innych  wiarogodnych  świadków  wspomniane.  Używano  więc  niegdyś  w  Polsce 
powszechnie  kirylicy,  a  spisane  przez  Metodego  i  następców  jego  księgi  cerkiewne 
były  wzorem,  według  którego  tak  my,  jak  i  inni  Słowianie  pierwszy  piśmienny  nasz 
język  urabiali,  nim  takowy  około  wieku  XIV  uległ  przeważnie  wpływowi  czeszczy- 
ziiy.    Bielowski,  we  wstępie  do  drugiego  wydania  Słownika  Lindego,  r.  1854,  str.  ir. 

'^)  Pop  Upir  Lichy,  przepisując  dla  księcia  Włodzimirza  Jaroslawowicza 
w  r.  1047  księgi  proroków  pismem  grecko-słowiańskiem,  wyraził  się:  napisa  iz 
kurilowice,  czem  dał  do  pojęcia,  że  przepisywał  z  manuskryptu  innym  charakte- 
rem pisanego,  mianowicie  głagolicą,  którą  on  nazwał  pismem  kirylowem.  Hanusz 
Ign.  Der  bulgarische  Monch  Cbrabr,  w  Archiv.  f.  Kunde  Oesterr.-Geschichts-Queł- 
łen,  1860,  tom  XXI[r.  s.  45.  Szafarzyk.  Pohled  na  prvovek  hlahdskeho  pisemnictvi. 
Dzieła,  IIL  211. 

"')     Wyżej,  cyt.   53. 

■-)     Dzieła  ugo  lom  II,  s.  96,   Ujj. 


—     iS8     — 

nie  kor/ystali  z  pisma  glagolickiego,  przynajmniej  w  dyecezyach 
Krakowskiej  i  Wrocławskiej,  choć  w  części,  obok  pisma  kiry- 
lickiego?  Ślady  glagolicy  w  Psałterzu  iMalg'orzaty,  tudzież  utrzy- 
mywanie sie  w  pamięci  Polaków  nazwy  pisma  „hlaholskiego",'-') 
chociaż  nie  rozstrzygają  kwestyi,  o  której  mówimy,  ale  podają 
powód  do  mniemania,  że  i  u  nas  podobnie  jak  na  Rusi  ki- 
rylica,  jako  doskonalsze  pismo,  w^.ięła  przew^ag'ę  nad  glagolicą 
W  XI  wieku.  •■') 

4.    O  języku  ksiąg  liturgicznych  słowiańskich. 

Jeszcze  przed  rozpoczęciem  apostolstwa  av  IMorawi  (r.  863'), 
bracia  Konstanty  i  Metody,  jak  wzmiankowaliśmy  wyżej,  praco- 
wali nad  przekładem  z  języka  greckiego  na  słowiański  ksiąg 
liturgicznych.  Później,  po  czterech  i  pół  latach  pobytu  w  Mo- 
rawii,  bracia  apostołowie  zanieśli  do  Rzymu  przetłómaczone  przez 
nich  księgi,  które  przez  stolicę  apostolską  aprobowane  zostały.''^) 
A  że  w  owym  czasie  mowa  słowiańska  rozpadała  się  już  na  kilka 
osobnych  narzeczy,  zachodzi  zatem  pytanie:  w  jakiem  mianowi- 
cie narzeczu  apostołowie  nasi  dokonali  przekładu  ksiąg  litur- 
gicznych ? 

Kwestya  ta,  zajmując  około  stu  lat  umysł  celniejszych  ba- 
daczy, nie  uzyskała  dotąd  należytego  rozwiązania.  Postaramy 
się  przynajmniej  objaśnić  przebieg  usiłowań  w  tym  celu. 

W  pierwszej  połowie  bieżącego  wieku,  w  obec  powsze- 
chnego przekonania  o  starszeństwie  Iciryłicy  od  głagolicy,  księgi 
duchowne,  Icirylicą  pisane,  uważano  jako  główne  źródło  do  po- 
znania pisma  i  mowy  pierwotnycli    nauczycieli    wSłowian.     A  po- 


'»)     Wyżej,  cyt.  26. 

"*)  Z  pisarzy  ojczystych  za  starszeństwem  głagolicy  w  Polsce  oświadczyli 
się:  Bartoszewicz  Julian  w  Płistoryi  pierwotnej  Polski,  r.  1865,  wyd.  1878,  I,  s,  94,  95 
i  w  Historyi  literatury  polskiej,  r.  1877,  I,  24;  Leonard  Rettel  w  dziele  ŚŚ.  Cyryl 
i  Metody,  r.  1871;  Konstanty  Małkowski  w  „Przeglądzie  pomników  języka  polskie- 
go- r.  1872;  Tadeusz  Gromnicki  w  „Rozprawach  Akad.  Umiej.",  1879,  tom  XI; 
ks.  T.  Dąbrowski,  w  broszurze:  Ji^zyki  liturgiczne  słowiański,  rumuński  i  ormiański 
w  obrębie  monar.  auslryac.    Stanisławów,   r.  1882.     Pawiaski.  Serbia,  r.  1874.  s.  106. 

■")     Wyżej  §  38,  str.  83. 


niewaź  księgi  te  óoszliy  do  nas  nie  w  or}  glna^acb,  lecz  w  pó- 
źniejszych, pod  "wpływem  czasu  i  miejscowości,  mocno  zmienio- 
nych redakcyach,  zostawało  więc  dla  domysłów  i  przypuszc^.eu 
obszerne  pole. 

Znakomici  badacze  rzeczy  słowiańskich:  Józef  Bobrowski, 
Szlecer,  Wostokow,  Kałajdowicz  i  inni,  zważając  na  wielki  roz- 
wój literatury  bółgarskiej  za  cara  Symeona  (r.  890 — 927),''*^)  oraz 
przyjmując  na  uwagę  język  najstarszych  ksiąg  kirylicą  pisanych, 
mniemali,  że  do  przekładu  ksiąg  liturgicznych  Konstanty  i  Me- 
tody używali  narzecza  bółgarsko-słowiańskiego,  które  im,  jako 
urodzonym  w  Macedonii,  dokładnie  było  znajome.  Podzielając 
podobne  przekonani?,  Szafarzyk  objaśnił  swe  myśli  w  następny 
sposób.  W  Morawii  i  Słowaczyznie  panowało  w  IX  w.  narze- 
rze,  do  teraźniejszego  zbliżone,  a  od  cyrylskiego  wcale  różne. 
Mogli  jednak  apostołowie  słowiańscy  i  pomocnicy  ich,  z  l<siąg, 
w  narzeczu  bólgarskiem  pisanych,  odprawiać  służbę  bożą,  mogli 
z  uczniami  swymi  przedłużać  tlómaczenie  lvsiąg  greckich  na  miej- 
scowe narzecza,  Ido  różnica  Słowiańszczyzny  morawskiej  od  me- 
zyjskiej  (bółgarskiej)  nie  była  tak  wybitrią,  jak  teraz.  W  zadu- 
najskiej  IMorawii,  raczej  Pannonii,  Konstanty  i  Metody  nie  mie- 
szkali i  nad  przekładem  l<siąg  tam  nie  pracowali.  W  tej  części 
Morawii  bytujący  Słowianie  jednego  z  jSIorawianami  i  Słowakami 
pochodzenia,  jednakowej  z  nimi  używali  mowy.  Dalej  na  zachód 
panowało    narzecze    chorutańslcie,    które,    jak    widać    z  ułam^tów 


'•')  Mnóstwo  pisarzy  slowiiińskicli,  którzy  wnet  po  śmierci  Metodego,  po  czę- 
ści przed  upadkiem  rzeszy  morawskiej  (gOj),  po  części  później,  zwłaszcza  w  X 
i  XI  w.  zjawili  się  m'  Ból|^aryi,  sa  dowodem,  że  piśmienictwo  słowiańskie  w  tym 
kraju  o  wiele  wcześniej,  iiii  po  upadku  Morawii  poczęło  się.  Uczony  car  bólgar- 
ski  Symeon  sam  księgi  greckie  na  język  słowiański  tlómaczyl,  za  co  go  współcze- 
śni zwali  k  n  i  g  o  1  u  1:)  c  e  m  i  z  w  y  k  s  z  i  m  c  z  e  s  t  i  w  s  j  a  k  n  i  g  i.  (Kałajdowicz, 
loailTj  0K3.  CoJir.  15).  Biskup  Welicy  ś.  Klemens,  po  powrocie  z  Morawii  do  Ma- 
cedonii, wiele  ksiąg  napis.'!,  r.  885 — 9:6.  (Legenda  Ochridica,  c.  8,  14;  Legenda 
Bulgarica  c.  22;  Grygorowicz,  0'jepiaj  nyTClueCTBin  110  'Jyinuii,  str.  122).  Toż 
samo  czynili:  elczarch  Lólgarski  Jan  (890 — 916),  bislaij.  Kinilanty  (906),  mnich 
Grzegorz,  mnich  Teodor  Doksow,  albo  Duks  (907)  i  inni.  Kałajdowicz,  jak  Avyżej, 
M.   15,  99- 


—     I  go     — 

freizinj^eńskich, ' ')  już  około  r.  950  i  wcześniej  z  układu  swego 
podobne  było  do  teraźniejszego  i  do  mowy  illyryjskiej  należ3^ 
Przeciwnie  od  Pestu  i  góry  ]\Iatry  na  południe  i  wscliód,  na  ca- 
łem  porzeczu  Cisy  panowało  wtedy  narzecze  bółgarsl<o-slowiań- 
skie,  które  w^  przekładach  pisma  ś.  znajdujemy.'^) 

Tymczasem  Kopitar,  odl<rywszy  jeden  z  najstarszycli  pom- 
ników^ słowiańskich  głagolica  pisanych  i  to  w  narzeczu  choru- 
tańskiem  (słoweńskiem),  twierdził,  że  do  przelcładu  l<siąg  religij- 
nycli  apostołowie  słowiańscy  używali  mowy  Słoweńców,  którzy 
przed  najazdem  Węgrów  (r.  9o6\  szerzyli  swe  posady  aż  do  Du- 
naju."") Hypoteza  ta  znalazła  poparcie  ze  strony-  Miklosicza, 
który,  opierając  sie  na  filologicznych  cechach  pomników  słowiań- 
skich, przyszedł  do  przekonania,  iż  większość  z  nich  należy  do 
narzecza  słoweńskiego,  wcale  różneg'o  od  teraźniejszego  moraw- 
skiego. W  skutek  tego  Miklosicz  twierdził,  że  w  starożytności 
Słoweńcy  po  obu  brzegach  Dunaju  mieszkali.^")  Podzielając  po- 
dobne przekonanie,  Dummler  jął  się  dowodzić,  że  teraźniejsze  za- 
ludnienie   Morawii    powstało    dopiero    po  upadku  rzeszy  moraw- 


")  Wydal  je  najprzód  Keppen:  Coópailie  c.iaB;il!CKliX'L  naMaTHiiK0B7..  Pe- 
tersburg, 1827,  z  facsimile  i  komentarzem  Wostokowa;  potem  Kopitar  w  Glagolitu 
Cloiianus,  r.  1836,  i  K.  Małkowski  w  Przeglądzie  najdawniejszych  pomników  ję- 
zyka polskiego,  r.   1872,  s.  81. 

'*)  Tak  pisał  Szafarzyk  w  Starożytn.  Slowiaaskicli,  i^  41,  s.  504—506,  kiedy 
jeszcze  nie  przypuszczano  nawet,  aby  pomniki  glagolickie  mogły  być  starszemi  od 
cyrylickich. 

"^)  Zdanie  swe  Kopitar  wypowiedział  najprzód  w  Glagolita  Clozianus,  r.  1836, 
pag.  IX,  XXXIIT,  seqq.,  potem  w  Ursprung  der  slavisch.  Liturgie  in  Pannonien, 
w  Chmel'a  Oesterreichischer  Geschiclrtsforscher,  I,  3,  p.  508;  w  Hesychii  glosso- 
graphi  epilogistis  Russus,  p.  48,  tudzież  w  recenzyi  Bobrowskiego  Instituiiones  lin- 
guae  slavicae.  Wiener  Jahrbucli,  XVir,  s.  69,  nakoniec  w  Prolegomena  hislorica 
do  ewangelii  rejmskiej.  Forów.  Diimler,  Excurs  iiber  die  Nationalitat  der  alten 
Mahrer,  w  Archiv  fiir  Oesterreichische  Gescbichts-Quellen,   1854,  tom  XIir,  p.   169. 

80)  Ich  bin  namlich  jetzt  der  Ansicht,  das  slovenische  Yólkerstamm  nicht 
nur  auf  dem  rechten,  sondern  auch  auf  dem  linken  Ufer  der  Donau  wohnte,  freilich 
ohne  uber  den  Umfang  seiner  Wohusitze  im  Norden  der  Donau  auch  nur  eine  Ver- 
mutung  aussprechen  zu  konnen,  Altslowenische  Fcrmenlchre  in  Paradigmen,  1874. 
Einleitung,  s.  III — IV,  a  dalej  porównać  to,  co  powiedziano  wyżej,  w  przypi- 
sku  62. 


—     191      — 

sldej  (r.  906),  a  dawniej  po  obu  brzegach  Dunaju  panowało  ple- 
mię słoweńskie,  w  narzeczu  Ictórego  spisane  zostały  najdawniejsze 
księgi  religijne  Słowian.^')  Tym  sposobem  zjawiła  się,  niespo- 
dziewanie, liypoteza  o  pannoniźmie  ksiąg  słowiańskicli. 

Nowsze  odkrycia  zabytków  piśmiennictwa  słowiańskiego 
wywołały  inne  poglądy.  Gdy  bowiem  przekonano  się  że  najda- 
wniejsze pomniki  głagolickie:  fragmenty  prażskie  i  kijowskie^-) 
noszą  ślady  narzecza  grupy  czeclio  -  morawo-słowackiej^"^),  łiypo- 
teza  o  pannoniźmie  ksiąg  słowiańskich  upadła.  Natomiast  ba- 
dania pomników  pisma  słowiańskiego  w  ciągu  kilkunastu  lat 
ostatnich,  jeśli  i  nierozstrzygnęły  dotąd  kwestyi  o  której  mówimy, 
to  przynajmniej  dają  możność  przypuszczenia,  że  pierwotne  księgi 
relig-ijne  Słowian  napisane  były  w  języku,  który  w  IX  i  X  w., 
szeroko  rozlegał  się  nad  dolnym  Dunajem,  a  teraz  już  nie  istnieje. 
W  tym  to  starożytnym  języku  napisane  przez  naszych  aposto- 
łów i  uczniów  ich  księgi  duchowne  łatwo  mogły  zrozumiane  być 
jak  nad  dolnym,  tak  i  nad  środkowym  Dunajem.  Przepisując 
księgi  te,  pisarze  słowiańscy  w  Morawii  i  innych  krajach  sło- 
wiańskich pozwalali  sobie  robić  zmiany  fonetyczne  i  gramatyczne, 
wprowadzając  nowe  formy  językowe  i  zamieniając  litery  orygi- 
nałów innemi  literami,  aby  się  przybliżyć  do  narzecza  tej  miej- 
scowości,   w  której    przepisywano   księgi.^'*)     Z  tego  powodu  po- 


*')  Dummler  w  Archiv,  jak  wzmiankowano  w  przypisku  79,  s.  169—178, 
w  innem  zaś  miejscu  powiada:  es  haben  damals  diesseits  wie  jenseits  der  Donau  die 
Altslowenische  Sprache  geherr«cht  und  sei  von  den  Mahren  nicht  minder  ais  von 
den  griechischen  Slaven  geiedet  worden.  —  Geschichte  der  Ostfrankischen  Reichs, 
1877,  tom  II,  s.    185. 

*■-)  O  fragmentach  praźskich  wyżej  w  przypisku  5;.  O  fragmentach  kijow- 
skich „Missurum  liber  glagoliticus",  z  X  w.,  w  dziele  J.  Srezniewskiec;o:  Culutnia 
O  Majioii3BŁcTiiuX'L  II  HeiiSBt.CTHHS-L  naMf]THHKaxx,  tom  II.  N.  LXXVII;  później 
wjagicza:  Specimina  Linguae  Palaeoslovenicae.  06pa:3UU  flStiKa  uepKOBHOC.iaBHHCKaro 
uo  a^peBnIaiiiiiiM-L  uaMaTiiiiKaMi,  r.iaro.iii'iecKoir  n  KiipiLT.ioBCKori  niiCLMeiiHOCTii. 
1882.     Szczegóły  niżej. 

*-'')  Srezniewski.  rozpatr/.ywszy  w  r.  1876  fragmenty  kijowskie,  zauważał,  że 
starosłowiański  jeżyk  lycli  fragmentów,  obok  ścisłego  zachowywania  używania  dźwc- 
ków  nosowych  i  prawidłowego  odróżnienia  twardych  i  miekich  wyrazów,  przedstawia 
regularne  używanie  btaroż)tnych   form,    chociaż  z  niektóremi  osobliwościami,  charak- 


—        TC)2       — 

wstały  rozmaite  ksiągf  słowiańskich  redakcye,  zbliżające  język 
tych  ksiąg  do  późniejszych  narzeczy:  bóJgarskiego,  serbskiego, 
sh')\veńskiego.  morawsko -słowackiego,  czeskiego,  nareszcie  ru- 
skiego ^-'j 

Dalsze  prace  teraźnio^j>zych,  znakomit3-ch  lingwistów  sło- 
wiańskich, bezwątpienia,  kwestyję  o  języku  ksiąg,  napisanych 
przez  apostołów  na^^zycli  i  uczniów  icli,  doprowadzą  do  pomyśl- 
nycłi  rezultatów. 


teryzującenii  mowę  czesl<a.  CBi.jbiiia  o  Ma.Ton3nLCTiil.ixl.  iiaMnTiiiiKaxx.  II  s.  544. 
Do  tego  Jagicz  dodał:  fragmenty,  przywiezione  ze  "Wschodu,  należą  bezspornie  do 
najdawniejszych  pomników  pisma  glagolicUiego.  Ślady  wpływu  czeskiego  na  narze- 
cze cerkiewne,  które  zachowało  wreszcie  cechy  rozmaite  najbardziej  starożytnego  języka, 
wskazują  na  pannońsko- morawskie  strony,  jako  miejsce  pochoLlzenia  tego  pomnika, 
prawidłowe  zaś  używanie  głosek  i  spółgłosek  nosowyeh  i  t.  d..  zniewala  do  mnie- 
mania, że  pomnik  ten  albo  oryginał  jego  napisany  został  bardzo  dawno,  prawdopo- 
dobnie w  X  w.,  kiedy  jeszcze  nabożeństwo  słowiańskie  istniało.  (Specimina  s.  33). 
W  innem  miejscu  Jagicz  powiada,  że  napisane  okrągłym  charakterem  fragmenty-  ki- 
jowskie zajmują,  łiyć  może,  pierwsze  miejsce  w  szeregu  doszlych  do  nas  pomników 
głagolickich.  (Ouatuor  evangeliorum  versionis  Palaeoslovenicae.  Codex  Marianus. 
1883  s,  416).  W  iunem  znowu  miejscu  Jagicz  tak  sie  wyraża;  w  s/.eregu  pomników 
cerkiewno -słowiańskiego  piśmiennictwa,  są  dwa  glagolickie  (fragmenty  prażskie 
i  kijowskie),  przynależność  których,  w  teraźniejszym  ich  stanie,  do  narzeczy  grupy 
czecho-morawo-  słowackiej  nie  ulega  wątpliwości.  On  nie  twierdzi,  aby  język 
kijowskich  fragmentów  byl  żywym  językiem  Morawii  lub  I'annonii  północnej  w  X 
w.,  lecz  we  fragmentach  tych,  jak  w  zwierciadle,  odbijają  się  jasne  ślady  ich  zależ- 
ności historycznej  od  teraźniejszego,  żyjącego  języka  Morawii.  OneT^  O  npiicy;^- 
Jlemn  .lOMOHOCOBCKOii  npeMiii  sa  1883  r.  str.  120.  138.  Jest  to  Dodatek  do  Sbor- 
nika  Akademii  Kauk  za  1884  r.  tom   LXXIII. 

^^)  Dla  przykładu  przytaczamy  zauważane  przez  s.  p.  Srezniewskiego  w  ki- 
jowskich fragmentach  glagolickich  z  X  w.  odstąpienia  od  starosłowiańskiego  języka, 
i  tak:  3  używa  się  zamiast  ;kj,  U  zamiast  uiT,  jak  w  czeskim:  noj;a3b,  Aa3l>,  OTTjjaBŁ, 
O  tomTj  3e,  Taiioese,  orpAjjKut,  oó-Łiifeiiiifc,  npiieM.iisiue;  zamiast  iix=ck  używa  się 
niM:  sauiMiiTli,  OHUWtemit ;  głoski  ck  zmięłcczaja  się  w  cit  a  nie  w  ct:  lioóc/bUtii; 
dźwięk  3  przed  .1  i  11  przechodzi  w  >K:  B^iK.lioS.lciibl,  Bl.iKO.lOÓ.TCiilili  i  t.  d.  Porów. 
CBtjtiiia  o  Ma.T0ii3BLcTiibixi  uaMaTiiiiKayTi  t.  II.  LXXyiI  s.  544. 

*5)  O  różnicy  rozmaitych  narzeczy  słowiańskich  od  języka  starosłowiańskiego, 
Perwolf  w  piśmie  zbiorowem:  Meoo;iieBCKiii  loCii.ieiillbiii  c6opiiiiKX.  1885  s.  27. 


i 


DZIAŁ    II. 

Dzieje  polityczne  i  stosunki  zewnętrzne  ^A/  X  w. 


§43. 
Zmiany  polityczne  i  etnograficzne  w  początku   X  w. 

I.  Osiedlenie  się  Madjarów  nad  Dunajem. 
Rozważając  sprawy  ludów  naddunajskich,  wzmiankowaliśmy 
o  Madjarach  pobieżnie,  o  ile,  dla  obja.śnienia  udziału  ich  w  zbu- 
rzeniu państwa  Morawskiego,  konieczność  wskazywała.  Gdy  je- 
dnak, po  kieskach  zadanych  Słowianom  i  Niemcom,  Madjary 
w  końcu  IX  i  w  początku  X  w.  osiedli  na  zawsze  w  samym 
środku  Słowiańszczyzny  Zachodniej  i  dotąd  nie  przestają  wywńerać 
wpływ  na  los  ludów,  w  państwie  Węgierskiem  zamieszkałych, 
dokładność  dziejów  wymaga,  abyśmy  bliżej  przypatrzyli  sie  fiziog- 
nomii  tych  przybyszów  z  dalekiego  Wschodu. 

Według  nowych  badań  etnografów  i  lingwistów,  Madjary 
stanowią  wschodnią  gałęź  grupy  fińskich  ludów  i  najbliższych 
krewnych  znajdują  w  Wogułach  i  Ostjakach,  a  potem  dopiero 
w  Permjakach,  Wotjakach,  Zyrjanach,  Mordwńnach  i  Czuwa- 
szach.  Pierwotnie  Madjary  bytowaU  po  obu  stronach  gór  Ural- 
skich,  miedzy  rzekami  Wołgą,  Kamą,  Tobołem  i  górną  częścią 
r.  Uralu.  Około  r.  884,  cześć  Madjarów,  dociskanych  przez  Pie- 
czyniegów,  opuściła  strony  ojczyste  i  pod  władzą  Almuca  ko- 
czowała w  sąsiedztwie  Chazarów,  w  krainie  Lebedyi,  tak  nazwa- 
nej od  wodza  Lebediasa,  który  praAvdopodobnie  był  następcą 
Almuca.    Unikając  nowych  uciemieżeń  od  Pieczyniegów,  Madjary 

Tom  IIL  jj 


ustępy  wali  dalej  na  Zachód,  a  koizystając  z  wezwania  Greków 
na  pomoc  przeciw  Bółgarom,  zajęli  stanowisko  w  krainie,  przez 
greckich  pisarzy  zwanej  Atelkuzu,  najpewniej  przy  ujściu  rzek: 
Dniestru,  Prutu,  Dunaju.') 

Po  krwawych  bojach  z  Bólgarami,  Madjary  taki  rozgłos  ze 
swej  waleczności  zyskali,  że  cesarz  Arnulf  wezwał  ich  na  pomoc 
przeciw  Morawianom,  w  r.  892.  Odtąd  stają  się  oni  wiadomi 
pod  swą  własną  nazwą  Madjarów,'-')    zwanych  także   Węgrami.^) 


')  Konstanty  Purpurorotlny,  w  dzielę  de  Administrando  imeperii,  wzmian- 
kuje raz  AtbIzoo^oc  (cap.  58),  w  innem  miejscu:  -Dra/j.ou  'EzkX  Ku>j!^<i'j  (cap,  40)  Z  róż- 
nych objaśnień  najprawdopodobniej  sie  zdaje  pod  Atelkuzu  pojmywać  między- 
rzecze od  Dniestru  do  Dunaju.  Szczegóły  podają:  Czoernig.  Ethnographie  der 
■Oesterreićhischen  Monarchie.  1855.  T.  II  53 — 4;  Sayous.  Les  origines  de  Tepoąue 
paienne  de  i'histoire  des  Hongrois.  1874.  s.  14;  Hunfalvy.  Ethnographie  von  Ungarn 
1877;  Chwolson.  IIsBfcCTia  IIóii-B-ilacTa  1869.  s.  118;  Grot.  Mopacia  256  do  260. 
Niektórzy  niemieccy  pisarze  pod  Atelkuzu  pojmują  kraj  od  r.  Bohu  aż  do  Transyl- 
wanii.    Stacke.     Deutsche  Geschichte.   1880.  T.  I.  mapa. 

2j  Konstanty  Purpurorodny  (de  Administrando  c.  40)  Madjarów  ciągle  na- 
zywa Turkami  i  wie  o  jednem  tylko  plemieniu  ich,  zwanem  Mżyifir^.  Najdawniejszy 
pisarz  węgierski,  notaryusz  króla  Beli,  powiada  że  Madjary  się  zowią  M  o  g  e  r, 
a  u  cudzoziemców  słyną  H  u  n  g  a  r  y  (per  idioma  alienigenorum  Hungarii  lingua  pro- 
pria  Mogeri  Yoeantur).  Endliciier.  Monumentu  Arpadiana.  s.  2.  Arabscy  pisarze 
wieków  średnich  zamiast  Madjar  pisali  M  a  d  ż  g  a  r,  niekiedy  Chungar,  najczę- 
ściej jedmak  zwali  ich  Baszkirami:  Badżgar,  Basztżard,  Baszkird, 
Ba.sztżard,  Baszgard.  Z  tego  powodu  już  Klaprot  wnioskował  o  wspólnem 
pochodzeniu  Madjarów  z  Baszkirami.  (Tableau  historiąues  de  TAsie,  Paryż.  1826. 
s.  275).  "  W  nowsze  czasy  Fessler  i  inni  pisarze  węgierscy  trzymali  się  podobnego 
zdania,  a  Chwolson  twierdzi,  źe  Madjary  byli  nie  tylko  jednego  z  Baszkirami  ple- 
mienia, lecz  -nawet  składali  część  tego  narodu,  w  skutek  czego  podróżnicy  XIII  w. 
język  baszkirski  za  identyczny  z  madjarskim  uznawali,  i  dla  tego  kraj  Baszkirów 
wprost  Wielką  Węgryją  (major  Hungaria)  nazywali.  W  r.  1253  flamand  Ruys- 
brock,  Rubricjuis  przejeżdżał  krainę  baszkirską  i  znalazł,  że:  ydioma  Pascatur  et 
Ungarorum  idem  est,  przy  czem  dodał:  terra  Pascaver,  que  est  major  Hungaria,  — 
Piano  Carpini  trzy  razy  kraj  baszkirski  nazywa:  Magna  Hungaria,  a  Benedykt  Po- 
lak twierezi:  Bascurdes,  qui  sunt  antiqui  Ilungari.  (Recueil  de  Voyage,  pars  IV).  Po- 
rów- Chwolson.  IIsBfeCTia  IISiiTi-JacTa.  102,  tudzież  Lelewela.  Narody,  III.  17. 
s.  128.  O  pochodzeniu  z  języka  fińskiego  i  znaczeniu  nazwy  Mogeir  szeroko  roz- 
prawiali: Roesler  w  Albanesischen  Studien  ;  HunfaWy  w  Etnographie;  Wilhelm  Obor- 
raiiller  w  Zur  Abslammung  des  Magyaren;  Sayous  w  Les  origines  paienne ,..;;  Grot 
w  MopaBia  ...  i  wielu  innych,  ale  według  Kunika  nazwa  ta  chociaż  pochodzi  z  mo- 
wy feńskiej,  była  jednak  nazwą  dynastyczną. 

^)     Nad    fińskiego    pochodzenia   Madjarami  panowała  dynastya  turkska.    Dy- 
naści   wciągnąwszy    w   siebie    wiele    żywiołów    irańskich,     zwali   się   Onogoram" 


i 


—    195    -^    . 

■  Chciwia  .zdobyczy  horda  koczowr^ików,  okrąży  vy^zy,  połu- 
dniowe stoki  Karpatów,  przedzierając  sie  po  górskich  dolinach, 
w  pobliżu  tak  zwanej  „Żelaznej  bramy"  na  Dunaju,  pomiędzy 
Banatem  a  Serbija,  wkroczyła  na  obszerna  dolinę  nad  r.  Cisą,'*) 
i  pierwszy  raz  pokazała  się  nad  brzegami  środkowego  Dunaju 
w  r.  892.  Jakby  długo  hprda  w  tej  miejscowości  zostawała  —  nię 
wiemy,  ale  prawdopodobnie  niedługo,  albowiem  podczas  nieprzy- 
tomności jej  w  Atelkuzu,  zostawione  w  tej  krainie  żony  i  dzieci 
wojowników,  tudzież  dla  ich  obrony  straże,  przez  PieczyniegÓYY 
i  Bółgarów  wymordowane  zostały.  Zamierzając  odwetować  swym 
wrogom,  Madjary  ruszyli  przeciw  Pieczyniegom  i  Bółgarom,  lecz 
sami  pobici  zostali.^)  Wypadek  ten  zmusił  Madjarów  zająć  osta- 
tecznie stanowiska  nad  dolną  Cisą  (r.  895). 

Pod  koniec  IX  w.  porzecze  Cisy  aż  do  Karpatów,  równie 
jak  i  Zalesie  (TransyK-ania),")    należały    do  państwa   Bółgarskie^ 

(^O-^oyoufKn)^  z  czego  pó/.niej  powstało  Ungari,  cerkiewno- słowiańskie,-,  s>r  p  H, 
Pod  przewocinictwem  Turków  Madjary  stali  sie  narodem  konnym,  do  c^iCgo  żadne 
inne  plemię  feńskie  nie  doszło.     Kunik.  A.lóeKpii.   s.  109.  .  "' 

*)  Wetllug  Nestora,  szli  Węgry  mimo  Kijowa  górą,  która  zowie '  sie  dziś 
(w  XII  w.)  SironbCKoie,  przeszedłszy  zaś  Dniepr  rozbili  namioty,  przyszedłszy 
od  Wsehodu,  przeprawili  się  przez  góry  wielkie,  które  przezwano  Węgierskiemi  i  po- 
częli wojować  z  żyjącymi  tu  Wołochami  i  Słowianami.  Nestor  pod  r.  64o6==898: 
Bielowski,  M.  P.  I  568.  Później  w  XII,  czy  w  początku  XI[I  w.  kronikarze-  wę.- 
gierscy  dowiedzieli  się,  z  niewiadomych  nam  źródeł,  że  przodkowie  ich  dostali  się 
do  Węgier  przez  góry  Karpackie:  consilio  et  auxilio  Ruthenorum  Galiciae  suntegressi 
in  teram  Pannoniae.  Annonymi  Bellae  regis  notarii.  De  gestis  Hungarorum,  w  End.- 
lichera  Monumenta  Arpadiana  1849  ca.  XII  p.  14.  Długi  czas  wierzono  temu,  ale 
po  zbadaniu  źródeł  wiarogodnych,  przekonano  się,  iż  wędrówka  Węgrów  z  Galicyi 
przez  góry  Karpackie  jest  wymysłem,  niemającym  podstawy.  Natomiast  wiemy  z  pe- 
wnością, że  Madjary  z  Atelkuzu  wygnani  przez  fieczyniegów  i  Bółgarów,  dostali 
się  do  ujścia  Cisy,  w  pobliżu  Serbii.  W  Chroń.  Aąuilejensis  zapisano:  Iste  (Frie- 
dericus  patriarcha)  mirabiliter  ecclesiam  gubernavit  888 — 897.  Hujus  tempore  Hun- 
garorum gens  a  Servia  egressa  in  Pannoniam  (Saviamj  quae  adiungitur  tinibus  eccle- 
siae  Aąuiliensis  venit.     Czoernig.  Ethnographie,  II   s.  55. 

^)     Konstanty  Purp.  de  Administrando  c.  40. 

^)  Transilvania  wprost  jest  średniowiekowem  tlómaczeuiem  nazwy:  zale- 
sie, pod  którem  podrozumiewano  krainę  za  lasami  położoną.  Madjary  kraj  ten  na- 
zwali: Erdely,  Erdelyorszag  =  leśna  strona,  a  później  Niemcy  Siebenbiir- 
gen,  od  Cibinburg,  na  rzece  Cibin.  Z  tego  Słowianie  fałszywie  wykręcili:  Sie- 
dmiogród. Cibin,  albo  Sibin  teraz  Hermanstadt,  Porów.  HunfaUy.  Ethnnographie 
von  Ungarn.   1877  s.  201,  228,  294. 

'  -    '      13*    •        •- 


—    196    — 

go,  Słowaczyzna  należała  jeszcze  do  Morawłi,  nad  Drawą  wła- 
da! książę  Braczysław,  wassal  niemiecki,  a  w  Pannonii  gospoda- 
rowali już  margrabiowie  wschodni.  Zaludnienie  tych  krajów  po 
większój  części  składali  Słowianie,  ale  obok  nich  wiadomi  już 
byli  Wołochy  w  Zalesiu,  szczątki  Awarów  pomiędzy  Dunajem 
a  Cisą  i  koloniści  niemieccy  w  Pannonii.  Madjary,  zająwszy  zie- 
mie bółgarskie,  ściągnęli  na  sie  gniew  cara  Symeona,  a  jako 
sprzymierzeńcy  Arnulfa,  w  walce  z  Morawianami,  mieli  w  Sło- 
wianach niebezpiecznych  wrogów.  Pomnąc  na  nieszczęście,  jakie 
ich  spotkało  w  Atelkuzu  i  zważając  na  swe  położenie  w  kraju 
zupełnie  nie  znajomym,  wśród  ludów  różnych  szczepów,  nieprzy- 
jaźnie  do  przybyszów  usposobionych,  Madjarzy  od  razu  pojęli 
konieczność  ostrożności  i  umiarkowania.  Jak  sobie,  w  pierwszej 
chwili  osiedlenia  nad  Cisą  Madjary  radzili,  wiadomości  pewnych 
nie  posiadamy.  Ale  z  podań  XII  i  XIII  w.  dochodzą  do  nas 
wiadomości,  że  Madjary  nie  tyle  orężem  ile  przebiegłością,  chy- 
trością  i  zręcznymi  układami  z  miejscowymi  władzcami  zdołali 
utwierdzić  się  na  porzeczu  Cisy  i  zchołdować  sobie,  bytujące  w  tej 
miejscow^ości  ludy.  Szczęście  im  nadzwyczaj  sprzyjało.  Car  Sy- 
meon,  zajęty  walką  z  Grekami,  nie  mógł  a  m.oże  i  nie  chciał  pro- 
wadzić wojnę  z  Madjarami  za  posiadanie  krainy  odległej  i  mało 
zaludnionej,  Arnulf  ich  wspierał  i  bezwątpienia  płacił  za  pomoc 
przeciw  Morawianom,  Chrobaci,  jak  zobaczymy  niżej,  zostawali 
z  nimi  w  przyjaznych  stosunkach,  a  szczątki  Awarów  nietrudno 
było  wcielić  do  pokrewnej  im  poniekąd  hordy  madjarskiej.  Gdzie 
zaś  nie  udały  się  układy,  oręż  zapewniał  panowanie,') 


')  Nieposładając  pewniejszych  źródeł,  przytoczymy  wiadomości  z  podań  XII 
i  XIII  w.  I  tak,  według  notaryusza  króla  Beli,  na  porzeczu  Cisy,  w  końcu  IX  w. 
rządzili  namiestnicy  cara  Symeona,  jakby  udzielni  książęta;  Salan  w  krainie  Titel- 
skiej,  gdzie  teraz  Peszt,  Kolocza,  Segedin  i  Titel;  Menumorut  w  krainie  Biharskiej, 
gdzie  teraz  Debrzeczin  i  Wielki  Waradin;  Glad  w  Banacie.  Na  żądanie  Madjarów 
Salan  dal  sit  nakłonić  do  ustąpienia  im  najprzód  okolicy  do  r.  Sajo,  potem  do  r. 
Zad'wy,  lecz  zauważywszy  wzmagające  sie  siły  przybyszów  i  obawiając  się,  aby  go 
zupełnie  z  posiadłości  nie  wyzuli,  postanowił  orężem  ich  odeprzeć.  Nim  jednak 
przyszło  do  wojny,  jeden  z  wodzów  madjarskich  Tugut,  z  rozkazu  księcia  Arpada, 
wkroczył    do    Transylwanii,    władzcę    Wołochów    Geloja    pokonał  i    zabił    w    boju 


—     197     - 

Przykoczowawszy  nad  dolną  Cisę,  horda  madjarska  składała 
się  z  siedmiu  plemion,  któremi  rządzili  osobni  dynaści.  Okolicz- 
ności wskazywały  konieczność  ustanowienia  sprężystego  rządu. 
Pojmując  to,  Madjary  zebrali  się  nad  brzegiem  Cisy,  między 
Czongradem  a  Segedynem,  w  miejscu  Puszta  -  Szer.  (Pustocha) 
i  na  walnem  wiecu,  przyjąwszy  ustawę  federacyjną,  zapewniającą 
wszystkim  plemionom  równy  udział  w  zdobyczach,  na  wodza  naj- 
wyższego wyniosły  księcia  Arpada,  syna  Almuca,  potomkowie 
którego  mieli  panować  według  następstwa.  Władzę  jednak  wo- 
dza najwyższego  podzielali  naczelnicy  plemion  i  oprócz  nich  dwaj 
wysocy  dostojnicy  Gylas  i  Karhan,  którzy  sprawując  urząd  sę- 
dziów, nosili  nazwy  te  od  urzędu,  a  nie  od  imienia.^)  —  Arpad 
i  wszyscy  mężowie  szlachetni  osiedli  na  wyspie  Czepel,  na  rzece 
Danaju.  Tam  oni,  według  podań,  mieszkali  od  Kwietnia  do  Pa- 
ździernika,  tam  ucztowali  z  sąsiednimi  narodami,  które  przycho- 
dziły do  Arpada  służyć  mu  wiernie.  Goście  stawali  się  domo- 
wnikami.'*) 

Do  siedmiu  plemion  madjarskich  przyłączyło  się  jeszcze  na 
Czarnomorskich  stepach  plemię  chazarskie  Kawary,  którzy  mowy 
swej  nauczyli  Madjarów.^^)  Tym  sposobem  na  równiny  Cisy 
i  Dunaju  przybyły  w  końcu  IX  w.  osiem  plemion  koczowników, 
a  ile  by  wszystkie  razem  głów  wynosiły,  o  tern  wiadomości  pew- 


„a  mieszkańcy  z  wyciągnietemi  do  Tuguta  rekami,  obrali  go  swym  wladzcą."  Ród 
Tuguta  panował  w  Transylwanii,  bez  przeszkody,  aż  do  r.  1003.  Tymczasem  na- 
miestnik biharski  Menumorut,  na  wszelkie  domagania  sie  Madjarow,  odpowiadał  nad- 
zwyczaj  hardo  i  ziemi  im  odstąpić  nie  chciał.  Zajście  jednak  z  nim  załatwiono  w  ten 
sposób,  że  Menumorut,  nie  mając  syna,  zgodził  sie  córkę  swą  wydać  za  Arpadowego 
syna  Sołtana,  sam  dożywotnio  zostawał  władzcą  krainy  Biharskiej,  a  po  jego  śmierci 
kraina  ta,  jako  spadek  na  córkę,  przypadła  Madjarom.  Annonymi  Belae  regis  no- 
tarii,  de  gestis  Hungarorum,  cap.  14,  16,19,  20,  25,  26,  27,  30,  38,  51.  Porów.  End- 
licher.     Monumenta  Arpadiana. 

*)     Konstanty  Purp.  de   \dministrando.  c.  40. 

»)     Annonymus.     De  gest.  Hungar.  c.  43,  44. 

10)  Konstanty  Purpur,  mówi :  „Kawary  z  pokolenia  Chazarów  podnieśli  rokosz 
przeciw  swej  władzy,  lecz  pobici  uciekli  do  Turków  na  ziemi  Pieczyniegów,  zaprzy- 
jaźnili  się  z  nimi  i  mowy  chazarskiej  nauczyli  Turków,  której  aż  do  dzisiejszego 
dnia  używają,"     De  Administ,  c.  39. 


—     198     — 

nych  nie  posiadamy.  Ale  według  węgierskich  pisarzy,  ^orda 
madjarska  dochodziła  niby  do  miliona  ludzi, ^')  Gdyby  jednak 
Madjary  byli  tak  liczni,  nie  mieliby  potrzeby  od  Pieczyniegów 
uciekać ^^),  ańi  zachowywać  sie  na  porzeczu  Cisy  z  taką  ostro- 
żnością z  jaką  postępy  wali  względem  nielicznej  ludności  miejsco- 
wej. Poprzednicy,  a  poniekąd  i  pokrewni  Madjarom,  Awarowie 
dwa  Wieki  z  górą  panowali  na  tej  samej  przestrzeni,  która  się 
później  Madjarom  dostała,  gromili  nieraz  Franków  i  niełatwo 
dali  się  upokorzyć  Karolowi  W.,  a  przecież  horda  awarska  nie 
przenosiła  20,000  ludzi. ^^)  —  Wreszcie  świadectwa  arabskich  pi- 
sarzy pobudzają  nas  do  mniemania,  że  horda  madjarska  wcale 
nieliczną  była,^^)  i  że  podnosić  liczbę  jej  do  miliona  głów  wprost 
jest  niedorzecznością.'^)  Zniszczenia,  towarzyszące  wyprawom 
Madjarów  w  r.  894  do  Pannonii,  w  r.  899  do  Italii, '**)  później  nie- 
jednokrotnie do  Germanii,  roznosząc  trwogę  o  okrucieństwach 
barbarzyńców,  niezmiernie  podnosiły  ich  liczbę.  W  rzeczywisto- 
ści jednak  powodzenie  i  zwycięztwa  swe  Madjary  zawdzięczali 
nie  tyle  mnogości  ich,  ile  sposobom  prowadzenia  wojny,  nadzwy- 
czajnej dyscyplinie  wojskowej,  tudzież  przymiotem  ludu  dzikiego, 
ó  którym  w  Europie  zachodniej  dziwne  wieści  krążyły. 

Niezgrabni,  brzydkiej  twarzy,  z  ogoloną  głową,  w  skóry  na 


"■)  WecHug  węgierskich  kronikarzy:  Szymona  Kezy  (Endlicher  Monum.  Ar- 
padiana  102)  i  Turoczy  (II.  21.)  Madjary  podszas  wyjścia  z  ojczyzny  swćj,  dzielili 
się  na  siedem  plemion,  a  każde  plemię  liczyło  30,000  wojowników,  oprócz  naczelni- 
ków różnych  stopni.  Z  tego  węgierscy  historycy  wyliczyli,  że  samych  wojowników 
musiało  być  216,000,  a  ludu  całego,  w  ogóle  do  miliona.  Przeciw  temu  zarzuty 
w  Elagina.  MtCTO  BenrpoBT,,  cpejH  iiapo^oBT.  Eeponu.  PyccKaa  Bectjia.  1858. 
księga  IX  s.   140,  tudzież  Grota  Mopania.  s.  311. 

12)     Konstanty  Pur.  De  Administrando  c.  37,  38. 

i»)     Wyżej  s.   18,  20. 

")  Ibn-Dasta,  około  r.  913  pisał:  Madjary  plemię  turkskie.  Wódz  ich  wy- 
chodzi na  wyprawy  z  20,000  jeźdźców  i  nazywa  się  Kenedeh.  Chwolson.  IIsBliClia 
II6H-itacTa.  1869.  s.  25. 

'*)  Narody  koczujące  na  koniach  i  wozach,  żywiące  sie  ze  swych  stad 
i  pozbawione  płodów  rolnictwa,  nigdzie  w  historyi  nie  okazują  się  w  poważnćj  ilo- 
ści. Jakież  to  stada  potrzebaby  było  przepędzać,  aby  milion  ludzi  żywić?  Czy  za- 
stanowili się  nad  tern  ci,  którzy  liczbę  Madjarów  do  miliona  podnosili? 

>«)     Wyżćj   s.    140,   143,   148.  .  ą- 

'fi 


—     199     — 

pół  odziani,  na  małych  koniacli,  nadzwyczaj  celni  strzelcy  z  łuku, 
nieubłagani  w  boju,  chciwi  grabieży  i  mordów,  Madjary  stali  się 
postrachem  ludów,  o  posady  których  się,  otarli.  Niezdolni  do 
szturmowania  grodów  warownych,  uciekali  się 'do  różnych  forte- 
lów, oblężeniem  i  głodem  zmuszali  mieszkańców  do  poddania  się. 
Za  to  w  otwartem  polu,  dzieląc  się  na  mnogie  zagony  i  niespo- 
dziewanie skupiając  się,  umieli  zbić  z  tropu  nieprzyjaciół,  fałszy- 
wym odwrotem  wprowadzić  w  zasadzkę,  napaść  w  całym  pędzie 
koni  z  nadzwyczajną  natarczywością,  przeciągnąć  bitwę  aż  nie- 
przyjaciel wszystkie  siły  wprowadzi  do  boju,  a  wtedy  nagłem 
uderzeniem  rezerwy,  którą  zawsze  zachowywali,  zadać  mu  osta- 
teczną klęskę,  W  pogoni  na  rączych  koniach  nadzwyczaj  wy- 
trwali, ścigali  nieprzyjaciół  bez  miłosierdzia,  jeńców  mało  brali, 
częściej  zabijali,  tylko  kobiety  i  dzieci  chwytali  w  niewolę.  Celem 
wypraw  Madjarów  zawsze  były  łupy,  bo  nieznając  wcale:  rolnic- 
twa, żywili  się  rybą,  mięsem  koni  i  trzód  swych,  a  resztę  w  gra- 
bieży dostatków  cudzych  znajdywali.  —  Ślepe  posłuszeństwo .  na- 
czelnikom było  pierwszym  obowiązkiem  każdego  Madjara;  ,  nie- 
posłuszeństwo najsrożej  karano.^') 

Takim  to  przybyszom  los  przeznaczył  opanować  piękną  ró- 
wninę naddunajską,  władać  ludami  wyższej  od  nich  kultury,  za- 
trząść potęgą  cesarstwa  Rzymsko  -  Niemieckiego  i  w  samym 
środku  Europy  zmienić  stosunki  polityczno  -  etnograficzne.  Wszy- 
stko to  horda  dzikich  wojowników  dokonywa  szybko.  W  parę 
lat  opanowuje  całe  porzecze  Cisy  aż  do  podgórzy  karpackich, 
przeprawia  się  pod  Budinem  przez  Dunaj  do  Pannonii,  ztąd  robi 
wycieczki  do  Włoch  i  Bawaryi,  ściąga  ogromne  łupy  w  ludziach 
i  stadach  bydła  do  swych  stanowisk  w  około  jeziora  Błatna,  roz- 


1'}  Wiadomości  powyższe  czerpiemy  w  skróceniu  z  dzieł;  imperatora  Lwa 
Mądrego.  Tactica  cap.  i8;  annalisty  Regino,  który  w  opisie  Madjarów  naśladował 
Justyna  opis  Scytów.  Niektóre  szczegóły  znajdujemy  w  annatacłi  fuldeńskich  pod 
r.  894,  w  Liutpranda  Antopodosis  lib.  II.  2,  3,  7,  w  Jana  Diakona.  Chro.  Vene- 
tum  et  Gradense  z  X  w.,  i  w  Ottona  freizingeńskiego  de  gestis  Friderici  (1156)  lib, 
I.  c.  XXXI,  który  o  Madjarach  mówi:  si  quando  vero  exercitum  rex  ducere  Yolue* 
rłt,  cuncti  sine  contradictione  quasi  in  unum  corpus  aducantur. 


200       

bija  na  glowe  całe  wojsko  niemieckie  (r.  907)  i  wnet  organizuje 
sie  w  udzielne  państwo  na  ogromnej  przestrzeni  od  Transylwanii 
aż  do  granic  Bawaryi.  A  ludy  słowiańskie,  pod  władze  Madja- 
rów  podpadłe,  godzą  sie  ze  swym  losem  i  nie  okazują  przeciw  nim 
oburzenia,  jakby  sie  spodziewać  wypadało!  Musiały  więc  być 
przyczyny,  które  Madjarom  ułatwiły  zdobycze. 

2.    Usposobienie  Słowian  naddunajskich  w  początku  X  w. 

Roztrząsając  dzieje  morawskie  zauważyliśmy,  iż  dopóki  nau- 
ka apostołów  Cyryla  i  Metodego  ożywiała  rzeszę  słowiańską,  do- 
póty ludy  zostające  w  związku  z  Morawianami  skutecznie  od- 
pierały wdzierstwa  niemieckie. ^^)  Nabożeństwo,  kazania  i  nauki, 
w  zrozumiałej  ludowi  mowie,  podnosiły  uczucie  godności  naro- 
dowej, zaszczepiały  w  sercacli  i  umysłacli  ludów  pojęcie  o  jed- 
ności słowiańskiej,  łączyły  Morawianów,  Czecliów,  Słowaków, 
Cłirobatów  i  Łużyczanów  w  jedno  ciało  polityczne,  do  którego 
tulili  się  nawet  w  pogaństwie  trwający  Serbowie  nadłabscy  i  Obo- 
dryci.  Gdy  jednak  po  śmierci  Metodego  (r.  885)  udało  się  Niem- 
com wyrugować  z  Morawii  księży  słowiańskich,  pozbawić  lud 
nauczycieli  własnego  rodu  i  narzucić  mu  księży  łacińsko-nie- 
mieckich,  czerw  zniszczenia  począł  toczyć  organizm  słowiański. 
Pozostała  bez  księży  i  nauczycieli  narodowycłi  masa  ludu,  nie 
mając  nikogo,  ktoby  w  krytycznycłi  razach  zachęcał  ją  do  wy- 
trwałości w  obronie  narodowej,  stawała  się  łupem  księży  łaciń- 
sko-niemieckich,  nauka  których  wprost  do  wyziębienia  ducha  na- 
rodowego prowadziła. 

Wynikłe  wnet  po  śmierci  Świętopełka  (r.  894)  zaburzenia 
w  państwie  Morawskiem:  walka  pomiędzy  jego  synami  z  udzia- 
łem stronnictwa  niemieckiego  i  oderwanie  się  Czechów  od  zwią- 
zku morawskiego  (r.  895),  czyżby  miały  miejsce,  gdyby  z  Wele- 
gradu  rozlegał  się  po  dawnemu  głos  arcybiskupa  słowiańskiego? 
Bezwątpienia   nic    podobnego    nie    nastąpiłoby,   bo  najprzód  bez 


8)     Wyżej   §  40. 


—       20I       — 

księży  niemieckich  nie  byłoby  komu  intrygę  wśród  ludu  słowiań- 
skiego prowadzić,  a  powtóre  księża  słowiańscy  liierarcliicznie 
związani  ze  stolicą  arcybiskupią  welegradską,  zanadto  wyraźnie 
uczucia  swe  narodowe  wyrażali,  abyśmy  cłioć  na  cliwilę  mogli 
zwątpić  o  gotowości  ich  poświęcenia  się  dla  utrzymania  jedności 
narodowej  w  imię  jedności  religijnej.  Wrogowie  Słowian  do- 
skonale pójmy  wali  sprawę,  gdy  wszelkich  sposobów  używali, 
z  dopuszczeniem  się  nawet  zbrodni, ^^)  aby  Słowian  pozbawić 
księży  i  nauczycieli  narodowych. 

Wygnami  księża  słowiańscy,  których  do  200  liczono,  ustę- 
pywali  na  wschód.  Niektórzy  z  nich  zdążyli  do  Bółgaryi,  Serbii, 
Chorwacyi,-")  a  gdzie  się  reszta  podziała  nie  wiemy.  Część  ich 
zapewno  została  w  domu,  razem  z  uczniami,  których  przecie 
z  Morawii  nie  wygnano.  Obok  stronnictwa  trzymającego  się 
księży  niemieckich,  istniało  stronnictwo  słowiańskiego  obrzędu. 
A  gdy  się  Madjary  o  granice  morawskie,  w  końcu  IX  w.  otarli, 
w  Morawii  znaleźli  się  ludzie,  którzy  osadników  ich  przyjmywali, 
głowy  zwyczajem  madjarskim  golili  i  do  szeregów  Madjarów 
przeciw  Niemcom  stawali.-^)  Rozdwojenie  umysłów  i  zachowa- 
nie się  w  Morawii  przyjaznego  Madjarom  stronnictwa  oczywi- 
ste.^-) Wiadomości  o  tem  przechowały  także  podania  madjar- 
skie,  wzmiankujące  o  wiernych  i  niewiernych  Mora- 
wianach,  o   dobrowolnem    poddaniu   się  Arpadowi  mieszkańców 


")  Sfałszowanie  przez  Wichinga  listu  papieża  Jana  VIII  do  Świętopełka 
(wyżćj  s.  120),  okrutne  obejście  się  z  księżmi  słowiańskimi  i  sprzedaż  icli  Żydom 
(wyżej  s.   134). 

20)  O  przybyciu  do  Chorwacyi  i  Serbii  księży  słowiańskich,  z  Morawii  wy- 
gnanycli,  wzmiankuje  Ivan  Broz.  Crtice  iz  hrvatske  knjiżewnosti.    s.  43. 

21)  W  slcardze  biskupa  salcburgskiego  i  jego  suffraganów  papieżowi  Ja- 
nowi IX  r.  900  na  Morawianów,  czytamy:  ipsi  (Maravi)  multitudinem  Ungarorum 
non  modicam  ad  se  sumserunt  et  morę  eorum  capita  suorum  pseudocliristianorum 
penitus  detonderunt,  et  super  nos  cliristianos  imraiserunt,  atque  ipsi  supervenerunt. 
Erben.    Regesta  N.   54.    Porów,  wyżej  s.    153 — 4. 

--)  Na  przyjazne  stosunki  pomiędzy  Morawianami  a  Węgrami  pierwszy 
uwagę  zwrócił  Bielowski,  (Wstęp  krytyczny  do  dziej.  Pols.  1850,  s.  500);  później 
Ełagin,   MŁcTO  BeiirpoBT.,  w  PyccKaa  Beefe/^a,  1858,  IX,  s.  117— 168, 


202        

pogranicznej  morawskiej  okolicy  nad  rzeką  Ipolą,--^)  o  usiłowa- 
niach jego  zhołdować  drogą  układów  mieszkańców  innych  oko- 
lic morawskich,  o  ucztach  przez  niego  wyprawianych,  dla  przy- 
wiązania do  siebie  związkowych  ludów.  A  gdy  mieszkańcy  z  nad 
rzek  I  Ironu  i  Wagu  nie  chcieli  dobrowolnie  poddać  sie  Madja- 
rom  i  gdy  po  zdobyciu  Nitry  szturmem,  okutych  w  kajdany 
niewiernych  Morawianów  przed  Arpadem  stawiono,  to  i  w  tym 
razie  on  okazał  sie  wielce  względnym,  albowiem,  po  złożeniu 
przez  niewiernych  przysięgi,  osiedlił  ich  w  oddaleniu  od 
Nitry,  ażeby  oni  nie  szkodzili  wiernym  mu  mieszkańcom  Ni- 
try.^^) 

Nie  polegając  bynajmniej  na  wiarogodności  podań  madjar- 
skich,  z  XII  i  XIII  w.  o  tem  co  sie  działo  przed  trzema  wie- 
kami, nie  możemy  jednak  odrzucić  je  całkiem.  Ciągłe  w  nici 
powtarzanie  o  przyjaźni  pomiędzy  zwycięzcami  a  podbitymi  lu- 
dami, o  wspólnych  ich  ucztach  i  troskliwości  Arpada  o  zhołdo- 
waniu  Słowian  bez  krwi  rozlewu,  mimowoli  uderza  w  obec  zu- 
pełnego zamilczenia  o  jakichbądź  nieposłuszeństwach  podbitych 
ludów,  a  tem  bardziej  o  gwałtownych  środkach  do  utrzymania 
ich  w  zależności.  A  gdy  na  uwagę  weźmiemy,  że  należący  do 
związku  morawskiego  Chrobaci  zostawali  w  przyjaznych  stosun- 
kach z  Madjarami,^^)  że  Czechowie  nie  przeszkadzali  im  w  r.  906 


-^)  Gdy  wodzowie  Arpada  rozbili  namioty  nad  r.  Ipolą,  okoliczni  miesz- 
kańcy „se  sua  libera  sponle  subjugaverunt  eis . , .  et  serviebant  eis,  ac  si  olim  do- 
mini eorum  fuissent."     Annonym.    c.  33.    Monumenta  Arpadina,  s.  29. 

-*)  Po  dobrowolnem  poddaniu  się  mieszkańców  porzecza  Ipoli,  wodzowie 
madjarscy  posunęli  się  nad  rzeki  Hron  i  AV^ag  aż  do  Nitry,  której  bronił  ksiaże  Zo- 
bor.  Gdy  po  zdobyciu  Nitry  Zobor  z  wielu  wojownikami  ujęci  zostali,  wszyscy  no- 
bile  i  lud  poddali  się  Madjarom  aż  do  r.  Wagu,  „et  omni  infideles  terrae,  fer- 
reis  catenis  ligatos  secum  duxerunt.  Dux  Arpad  .  . .  accepto  juramentum  infide- 
lium,  terras  in  diversos  locis  praedictis  infidelibus  de  partibus  Nitrie  ductis,  ut 
ne  aliquando  infideliores  facti,  repatriando  nocerent,  sibi  fidelibus  in  confinio  Nitrie 
habitantibus,"     Annonym.   c.  37.     Endlicher.    Monum.  Arpad.  s.  32. 

^^)  Według  Konstantego  Purp.  „Białochrobaty,  mając  własnego  księcia,  pod- 
władni Ottonowi,  wielkiemu  królowi  Frangii  i  Saksonii,  są  poganie,  a  przyjaźnią 
się  z  Turkami"  cjii-nf/ozpeta^  iizra  z<)u>  Toup/jfj^  /.ai  aydza^  'ś^o>7ćc.  De  Ad- 
ministrando.   c  30.    Bielowski,  M.  P.  I,  s.  24, 


^       203       — 

przez  swe  ziemie  do  Głomaczów  przechodzić,  że  książęta  madjar- 
scy  brali  za  żony  Słowianki,^**)  tedy  jasno  przed  oczy  nam 
staje  ogólne  usposobienie  ludów  słowiańskich  po  stokach  Kar- 
patów  do  porozumienia  się  z  Madjarami  przeciw  Niemcom.  Po- 
legając na  podobnem  usposobieniu  Słowian,  Madjary  łatwo  mogli 
z  pomocą  swych  stronników  obezwładnić  przeciwne  stronnictwo 
w  Morawii  i  wszystkie  swe  siły  skupić  do  skruszenia  potęgi 
niemieckiej,  w  jednej  stanowczej  bitwie  (r,  907). 

3,    Zgoda  ze  Słowianami  ułatwia  Madjarom  najazdy  na  Niemce. 

Rzadko  w  dziejach  ludzkości  zdarza  się  spotkać  wypadek 
tak  ważny  w  skutkach  jak  bitwa  Czerwcowa  r,  907.  Horda  ko- 
czownicza jednem  zwycieztwem  zapewniła  swą  niepodległość,  usu- 
nęła kwestyje  o  posiadaniu  kraju  mieczem  przez  nią  zdobytego, 
odrzuciła  Niemców  daleko  na  zachód,  a  sama  opanowała  te  wła- 
śnie kraje,  do  ujarzmienia  którycli  Niemcy,  w  ciągu  całego  wie- 
ku, wszelkich  sposobów  używali.  Horda  poczyna  organizować 
się  w  osobny  naród,  któremu  ludy  europejskie  nazwę  Węgrów 
nadają.  W  szeregu  państw  chrześciańskich,  wychowanych  w  tra- 
dycyjach  starożytnej  cywilizacyi  rzymskiej,  zjawia  się  państwo 
Węgierskie  bałwochwalcze,  bez  tradycyi  miejscowych,  nic  wspól- 
nego z  cywilizacyą  europejską  nie  mające.  Polityka  tego  pań- 
stwa nie  zna  wykrętów  dyplomatycznych,  nie  powołuje  się  na 
żadne  prawa,  nie  ulega  wpływom  papieża  i  dworu  cesarskiego, 
nie  dba  o  interesy  sąsiednich  dynastów,  nie  szanuje  żadnych 
granic,  umów,  traktatów,  bo  to  wszystko  dla  niej  obce.  Nowe 
państwo,  wyrósłszy  z  podboju,  polega  tylko  na  swą  siłę,  którą 
organizuje  zręcznie:  ledwo  się  zjawiło,  a  już  przed  niem  drżą 
Niemcy  i  bledną  Włochy! 


-**)  w  początku  XII  w.  autor  kroniki  Węgiersko-Polskiej,  pomieszawszy 
Węgrów  z  Hunnami,  a  Arpada  z  Atylą,  powiada,  że  Atyla  „accepit  a  principe 
Sclavorum  filiam  de  tribu  eadem,  et  copuLivit  sibi  eam  in  uxorem:  similiter  et 
exercitus  ejus  de  eadem  tribu  uxoribus  copulatus  est.  Chronica  Ungarorum,  według 
wydania  Bielowskiego,  w   M.  P.  I,  497.     Porów,   uwagę  Bielowskiego   na  s,  402. 


—       204       — ' 

w  ustroju  wewnętrznym  państwo  Węgierskie  polega  na 
federacyi  plemion  madjarskich,  pod  najwyższą  władzą  dynasty! 
Arpada  (f  907),  następca  którego  Sołtan  obejmuje  obszerne  kraje 
od  Zalesia  (Transylwanii),  aż  do  r.  Aniży  (Ennz),  jednocząc  tym 
sposobem  dawniejsze  posiadłości  bółgarskie  nad  Cisą,  Pannoniję 
i  ziemie  morawskie  w  monarcliiję  dynastyczną,  która  ma  się  do- 
piero cywilizować  na  sposób  europejski.  Ale  nim  to  nastąpi 
plemię  zdobywców  obozem  stoi  w  namiotacłi,  całkiem  zajęte  my- 
ślą skupienia  sił  do  dalszych  grabieży  zamożnych  sąsiadów  Niem- 
ców i  Włochów,  zostawiając  miejscowej  ludności  słowiańskiej 
gospodarstwo  rolnicze  i  przemysł  krajowy,  bo  sami  Madjary  na 
rolnictwie  sie  nie  znali,  a  bez  pożywienia  i  środków  materyal- 
nych  do  najazdu  na  sąsiadów,  obejść  się  nie  mogli.  Dzicz  ma- 
djarska  pochopna  do  grabieży  i  chwytania  ludzi  w  niewolę,  poj- 
muje jednak  konieczność  umiarkowanego  postępowania  z  podbi- 
tym ludem.  Aladjarowie  chwytają  słowianek  za  żony, 2')  wyma- 
gają podatków  i  służby  osobistej,  ale  nie  odmawiają  Słowianom 
praw  ludzkich:  zostawiają  ich  przy  dziedzicznych  ziemiach,  jako 
swobodnycli  rolników,  na  równi  z  gośćmi  cudziemskimi.^®) 

Nie  mając  pojęcia  ani  o  administracyi  krajowej,  ani  o  sto- 
sunkach kościoła  do  państwa,  ani  o  urządzeniach  ziemskich, 
Madjarowie  mimowoli  zostawiają  dawniejsze  podziały  terytoryal- 
ne:  żupy,  grody,  osady  wiejskie,  a  gdy  wypadało  osiąść  w  gro- 
dach nadają  im  nazwy  słowiańskie:  Czongrad,  Nowograd,  Biało- 
grad  i  inne,  przyswajają  sobie  powoli  kulturę  miejscową,  nie  in- 
teresują się  wcale  jaką  wiarę  wyznają  podbite  ludy  i  nie  pojmują 


^')  Już  w  r.  894  annalista  fuldeński  zapisał,  źe  „Ungari  . ,  .  multa  miserabi- 
lia  perpetravere,  nam  homines  et  vetulas  matronas  penitus  occidendo  juvenculas  tan- 
tum ut  jumenta  pro  libidine  exercenda  secum  trahentes."  Wiemy  jednak,  że  nie 
dla  zabawy  Madjary  kobiet  chwytali,  a  w  skutek  pozbawienia  takowych  przez  Pie- 
czyniegów  i  Bółgarów.     Porów,   wyżej  s.   195. 

-*)  W  prawach  króla  Kolomana,  Słowianie  porównywają  sii*  z  gośćmi 
pełnoprawnymi.  Liberi  quique  ac  hospites,  sicut  Sclavi  vel  ceteri  sunt 
extranei,  qui  in  terris  laborant  aliorum,  pro  libertate  tantum  denarios  dcnt.  Endli- 
cher,    Monum.  Arpadiana,  s.  370.     Porów.  HuafaWy.    Ethnograpie,  s.  432. 


—      205      — 

nawet,  aby  można  było  komu  narzucać  swój  jeżyk,  lub  zabraniać 

używania  mowy  od  Boga  danej.  To  dopiero  nowszej  cywiliza- 
cyi  wymysł!  Słowianie  zaś  gotowi  byli  znieść  wszelkie  dolegli- 
wości materyalne,  byle  sumienia  ich  nie  obrażano.  Wymaganie 
podatków,  chwilowe  grabieże,  bezwatpienia  niemiłe  były  Słowia- 
nom, ale  nie  podrywały  całkiem  ich  bytu  ekonomicznego,  bo 
Madjary  nie  rugowali  ich  z  ziemi,  nie  zabraniali  nabywać  posia- 
dłość ziemską,  nie  nasyłali  kolonistów  i  przemysłowców,  czyhają- 
cych na  wydarcie  rolnikowi  mienia. 

Swoboda,  wolność,  niepodległość  w  X  w,  wcale  inaczej  niż 
teraz  pojmywane  były.  Ludy  słowiańskie  nie  pojmywały  jeszcze 
jedności  narodowej.  Każde  plemię  dbało  o  swą  udzielność  i  go- 
towe było  przyznać  każdego  władzcę,  któryby  nie  naruszał  spo- 
koju domowego  i  nie  obrażał  sumienia  ludzkiego.  Dynastyja 
bółgarska  obca  zupełnie  Słowianom  z  pochodzenia,  mowy  i  oby- 
czaju, pobratała  sie  z  Słowianami  nad  dolnym  Dunajem,  stała 
się  przewodnikiem  jedności  i  oświaty  narodowej.  Dynastyja  wa- 
regska  to  samo  uczyniła  na  Rusi.  Czemużby  podobne  stosunki 
nie  mogły  zajść  pomiędzy  Słowianami  bytującymi  nad  środko- 
wym Dunajem  a  dynastyja  Arpada  ?  Wszak  to,  co  miało  na- 
stąpić później,  nie  wiadome  było,  a  stosunki  Madjarów  do  Sło- 
wian w  początku  X  w.  były  znośne.  Wsławieni  zwycięztwami 
potomkowie  Arpada  zaćmili  sławę  Moimirowiczów,  trzęśli  potęgą 
Niemiec,  szczycili  się  z  bogatych  wojennych  zdobyczy,  wypra- 
wiali głośne  uczty,  na  które  zapraszali  przedstawicieli  związko- 
wych, raczej  podbitych  ludów.  Wszystko  to  podnosiło  wysoko 
w  oczach  Słowian  urok  pierwszych  monarchów  węgierskich,  je- 
dnało z  nimi  ludy  słowiańskie,  wdzięczność  których  za  swobodę 
religijną  przechowały  wiarogodne  pomniki  słowiańskie-^)  z  X  w. 


20)  W  panuońskim  żywocie  Metodego  czytamy :  „Gdy  król  węgierski  przybył 
w  kraje  naddunajskie  i  chciał  widzieć  Metodego,  poszedł  on  do  niego,  cliociaż  nie- 
którzy  mniemali  i  w  głos  to  powtarzali,  że  bez  mak  nie  puści  go  od  siebie.  Przyjął 
go  jednak,  jak  na  władzcę  przystoi,  ze  czcią,  sławą  i  radością,  a  rozmówiwszy  sie 
z  nim,  jak  przyzwoicie  jest  mężom  dostojnym,    rozstał   się  z  nim  uprzejmie,    całując 


206       ^- 

Niektóre  z  tych  pomników  w  Węgrzech  pisane  w  X-^XI  w. 
wskazują,  że  Madjary  bynajmniej  nie  przeszkadzali  Słowianom 
swobodnego  odbywania  nabożeństwa  w  jeżyku  narodowym.^-) 
Towarzysze  i  uczniowie  ś.  Metodego  na  obszernej  terrytoryi  wę- 
gierskiej pisali  po  slowiańsku,  bez  obawy  kaźni  lub  wygnania. 
Ci  to  właśnie  uczniowie  Metodego  i  współwyznawcy  ich,  według 
naszego  przekonania,  godzili  się  z  Madjarami,  widzieli  w  nich 
zbawienie  od  utrapień  niemieckich,  szli  razem  z  nimi  na  wyprawy 
przeciw  Niemcom  i  dla  tego  zapewno  w  podaniach  madjarskich 
miano  wiernych  zyskali. 

Polegając  na  swych  wiernych  sprzymierzeńcach  we- 
wnątrz kraju  i  zostając  w  przyjaznych  stosunkach  z  sąsiednimi 
ludami:  Chro batami,  Czechami,  Głomaczami,  żądni  grabieży  i  woj- 
ny Madjarowie  korzystali  z  osłabienia  i  przerażenia  Niemców  po 
bitwie  Czerwcowej  r.  907,  wyprawiając  corocznie  swych  wojo- 
wników w  głąb  Germanii.  Strach  poprzedzający  zagony  ma- 
djarskie,  szybkość  obrotów  i  niepohamowane  męztwo  zapewniały 
Madjarom  powodzenie  i  bog^ate  łupy.  W  r,  908  Madjary  zni- 
szczyli Saksoniję  i  Turyngiję,'")  w  r.  909  splądrowali  Aleman- 
niję  (Szwabiję)  :•''-)  w  r.  910  pobili  na  głowę  we  Frankonii  Bawarów 
i  wodza  ich  Gozperta    zabili. ■=*■')     W  r.    911    umarł    król    Ludwik 


go,  hojnie  obdarzając  i  rzeld  mu:  „pamiętaj  zacny  ojcze  wspominać  mnje  zawsze 
w  swoich  świętych  modlitwach,"  Żywot,  rozdz.  i6.  Legenda  ta  bezwątpienia  uro- 
sła w  późniejszym  czasie,  kiedy  Madjary  panowali  już  na  teraźniejszej,  terrytoryi, 
a  jednak  jasno  wyraża  zapatrywanie  się  Słowian  owego  czasu  na  stosunki  ich  do 
Madjarów.  Metody  umarł  w  r.  885,  a  Madjary  pokazali  się  w  Pannonii  nie  wcze- 
śniej, jak  w  r.  '892.  Oczywiście,  że  o  podróży  Metodego  do  króla  węgierskiego  nie 
może  być  mowy. 

"*>)     Dwa  pannońskie  żywoty,  tudzież  kodeks  Supraślski. 

■'")     Wyżćj  str.    lOi   przypisek  44. 

'*)  .  Annal.  Augiens,  a.  co^  Ungari  Alemanniam  ingressi  sunt,  Annal.  Hildesh. 
a.  909.  Burghard  dux  Thuringorum  occisus  est  ab  Ungariis;  Annal.  Alaman.  a. 
909  Ungari  in  Alemanniam    et   cum    innumerabili   predia   animaliumąue   reversi  sunt. 

'^)  Annal.  Alaman.  a.  910  Ungari  in  Alamanniam  bello  insperato  multos  oc- 
ciderunt  et  Gospertus  comes  occisus  est;  Annal.  Augien.  a.  910  Franci  ab  Ungari- 
bus  aut  occisi  aut  fugati  sunt;  Annal.  Hersfeld,  a.  910  Ludovicus  rex  pugnavit  cum 
Ungariii  et  victus  est. 


Dziecię,  k  obrany  po  nim  na  króla  Konrad  I  (gii— 919)  nie  mógł 
przeszkodzić  Madjarom  złupić  w  r.  912  powtórnie  Frankoniję 
i  Turyngije,-^^)  w  r.  913  spustoszyć  Szwabiję,-^-^)  a  chociaż  Bawa- 
rowie  z  Alemannami  pobili  ich  nad  r.  Innem, ^*^)  nie  przeszkodziło 
to  im  jednak  w  r.  915  „ogniem  i  mieczem"  zniszczyć  Alemanniję, 
plądrować  po  Saksonii  i  Turyngii,-^')  aż  do  klasztoru  Fuldy,^^) 
a  w  r.  916  zniszczyć  okolice  Bremy,  mordować  i  zabijać  przy 
ołtarzach  księży. •^'*^)  Przerażenie  Niemców  nie  znało  granic.  Kro- 
nikarze w  tym  czasie  nic  więcej  prawie  nie  wzmiankowali,  jak 
tylko  o  najazdach  Madjarów  i  wewnętrznych  zaburzeniach,  a  tu 
jeszcze  na  dobitek  klęsk,  książę  bawarski  Arnulf  podniósł  prze- 
ciw Konradowi  I  rokosz  (916).^")  Korzystając  z  tego  Madjary  roz- 
puścili swe  zagony  wiatach  916  i  917  aż  do  Alzacyi,  Lotaryngii, 
Szwajcaryi.*')  —  W  r.  919  na  tron  niemiecki  wstąpił  Henryk 
Ptasznik,  rządny  i  przedsiębiorczy,  lecz  to  Madjarów  nie  obcho- 
dziło wcale.  Puścili  po  dawnemu  zagony  swe  w  r.  919  do  Sa- 
ksonii, Italii  i  Francyi,  w  r.  922  znowu  do  Italii,  w  r.  924  przez 
Italiję,  Francyję  aż  do  Renu  i  niezależnie  od  tego  plądrowali  po 


•■'*)  Cont.  Reginon.  a.  912  Ungari  iterum,  nullo  resistetente,  Franciam  et  Thu- 
ringiam  vastaverunt. 

3")     Annal.  Augien.  a.  913  Ungari  partem  Alamanniae  vastaverunt. 

'8^  Annal.  Sangal.  mai.  913.  Agareni  Alamanniam  intraverunt.  Erchanger 
et  Perholt ....  totum  esercitum  eorum  juxta  Ine  fluvium  penitus  occiderunt  nisi 
XXX  viros;  Annal.  Augien,  913.  Ungari  partem  Alemanniae  vastaverunt  et  juxta: 
In  fluvium  a  Bavariis  et  Alemanis  occisi  sunt. 

■^")  Annal  Augien,  915.  Ungari  totam  Alemanniam  igne  et  gladio  vasta- 
verunt. 

'*)  Annal.  Saxo  915,  Ungaił  Thuringiam  et  Saxoniam  pervaserunt  et  usque 
Fuldam  penenerunt;  Contin.  Regino  915.  Ungari  totam  Alemanniam  igne  et  gla- 
dio vastaverunt,  sed  totam  Thuringiam  et  Saxoniam  pervaserunt  et  usque  ad  Fuldam 
pervenerunt. 

39)  Adam  Bremeński  około  r.  915  mówi;  in  illis  diebus  immanissima  perse- 
cutio  Saxoniam  oppressit,  cum  hinc  Dani  et  Sclavi,  inde  Bohemi  et  Ungari  lanie- 
rent  ecclesias.  Tunc  parochia  Harameburgensis  a  Sclavis.  et  Bremensis  Ungarorum 
jmpetu  demolita  est.  I,  51,  a  dalej:  Ungaros  jncensis  ecclesiis  sacerdotes  antę  altaria 
trucidasse.     I,  55-  ' 

''O)     Cont.  Reginon.     Pertz.     M.  G.  I.  614. 

*^)  Annal.  Augien.  917.  Ungari  per  Alemanniam  in  Alsatia  usque  ad  fines 
Lotharii  legni  veneruni. 


208       

Saksonii!,*-)  w  r,  926  łupieżyli  nad  Renem,  w  Alzacyi  i  Szwajca- 
ryi,  a  w  r.  933  w  Turyngii  i  Saksonii.^')  Europa  środkowa  jak- 
by osłupiała  ze  strachu.  ,.Niemcy  obawiali  sie  Madjarów  gorzej 
niż  szatanów  i  uciekali  od  nich  jak  niegdyś  Goty  od  Hunów." 
Po  kościołach,  w  litaniach  proszono  Boga,  aby  od  wściekłości 
madjarskiej  zachował.  ,,A  furorum  Hungarorum  libera  nos  Do- 
mine."     Nawet  osobne  modlitwy  w  tym  celu  układano.^"*) 

Rozszalała  liorda  madjarska,  zlupieżywszy  do  szczętu  Ger- 
manije,  pędzi  w  dalekie  strony  Włoch,  Francyi  i  znowu  do  Ger- 
manii wraca,  a  nabrawszy  nowego  kierunku,  pędem  błyskawicy 
w  r.  934  aż  do  Grecyi  dobiega;  w  r.  935  łupieży  północne  Wło- 
chy i  Burgundy e,  w  r.  937  dociera  do  Kapui  i  Benewentu,  w  r. 
938  znowu  Saksonję  odwiedza,  w  r.  940  łupieży  Bawaryję  i  Ka- 
ryntyje,  w  r.  947  ponawia  napady  na  Włochy,  a  w  r.  951  przez 
Włochy  wpada  do  Francyi.  —  Niespostrzegli  się  atoli  Madjaro- 
wie,  że  marnując  swe  siły  w  najazdach  na  Włochy,  Francyję 
Grecyję,  dali  Niemcom  czas  ochłonąć  z  przerażenia  i  przygoto- 
wać środki  obrony.  Jakoż  najechawszy  Bawaryję  w  r.  955,  Mad- 
jary  spotkali  nad  Lechem,  w  pobliżu  Augsburga,  połączone  całej 
Germanii  siły,  pod  wodza  króla  Ottona  I,  któremu  posiłki  wo- 
jenne przysłał  wassal  jego,  książę  czeski  Bolesław  I.  —  W  za- 
ciętej bitwie  wojsko  madjarskie  poniosło  ogromna  klęskę:  Mad- 
jary  odsunęli  się  trochę  na  wschód  od  r.  Aniży  (Ennz(,  może  aż 
do  r.  Orlawy  (Erlaf),  lecz  Niemcy  nawet  pomyśleć  nie  mogli 
o  wyrugowaniu  ich  z  Pannonii.^^) 

Klęska  nad  Lechem  opamiętała  Madjarów.     Dalsze   najazdy 


*-)     O  napadzie  na  Saksonije  w  r.  924  szczegóły  niżej  §  45. 

*3)     O  wyprawie  do  Saksonii  w  r.  933  szczegóły  niżej  §  45. 

■**)  W  X  w.  we  Włoszech  powszechnie  znana  była  modlitwa:  Nunc  te  ro- 
garaus,  licet  servi  pessimi.  Ab  Ungarorum  nons  defendas  iaculis!  Ljubicz.  Ugri  y 
Młetackoj.     Starine  1869.     Kuiga  I  s,  211. 

*'^)  Porów.  Czoernig.  Ethnographie.  T.  I  s.  98.  Rzeka  Erlaf,  po  slowiańsku 
Orlawa,  wpada  do  Dunaju  z  południowej  strony,  na  zaehód  od  Widnia.  W  tomie 
II  niniejszego  dzieła,  na  str.  105,  wyrażenie:  Madjary...  w  r.  984  ustąpili  do  r. 
Innu,  wypada  poprawić  ustąpili  do  r.  Orlawy  (Erlaf). 


209         — 

na  Germaniję  wstrzymane  zostały.  Wreszcie  i  niepotrzebne  były, 
bo  zdobycze  Arpada  (f  907)  syn  jego  Sołtan  dostatecznie  utwier- 
dził orężem.  Następcom  Sołtana  zostawało  organizować  państwo.^") 
Madjary  poczynają  prowadzić  żywot  osiadły,  znajomią  sie  z  oby- 
czajami Słowian,  uczą  sie  icli  mowy  i  mnóstwo  wyrazów  słowiań- 
skich do  swego  języlca  wprowadzają.  Książęta  ich  chcą  na- 
śladować sąsiednich  monarchów,  nie  gardzą  chrześciaństwem^'), 
a  gdy  Geiza  przyjął  chrzest  (około  r.  973)  i  pojął  za  żonę  Ade- 
laidę,  siostrę  Mieszka  polskiego,  państwo  Węgierskie  stanęło  jako 
nowa  potęga,  którą  monarchowie  europejscy  uszanować   musieli. 

4.     Wpływ  Madjarów  na  przyszłość  Słowiańszczyzny. 

Wzywając  jSIadjarów  do  Pannonii,  cesarz  Arnulf  bezwąt- 
pienia  nie  przewidywał,  że  wymierzone  przeciw  Słowianom  ciosy 
mogą  się  wkrótce  i  na  Niemców  zwrócić.  Wypadki  następo- 
wały po  sobie  szybko,  a  skutki  ich  okazały  się  wcale  inne,  niż 
się  Arnulf  spodziewał.  Śmierć  Świętopełka  I,  wojna  domowa 
w  JNIorawii,  odpadnięcie  od  związku  morawskiego  Czechów,  wre- 
szcie przewaga  duchowieństwa  łacińsko- niemieckiego  w  państwie 
Morawskiem  tak  daleko  posunęły  rozstrój  wewnętrzny  Morawii, 
że  pod  koniec  IX  w.  osłabione  państwo  Morawskie  niczem  nie 
groziło  Niemcom,  którzy  mogli  obejść  się  wcale  bez  pomocy  mad- 
jarskiej.  Raz  jednak  wpuściwszy  Madjarów  do  Pannonii,  nie 
było  już  możności  pozbyć  się  ich.  Madjary  twardo  jak  kamień 
osiedli  na  samej  granicy  marki  Wschodniej,  a  po  bitwie  Czer- 
wcowej r.  907  posunęli  swe  panowanie  aż  do  granic  Bawaryi, 
wznawiając  tym  sposobem  dawne  granice  Awarów, 

*")  Genealogia  książąt  madjarskich  bardzo  niepewna.  Najlepiej  obeznany  ze 
sprawami  Madjarów  Konstanty  Purpurorodny,  pisząc  w  r.  949 — 950  dc  Admini- 
strando  imperii,  powiada,  że  wtedy  syn  Arpada  Sołtan  już  nie  żył,  panował  zaś  Fa- 
lias  syn  brata  Sołtanowego  Jutokasa  i  że  u  Sołtana  był  syn  żyjący  Toz,  czy  Tok- 
sun,  (de  Adminis,  cap.  40).  Ten  Toksun,  urodzony  około  r.  930,  był  później  pa- 
nującym lisięciem  i  miał  syna  Geize,  który  panował  od  r.  972 — 997. 

■*^)  Są  wzmianki,  że  około  r,  948  dwaj  książęta  madjarscy  przyjęli  chrzest 
w  Konstantynopolu,  Młodszy  syn  Toksuna,  brat  Geizy,  nosił  chrześciańskie  imię 
Michała. 

Tom  III.  14 


2IO       

Pisarze  X  w,  zaprzątnięci  całkiem  strasznymi  rozbojamj 
!Madjarów  w  Europie,  nie  zdawali  sobie  sprawy  o  wpływie  tych 
barbarzyńców  na  przyszłe  losy  Słowian  i  Niemców.  Cłirzest 
Madjirów,  potem  świetny  udział  państwa  Węgierslciego  w  spra- 
wacli  Europy,  zatarły  gorzkie  wspomnienia  o  rozbojach  madjar- 
skich  w  X  w.,  dochodzenie  zaś  wpływu  osiedlenia  Madjarów  nad 
Dunajem  na  losy  reszty  Europy,  —  nikogo  nie  obchodziło.  Dopiero 
teraz,  gdy  już  od  przybycia  Madjarów  nad  Dunaj  tysiąc  lat  upły- 
wa, historycy  słowiańscy  i  niemieccy,  rozważając  wypadki  dziejo- 
we, z  goryczą  o  fatalnem  przybyciu  Madjarów  do  środka  Euro- 
py przemawiać  zaczęli. 

Szafarzyk  jeden  z  pierwszych  wyrzekł,  że  uderzenie  Madja- 
rów na  Morawiję  ..ugodziło  w  samo  serdce  Słowiańszczyznę."*^) 
Współczesny  mu,  sławny  historyograf  czeski  Franciszek  Palacki, 
ubolewając  nad  fatalnem  przybyciem  Madjarów  nad  Dunaj,  mnie- 
mał, że  nigdy  los  nie  ugodził  srożej  w  Słowiańszczyznę,  jak  w  końcu 
IX  w.,  gdy  w  środku  licznych,  chociaż  i  niepołączonych  plemion 
słowiańskich,  rękami  Rościsława  i  Świętopełka  posiane  ziarno  obie- 
cywało wydać  pyszny  plon  oświaty  chrześciańskiej  i  narodowej,  rę- 
kojmią czego  służyły  przyjazne  stosunki,  łączące  Słowian  z  Rzy- 
mem i  Carogrodem.  Z  czasem  do  tego  ziarna  przyłączyłyby  się, 
z  wewnętrznych  pobudek,  inne  plemiona  słowiańskie,  otrzymałyby 
od  niego  razem  z  chrześciaństwem,  jeżeli  nie  nowy  ustrój  polityczny, 
to  przynajmniej  oświatę  nową  —  europejską,  narodową,  uzdolnienie 
do  życia  przemysłowego,  jedność  języka,  pisma  i  literatury.  I  jak 
na  Zachodzie,  pod  wpływem  Rzymu,  powstało  państwo  Franków^ 
tak  na  Wschodzie  nie  bez  wpływu  Byzantu,  powstałoby  wielkie 
państwo  słowiańskie,  a  Europa  wschodnia,  przed  tysiącem  laty^ 
przyjęłaby  ustrój  wcale  inny  od  tego,  jaki  się  stał.  Lecz  Mad- 
jarowie,  wtargnąwszy  do  samego  serdca  rodzącego  się  organi- 
zmu, zabili  serdce  i  nazawsze  podobne  nadzieje  zniszczyli.  Członki 
ogromnego    organizmu,    nie    zdążywszy    zróść    się,    rozpadły    się 


^')     „Raz   ten    uhodil  do  srdcc  Slovanstva."     Staroż.  Slowiańs.  §  41.  s.    485. 


w  skutek  zakrzewienia  się  pomiędzy  nimi  obcego  żywiołu  .  .  /^) 
Rozwijając  dalej  ideę  Palackiego,  Hilferding  twierdził,  że  na  ró- 
wninach po  nad  środkowym  Dunajem,  gdzie  osady  bółgaro- sło- 
wiańskie i  serbo-  cliorwackie  stykały  się  z  osadami  Słowian  za- 
karpackich,  mogło  zajść  połączenie  północno  -  zachodniej  grupy 
słowiańskiej,  która  wtedy  zajmywała  przestrzeń  od  Łaby  do 
Wisły  i  dalej  do  Litwy,  z  grupą  Słowian  południowo-  zacho- 
dnich, która  się  opierała  o  morza  Czarne  i  Adryatyckie.  W  tej 
połowie  Słowiańszczyzny  zachodniej,  która  się  od  Danii  do  Gre- 
cyi  szerzy,  mogło  rozwinąć  się  to  samo,  co  później  rozwinęło  się 
w  połowie  wschodniej,  mianowicie  na  Rusi:  jedność  narodowa, 
mocna  organizacyja  społeczna  i  państwowa.  Osiedlenie  się  nad 
środkowym  Dunajem,  zupełnie  obcego  Słowianom  plemienia  ma- 
djarskiego,  rozdarło  Słowiańszczyznę  zachodnią  na  dwie  części: 
północną  i  południową,  nie  zostawiwszy  między  niemi  żadnego 
punktu  styczności.  Skutki  tego  były  okropne  dla  całej  połowy 
Słowiańszczyzny,  tudzież  dla  Europy  środkowej  od  Łaby  do  Nie- 
mna i  od  morza  Czarnego  do  Adryatyckiego.^**;  Takie  i  tym 
podobne  zdania,  chociaż  w  różnych  nieco  formach,  powtarzali 
i  dotąd  powtarzają  inni  dziejopisowie,  zwalając  całą  biedę  na: 
Madjarów  za  to,  że  zniszczywszy  państwo  Morawskie,  rozdarli 
Słowiańszczyznę  na  dwoje  i  tern  przeszkodzili  Słowianom  do  po- 
łączenia się  w  ogromne  państwo.^') 


*®)     Palacki.     Dejiny  narodu  ceskeho.     T,  I  wyd.   1848  str.    225 — 6- 
60j     Hilferding.   Benrpia  11  CjiaBane,  w  Sobranii  soczinenij.     T.  II  s.  113  do 
124,  tudzież:   Bopb6a  CiaBam.  cł  HtMuaMii    s.   80,   weszła  jako   dodatek   do    Hi- 
storyi  Słowian  bałtyckich,  w  Sobranii  soczinenij  tom  IV. 

51)  Krek.  w  Einłeitung  in  die  Slavische  Literaturgescliiclite  r.  1887  s.  342 
344,  podzielając  zupełnie  zdanie  Palackiego  i  przecząc  poglądom  Grota  na  skutki 
osiedlenia  się  Madjarów  nad  Dunajem,  powiada,  że  refleksyje  Grota  nie  sa  w  sta- 
nie zbić  zdania  Palackiego.  Krek  powołuje  się  na  zdanie  Wendta  (Die  Germani- 
sirung  der  Liinder  oestlich  der  Elbę  r.  1884),  który  powiada,  że  wdarcie  się  Mad- 
jarów pomiędzy  Słowian,  stało  się  korzystnem  dla  Niemców,  ponieważ  połączenie 
wszystkich  Słowian  w  jedno  państwo,  w  skutek  geograficznego  rozdarcia  ich,  niemo- 
żebnem  będzie  tak  długo,  jak  długo  naród  madjarski  ekzystować  będzie."  Dalej, 
powoływanie  się  Kreks  na  annały  fuldeńskie  r.  894  o  barbarzyństwie  Madjarów,  tu- 
dzież na   pisarza  arabskiego    z  X    w,    Ibn-Dasta    o    chwytaniu    i    sprzedawaniu   Sło- 

14* 


212        

Wszakże  w  drugiej  polowie  bieżącego  wieku  zjawiły  s\e 
mne,  więcej  objektywne  poglądy  na  kwestyję,  o  której  mowa/'-) 
Pisarze,  niezadowalając  sie  poznaniem  szkody  przez  Madjarów 
w\-rządzonej  Słowianom,  usiłują  zbadać  skutki  osiedlenia  Madja- 
rów nad  Dunajem,  nietylko  bezwglednie  w  stosunku  do  Słowian, 
lecz  i  uwzględniając  zachowanie  się  Niemców  podczas  upadku 
Morawii,  tudzież  następstwa  dla  Niemców  progromu  icłi  przez 
IMadjarów  w  r.  907.  Pisarze  tej  kategoryi  nie  odrzucają  tego, 
że  Madjary,  wparłszy  się  klinem  w  sam  środek  Słowiańszczyzny, 
rozdarli  ją  na  dwoje  i  uniemożebnili  zlewanie  się  plemion  sło- 
wiańskicli  w  jedno  państwo,  przez  co  zadali  straszny  cios  naro- 
dowości słowiańskiej,  lecz  nie  spuszczają  z  uwagi  i  tego,    że  Ma- 


wian  przez  Madjarów  wtedy,  gdy  ostatni  koczowali  jeszcze  na  stepach  czarnomor- 
skich, nie  możemy  za  stosowne"  uważać,  albowiem  tu  nie  o  przymioty  duchowne 
i  moralne  Madjarów  chodzi,  ale  o  to:  jakie  znaczenie  ma  osiedlenie  się  Madjarów 
nad  Dunajem  nie  tylko  dla  Słowian,  lecz  równie  dla  ^Niemców  i  innych  ludów  E\i- 
ropy  środkowej.     Na  to  Krek  nie  daje  odpowiedzi. 

Z  nowszych  pisarzy  polskich,  możemy  wskazać  na  iSI.  Bobrzy ńslciego,  według 
którego  „dzikie  hordy  węgierskie  i-zuciły  się  na  Słowian,  zniszczyły  z  pomocą  za- 
wsze do  tego  dzieła  gotowych  Niemców,  państwo  Wielko -Morawskie,  wyrwały  świeżo 
zaszczepione  chrześciaństwo  i  cywilizacyę,  a  osiedliwszy  się  nad  środkowym  Dunajem, 
w  Pannonii,  rozdarły  słowiańszczyznę  na  zachodnią  i  południową,  przecięły  zba- 
wienne związki  Słowian  morawskich  i  czeskich  z  Carogrodem  i  oddały  ludy  le  wyłą- 
cznie wpływowi  Niemców."  Dzieje  Polski,  wyd.  drugie  r,  1880.  T.  I  s.  75.  Do 
tego  zniewolony  jestem  dodać:  chrześciaństwa  Madjary  zupełnie  nie  ruszali,  a  tern 
bardziej  nie  wyrywali,  cywilizacyi  słowiańskiej  nie  zniszyli,  bo  jej  nawet  nie  poj- 
mywali,  a  jeżeli  zniszczyli  kulturę  niemiecką,  to  tern  tylko  obronili  Słowian  od  ry- 
chłego wynarodowienia.  —  Względniej  nieco  skutki  osiedlenia  Madjarów  w  Panno- 
nii przedstawił  J.  Bartoszewicz,  ale  i  on,  idąc  w  ślad  za  Palackim,  widzi  tylko  wiel- 
kie nieszczęścia  dla  Słowian,  nie  biorąc  na  uwagę  tego,  co  Niemcy  stracili.  Histo- 
rya  Pierwotna  Polski.     T.  I  s,  261 — 264. 

•''-}  Już  w  r.  1860  historylc  morawski  Dudik,  w  Mahrens  Geschichte  tom  I 
s.  244 — 5,  zwrócił  uwagę  na  to,  że  zwyczajne  objaśnienie  upadku  Morawii  niezgodą 
w  rodzinie  książęcej  i  najazdem  Madjarów,  nie  wyczerpuje  kwestyi.  Mniema  on,  że 
najazd  Madjarów  był  skutkiem  wcześniejszego  osłabienia  i  rozstroju  państwa  Moraw- 
siiiego  przez  chytrą  politykę  niemiecką.  —  Wcześniej  jeszcze,  bo  w  r.  1858  Ełagin, 
zajrzawszy  głębiej  w  dzieje  upadku  Morawii,  przyszedł  do  przekonania,  że  już  przed 
najazdem  ^Madjarów,  Morawija  przez  Wichłnga  zabitą  została,  że  przypisywać  wypa- 
dek ten  jedynie  Madiarom  jest  niedorzecznością  i  sprzeciwia  się  faktom  historycznym. 
Według  niego  Morawianie  godzili  się  z  Madjarami  dla  odporu  gorszego  wroga,  — 
Niemców.     PvccKaa  Eect.ia.     1858.     Cześć  I. 


—      213      — 

djary  stworzyli  Słowianom  mocną  przeciw.  Niemcom  oporę. ^^') 
Podnosząc  kurtynę  sceny,  na  której  rozegrał  się  straszny  dramat 
upadku  Morawii,  w  r.  906,  pisarze  pojąć  nie  mogą,  kto  mianowi- 
cie w  samo  serdce  ISIorawiję  uderzył:  Madjary,  czy  Niemcy? 
Który  z  tych  narodów  więcej  zła  przyczj^nił  Słowianom  i  nie- 
bezpieczniejszym był  w  przyszłości?  —  Wreszcie  pisarze  podno- 
szą kwestyję:  czy  w  stanie  byli  IMorawijanie  własnemi  siłami  ode- 
przeć Niemców,  którzy  usilnie,  w  ciągu  stu  lat,  dobijali  się  i  do- 
bijać się  nieprzestawali  ujarzmienia  Morawii.-^^)  —  Pytania  te  wiel- 
kiej wagi  postaramy  się  objaśnić  stosownie  do  tego,  jak  się  nam 
przedstawiają  według  faktów  historycznych. 

Wspominaliśmy  niejednokrotnie,  że  w  IX  w.  Niemcy,  nie 
gardząc  żadnymi  środkami,  dobijali  się  opanowania  porzecza  środ- 
kowego Dunaju,  zasiewali  intrygi,  prowadzili  zacięte  wojny,  łu- 
pieżyli  i  niszczyli  kraje  słowiańskie,  a  nakoniec  wezwali  do  po- 
mocy Madjarów  i  podnieśli  w  Morawii  wojnę  domową.  Walka 
długa  wyczerpywała  siły,  a  intrygi  wyziębiały  ducha  narodowego. 
Rozprzężenie  rzeszy  morawskiej,  w  skutek  oderwania  się  Czechów 
i  zdrady  księcia  pannońskiego  Braczyslawa,  ułatwiało  Niemcom 
opanowanie  w  końcu  IX  w.  Pannonii.  Morawija  ścieśniona  z  je- 
dnej strony  przez  Niemców,  z  drugiej  przez  Czechów,  którzy  ra- 
zem z  Niemcami  łupieży  li  ją  (r.  897 — 900),    a  przytem  wewnątrz 


63)  Profesor  petersburgski  p.  W.  Łamańskl  powiada:  „prawda,  że  w  X  — XI 
w.  osiedlenie  się  Węgrów,  czyli  Madjarów  na  równinie  Ciso-dunajskiej  i  utworze- 
nie, na  gruzach  państwa  Morawskiego  Świętopełka,  państwa  Węgro- słowiańskiego 
Arpada,  na  długi  czas  wparły  Iclin  obcego  szczepu  w  ciało  słowiańslcie,  a  jednalc 
niewątpliwie  wytworzyły  Słowianom  mocną  przeciw  Germanii  oporę."  OóTj  iiCTopil- 
MecKOM-L  iisyneHiii  rpeKO-CianancKaro  Jiipa.   1871.  t.  17. 

^^)  Rozważając  domniemanie  Palackjego,  że  gdyby  nie  najście  Madjarów, 
Słowianie  mogliby  się  zlać  w  państwo  (wyżej  przypisek  49),  węgiersld  profesor  Pa- 
weł Hunfałvy,  przypominając  podstępne  zamachy  Icsięży  niemieckich  przeciw  Słowia- 
nom, powiada  „und  es  bekannt  ist  mit  wełch'  andauernden  Erfolge  die  Deutschen 
die  Slawen  an  der  Elbę  und  an  der  Ostsee  ausrotteten,  so  last  sich  billig  anneh- 
men,  das  ohne  die  Hierherkunft  der  Magyaren,  wełche  fiir  ein  halbes  Jahrhundert 
die  Aufmerksamkeit  der  Deutschen  nach  einer  anderen  Richtung  lenkten,  vielleicht 
auch  die  Czechen  gleich  ihrer  anderen  sławischen  Briider  untergegangen  waren  und 
Palacky  ware  auch  liein  Geschichtschreiber  der  Czechen  CTeworden."  Ethnographie 
s.  299—300. 


—      214      — 

przez  stronnictwa  religijne  rozdzierana,  jakże  długo  bronić  mo- 
gła swej  niepodległości?  Oczywiście  Niemcom,  dla  dopięcia  ich 
zamiarów,  wypadało  .przedłużać  dawniejszą  politykę,  różnić  po- 
między sobą  ludy  słowiańskie,  aby  się  wzajemnie  niszczyły 
i  nie  miały  siły  do  stawienia  oporu  zamachom  cesarskim,  a  tym- 
czasem pod  opieką  kościoła  łacińsko -niemieckiego,  posuwać 
kolonistów  i  przemysłowców  w  celu  ekonomicznego  opanowa- 
nia kraju.  Jakoż,  w  rzeczywistości  widzimy,  że  w  początku 
X  w.  dobra  niemieckich  magnatów  duchownych  i  świeckich,  tu- 
dzież posiadłości  kolonistów  posuwały  się  od  Zachodu  na  Wschód 
aż  do  r,  Raby  i  dokoła  jeziora  Błatna."^^)  Wyższość  kultury  za- 
chodniej zapewniała  Frankom  i  Niemcom  ekonomiczne  powodze- 
nie, a  Słowianom  groziła  zubożeniem,  zależnością  ekonomiczną, 
wreszcie  niewolą  osobistą.  Cóż  przeciw  temu  mogli  postawić 
Słowianie?  Dzieje  nas  uczą,  iż  rozprawy  orężem  z  Niemcami  wy- 
padały niejednokrotnie  na  korzyść  Słowian,  ale  przeciw  przemy- 
słowcom i  kolonistom  niemieckim,  wytrwałym,  przebiegłym  i  ego- 
istycznym, dobroduszna  i  niezaradna  natura  słowiańska  zawsze 
prowadziła  do  strat  ekonomicznych,  w  skutek  których  Słowianie 
wyzuwali  się  z  posiadłości  dziedzicznych  na  korzyść  Niemców. 
O  ileż  walka  ekonomiczna  trudniejszą  była  Słowianom  wtedy 
gdy  zostawali  pod  władzą  niemiecką,  o  tem  zdaje  się  i  mówić 
nie  ma  potrzeby.  Kilkowiekowa  walka  Słowian  z  Niemcami  na 
polu  ekonomicznem  daje  liczne  przykłady  najpodstępniejszych 
środków  przeciw  ziemianom  słowiańskim  używanych,  aby  ich  wy- 


^^)  Koloniści  posuwali  się  najwięcej  po  południowym  brzegu  Dunaju  ku 
wschodowi,  aż  do  ujścia  r.  Raby,  ztąd  w  górę  po  Rabie  i  Sali  aż  do  ich  wierzcho- 
win i  w  koto  jeziora  Blatna.  Panowie  niemieccy  w  dobrach  swych  posiadali  pod- 
danych (servi),  zakładali  folwarki,  mierzyli  pola  na  łany,  urządzali  gospodarstwo  na 
sposób  bawarski.  Księża  niemieccy  siedlili  przy  kościołach  kolonistów  swego  rodu. 
Napływający  z  Bawaryi  rzemieślnicy  siedlili  się  po  miastach.  W  dokumentach  IX 
i  X  w.  wzmiankują  się  liczne  osady  z  nazwami  niemieckiemi.  Wylicza  je  Kaemell. 
Die  Anfange  das  deutschen  Lebens  in  Oesterreich,  269 — 296.  Zauważyć  jadnak 
wypada,  iż  pod  rubryką  nazw  niemieckich  i  kelto -romańskich  Kaemell  zamieszcza 
mnóstwo  nazw  słowiańskich,  zapewne  przez  nieznajomość  mowy  słowiańskiej.  Wresz- 
cie porów.  s.  73,  przyp.  2, 


—     215     — 

rugować  z  posiadłości,  aż  do  wygnania  z  domów  własnych  dla 
osiedlenia  kolonistów/^*')  Biorąc  na  uwagę  wszystko,  co  wyżej 
powiedziano,  tudzież  natarczywość  ducłiowieństwa  niemieckiego 
w  rozszerzaniu  władzy  swej  na  Pannoniję  i  Morawije,'^-)  niemoc 
Słowiańszczyzny  zachodniej  w  X  w.  i  wzrost  potęgi  niemieckiej 
za  panowania  cesarzów  z  dynastyi  saskiej  (r.  919—1002),  nie  wąt- 
pimy, że  jeśliby  Opatrzność  nie  zesłała  szarańczy  madjarskiej  ze 
Wschodu,  cala  Pannonija,  Morawija,  a  zapewno  i  Czechy  po- 
kryte by  zostały  gąsienicą  niemiecką  z  Zachodu. 

Dla  ocalenia  Słowiańszczyzny  od  naporu  niemieckiego  wX 
w.  potrzebna  była  Słowianom  albo  genialna  osobistość  wodza,  jaka 
się  zjawiła  w  postaci  Balesława  Chrobrego  w  XI  w.,  albo  dzika  nie- 
pohamowana siła  jaka  się  znalazła  w  szalonej  hordzie  madjarskiej. 
Nim  jednak  Słowianie  doczekaliby  się  Bolesława  Chrobrego,  Niemcy, 
w  ciągu  stu  łat,  dość  mieli  czasu  do  przeprowadzenia  swych  zamia- 
rów ujarzm.ienia  Słowiańszczyzny,  mianowicie  za  czasów  Henryka 
Ptasznika  i  Ottona  I,  jeśliby  na  powściągnienie  zamachów  niemie- 
ckich nie  zjawili  się  Madjary.  Jeżeli  tego  nie  poj mywano  dawniej, 
to  obecnie  sami  Niemcy,  lepiej  od  Słowian  pojmują  gorzkie  dla  nich 
skutki  wmieszania  się  Madjarów  w  sprawy  ludów  naddunajskich 
w  końcu  IX  w.  Nowsi  uczeni  niemieccy,  rozw^ażając  skutki  osie- 
dlenia się  Madjarów  nad  Dunajem  i  ubolewając  nad  zniszczeniem 
przez  nich  kultury  niemieckiej,  przychodzą  do  przekonania,  że  to 
było  bardziej  dla  kultury  w  ogóle  dotkliwe,  aniżeli  rozdarcie  Słowian 


B6)  W  drugiej  polowie  XII  i  w  XIII  w.  Niemcy  osiedlali  kolonistów  w  Serb- 
sku  pomiędzy  Solawą  a  Łabą,  tudzież  na  ziemiach  Obodrytów  i  Lutyków  zwyczaj- 
nie  w  ten  sposób,  że  osady  dziedziczne  Słowian  zabierali  koloniści,  a  wyrugowani 
z  nich  Słowianie  budowali  sobie  nowo  osady.  Ztąd  powstały  wsie:  Wielkie  i  Małe, 
Stare  i  Nowe,  Niemieckie  i  Słowiańskie.  Często  spychano  Słowian  na  mpczary 
i  pustkowia,  gdzie  nędzny  żywot  prowadząc  w  chatkach  rybackich,  chyżach,  wymie- 
rali.    O  tern  szczegóły  podane  będą  w  t.  IV  niniejszej   pracy. 

B7)  W  liście  arcybiskupa  salcburgskiego  z  jego  sufruganami  do  papieża  Jana 
IX  w  r.  900  duchowieństwo  nieraiemieckie,  skarżąc  się  na  oderwanie  Pannonii  i  Mo- 
rawii  od  arcybiskupstwa  salcburgskiego  powiada,  że  przez  to  dopuszczona  została 
w  kościele  schyzma,  że  Niemcy  na  mocy  prawa  wojennego,  powinni  mieć  Słowian 
swymi  poddanymi  i  że  Słowianie  czy  chcą,  czy  nie  chcą,  w  każdym  razie  państwu 
Niemieckiemu  podlegać  muszą.     Porów,  wyżej  s.  152. 


2l6       — 

na  dwoje,  jak  historyk  czeski  (Palacki)  utrzymuje. ^^^)  Dobitniej 
i  z  niezaprzeczona  gruntownościa  objaśnia  te  sprawę  nowszy  pi- 
sarz austryacki,  w  te  słowa:  „Niepodobno  znaleźć  w  dziejach 
starożytnych  Niemiec  innego  wypadku,  któryby  mógł  ze  swych 
okropnych  skutków  porównać  się  z  bitwa  Czerwcową  r.  907. 
Pierwszorzędne  stanowisko,  jakie  Bawary  zajmywali  w  państwie 
"Wschodnio  -,Frankskiem,  na  zawsze  znikło.  Wszystko,  co  w  ciągu 
stu  lat  dla  ojczyzny  niemieckiej  zdobyły  miecz  i  pług  bawarskiego 
plemienia  stracone  zostało,  jak  równie  marka  Wschodnia  i  Panno- 
nija.  Panowanie  niemieckie  odrzucone  aż  do  r.  Aniży  (Ennz), 
Karyntyja  w  ciągłej  trwodze,  nawet  właściwa  ojczyzna  Niemców 
wystawiona  na  łup  hord  barbarzyńskich.  Stosunki  polityczne 
i  kościelne  z  kulturą  niemiecką,  zaszczepione  na  wschód  od  r. 
Aniży,  zerwane,  a  sama  kultura  zniszczona  i  na  zupełną  zagładę 
jej  skazaną  została.  Straty  te  już  nigdy  więcej  nie  były  powe- 
towane. Mała  tylko  część  ziem  straconych  powróconą  została 
w  X  i  XI  w.,  lecz  nigdy,  od  czasu  zjawienia  się  państwa  Wę- 
gierskiego, nie  udało  się  powrócić  Pannonii  do  rąk  władzy  i  na- 
rodowości niemieckiej.  Małemi  tylko  kolonijami,  w  późniejszym 
czasie,  Niemcy  zdążyli  w  te  strony.  Jeżeliby  nie  wmieszanie  się 
Węgrów  i  nie  bitwa  r.  907,  to  według  wszelkiego  prawdopodo- 
bieństwa i  rachunku  ludzkiego,  granica  czysto  niemieckiej  terry- 
toryi  byłoby  teraz  nie  nad  górną  Rabą,  ale  nad  dolną  Sawą."'^'^) 
Pogląd  ten  podzielają  inni  pisarze, '^^)  a  według  naszego  przeko- 
nania jest  on  nader  umiarkowany,  bo  jeżeliby  Niemcy  opanowali 
w  początku  X  w.  Pannoniję  i  Mora  wiję,  to  oczywiście  rozpiera- 
liby się  na  północ  i  południe,  a  w  takim  razie  ani  Czechowie, 
ani  Chorwaci  nie  obroniliby  się  od  nich. 


»8)     Roesler.     Romanische  Studien.     1871  s.   170. 

s»)     Kaemell.     Die  Anfange  deutschen  Lebens  in  Oesterreich.  301 — 2. 

♦*o)     Grot.  MopaBiJi.  415 — 423. 

Uwaga.  Czytelnik  raczy  mieć  na  uwadze,  że  wszystko  co  wyżej  powiedziano 
o  stosunku  Madjarów  do  Słowian  i  na  odwrót,  tyczy  się  wypadków  X  w.,  kiedy, 
jeszcze  niewiadomo  było,  jakie  miedzy  tymi  narodami  mogą  być  zajścia  w  przyszłości 


217 


§  «• 

Państwo   Czeskie. 

I.     Stan  Czech    po   upadku   Wielkiej    Morawii.     Polityka     książąt,    zabu- 
rzenia. 

Do  najważniejszych  następstw  przewagi  Madjarów  nad  Niem- 
cami w  r.  907  i  w  następne  lata,  bezwątpienia  odnieść  należy 
wzrost  państwa  Czeskiego.  —  Po  wygasłych  Moimirowicach  spu- 
ściznę biorą  Przemysłowcy  czescy.  Centr  oświaty  chrześciańskiej 
z  Welegradu  przenosi  się  do  Pragi.  Zamiast  upadłej  monarchii 
Morawskiej  powstaje  nowa  monarchia  Czeska,  książęta  której 
zajmują  pierwsze  miejsce  w  Słowiańszczyznie  północno-zachodniej. 
Odtąd  oni  biorą  na  się  przewodnictwo  cywilizacyi  słowiańskiej 
w  ciągu  całego  X  w.,  aż  nim  się  zjawi  trzecia  monarchia  sło- 
wiańska —  Piastów  w  Polsce. 

Ażeby  stanąć  w  szeregu  ówczesnych  państw  Europy  środ- 
kowej, książętom  czeskim  wypadało  utwierdzić  w  swym  kraju 
chrześciaństwo  i  podnieść  znaczenie  władzy  książąt  z  rodu  Prze- 
mysłowców, wyżej  nad  dynastów  plemion  czeskich.  Niełatwa  to 
sprawa.  Drobni  dynaści  w  ciągu  IX  w.  starali  się  o  powiększe- 
nie udziałów  swych  przez  związki  familijne,  albo  drogą  pod- 
bojów. Jedni  dynaści  padali,  inni  wywyższali  się.^)  Szczęście 
najbardziej  sprzyjało  Przemysłowcom  prażskim,  którzy  panując 
nad  licznem  i  bitnem  plemieniem  Czechów,  wcześniej  od  innych 
książąt  wzmocnili  swą  władzę  i  taką  potęgą  słynęh,  że  już  w  IX 
wygórowali  nad  innych,  jakby  wielcy  książęta  całej  ziemi  czeskiej, 
którym,  w  sprawach  dotyczących  całego  kraju,  dynaści  plemienni 
ulegać  winni  byli.  Wszakże  dynaści  nie  myśleli  zrzekać  się  do- 
browolnie władzy  swej  na  korzyść  Przemysłowców.  Ztąd  za- 
targi i  boje,  ztąd  udawanie  się  niektórych  możnowładzców  o  po- 
moc do  Niemców  i  mieszanie  się  ostatnich  w  sprawy  wewnętrzne 


1)     Porów,  dzielą  tego  t.  II  s.  386—7. 


—       2l8       — 

Czechów,")  ztąd  niemoc  książąt  prażskich  w  drugiej  połowie 
IX  w.,  kiedy  w  sąsiedniej  Morawii  dzielny  ród  Moimirowiczów 
świetnem  powodzeniem  oręża  i  rozumną  polityką  w  sprawach 
wiary  narodowej,  podniósł  władze  książęcą  na  stopień  władzy 
monarchicznej  i  z  jej  to  pomocą  gromadził  siły  narodowe  do 
obrony  niepodległości  kraju,  —  Przypatrzmy  się  postępywaniu 
książąt  czeskich. 

Chrzest  księcia  Borzywoja  i  żony  jego  Ludmiły  przez  ś.  Me- 
todego (około  r.  880),  łączył  Czechy  z  Morawami  moralnie, 
a  przewaga  oręża  Świętopełka  w  bojach  z  Niemcami,  dawała  mu 
naczelne  zwierzchnictwo  w  związku  morawskim,  do  którego  i  Cze- 
chy należały.  Ale  po  śmierci  Świętopełka  (r.  894),  synowie  Bo- 
rzywoja Spitygniew  i  "Wratysław,  nie  chcąc  uznawać  zwierzchni- 
ctwa Moimira  II,  dobrowolnie  poddali  się  cesarzowi  Arnulfowi 
w  Regensburgu  (895),**)  Nieszczęśliwy  ten  postępek  wplątał  ksią- 
żąt czeskich  w  sidła  polityki  niemieckiej  i  wywarł  w  przyszłości 
najgorszy  wpływ  na  rozwój  państwa  Czeskiego, 

Raz  stanąwszy  po  stronie  Niemców,  Spitygniew  i  Wratysław 
trzymah  się  ich  polityki,  wspólnie  z  nimi  łupieży  li  Morawy  (r. 
897  —  900)  i  uskarżali  się  jeszcze  na  jakieś  krzywdy  ze  strony  Mo- 
rawianów.  Bratobójcza  wojna  dwóch  sąsiednich  ludów  do  ta- 
kiego stopnia  zaślepiła  książąt  czeskich,  że  w  chwili  upadku  pań- 
stwa Morawskiego,  nietylko  nie  podali  mu  żadnej  pomocy,  lecz 
owszem  pozwolili  przez  swój  kraj  Madjarom  do  Głomaczów  prze- 
chodzić (r,  906).  Okoliczności  te,  a  także  milczenie  dziejów  o  ja- 
kim bądź  zatargu  Czechów  z  Madjarami,  budzą  przekonanie,  że 
podczas  upadku  państwa  Morawskiego,  książęta  czescy  w  przy- 
jaznych stosunkach  z  Madjarami  zostawali. 

Brak  źródeł  dziejowych  skrywa  przed  nami  uczestnictwo 
książąt  czeskich  w  rozszarpaniu  państwa   Morawskiego,    ale  ów- 


-)  Przypomnijmy  Witorada  pana  na  Witoraziu,  który  wywołał  w  r.  857 
wmieszanie  sie  Niemców  w  sprawy  czeskie.  Wyżej.  T.  II.  s,  386  i  w  bieżącym 
tomie  s,  66, 

»)     Wyżej  s.   144, 


219      — 

czesne  okoliczności,  oraz  podania  madjarskie  wskazują,  że  korzy- 
stając ze  zgody  z  Madjarami,  Czechowie  opanowali  właściwe  zie- 
mie morawskie  nad  rzekami  Dyja  i  Morawą,*)  część  SIązka, 
a  może  i  górzystą  część  Słowaczyzny.^)  W  każdym  razie  z  upadku 
Morawii  Czechowie  skorzystali  niemało.  Wcielając  do  Czech 
terrytoryję  morawską,  pozbawioną  książąt  własnych,  książęta 
czescy  władali  nią  bez  wszelkich  ograniczeń,  a  rozporządzając 
się  na  prawach  zdobywców,  mogli  ciągnąć  z  niej  środki  do  po- 
mnożenia potęgi  swej. 

Tymczasem  walna  porażka  Niemców  przez  Madjarów  w  ro- 
ku 907  i  wnet  potem  szalone  najazdy  madjarskie  na  Germaniję 
podawały  Czechom  możność  używania  zupełnej  niepodległości, 
nie  zważając  na  zobowiązania  się  książąt  ich  w  r.  895.  A  gdy  po 
śmierci  ostatniego  z  Karlowingów,  Ludwika  Dziecięcia  (r.  911) 
na  tron  niemiecki  wstąpił  Konrad  I  (911  — 919),  książęta  czescy' 
mogli  uważać  się  za  moralnie  uwolnionych  od  zobowiązań  wy- 
gasłej dynastyi  złożonych.  Jak  postępywał  w  tej  sprawie  książę 
Spitygniew  wiadomości  nie  posiadamy,*')  ale  następca  jego  Wra- 


*)  Zulta  (Soltan)  ...  ex  parte  vero  Boemiorum  fixit  metas  usque  ad  fluvium 
Moroua,  sub  tali  conditione,  ut  dux  eorum  annualim  tributa  persolveret  duci  Hunga- 
liae  et  eodem  modo  ex  parte  Polonorum  usque  ad  moDtera  Tatur.  Anonym,  nota- 
rius  Beli  cap.  57.  Pisząc  w  XIII  w,  o  sprawach  X.  w.  notaryusz  Beli  zakreślił 
granice  Węgier  do  Tatrów  i  ujścia  r.  Morawy,  jak  było  rzeczywiście  w  XIII  w, 
ale  jeśli  przechwalał  się,  że  trybut  Węgrom  nietylko  Czesi,  lecz  i  Polacy  płacili, 
to  czyżby  zaniedbał  zdobycze  Madjarów  rozszerzyć  i  na  zachód  od  r.  Morawy, 
gdyby  choć  jakiekolwiek  tradycyje  to  przypominały? 

^)  W  połowie  X  w.  Słowiańszczyzna  była  w  ręku  książąt  czeskich.  Kiedyż 
ją  zdobyli?  Czy  po  bitwie  nad  Lechem  r.  955  i  zwycięzlwie  Czechów  nad  Węgrami 
na  granicy  czeskiej  w  tymże  roku,  czy  jeszcze  wcześniej  w  r.  907  ?  Odpowiedzi  w  dzie- 
jach nie  znajdujemy.  Podania  madjarskie  wzmianlcują  wprawdzie  o  zdobyciu  Nitry 
przez  wodzów  Arpada,  ale  czy  jazda  madjarska  mogła  opanować  górzystą  część  Sto- 
waczyzny?  —   Wątpliwe. 

®)  Data  śmierci  Spitygniewa  i  wstąpienia  na  tron  Wratysława  I  niepewna. 
Dawniej  oznaczano  ją  r,  912.  (Szafarzyk,  Star.  Słów.  §  39,  s.  453,  tudzież  Kriżek, 
Dejiny  Naród.  Slov.  s.  18).  Tomek,  mając  na  względzie,  że  według  legend,  syn 
Wratysława  Wacław-,  urodzony  wtedy,  gdy  już  Wratysław  panował,  liczył  podczas 
śmierci  ojca  lat  18,  obliczył,  że  Wratysław  (f  921)  począł  panować  w  r.  903.  Apo- 
logie  der  iiltesten  Geschichte  Bóhmens,    w  Abhandlungen    der   k.  bómischen  Gesell- 


ty  sław  T^  nie  składał  hołdu  królowi  niemieckiemu  i  o  swa  nie- 
podległość obawiać  sie  nie  miał  powodu,  albowiem  ówczesny 
rozstrój  Germanii,  coroczne  pożogi  i  mordy  po  całej  Germanii 
przez  Madjarów  szerzone,  wreszcie  rebelia  przeciw  królowi  potę- 
żnego księcia  bawarskiego  i  markgrafa  karyntyjskiego  Arnulfa, 
nie  dozwalały  królowi  Konradowi  I  niczego  przeciw  Wratysła- 
wowi  I  przedsiębrać.  Czechowie,  korzystając  ze  zgody  z  Madja- 
rami,  używali  zupełnej  niepodległości  i  wspólnie  z  Madjarami 
w  r.  915  Saksoniję  lupieżyli.')  Tak  ciągnęło  się  aż  do  wstąpie- 
nia na  tron  niemieclś:i  Henryka  I  Ptasznika  (919—936),  który, 
pogodziwszy  się  z  księciem  bawarskim  Arnuifem  i  uśmierzywszy 
wewnętrzne  w  Germanii  rozruchy,  czuł  się  w  stanie  bardziej 
energiczną  względem  Czechów  politykę  rozpocząć.  Nim  jednak 
Henryk  I  zebrał  się  z  silami,  książę  bawarski  Arnulf  napadł  na 
Czechy  w  r.  922,  Krótka  o  ten  wzmianka  kronikarska  nie  obja- 
śnia wcale  powodów  zajścia  pomiędzy  Arnuifem  a  Czecliami."^) 
Tylko  przez  konjektury  przychodzimy  do  wniosku,  że  być  może 
sprawy  pokrewnego  Arnulfowi  potężnego  rodu  Sławników,  lub 
niesforność  innych  dynastów,  albo  wreszcie  pretensyje  biskupa 
regensburgskiego  do  przyłączenia  Czech  pod  jego  zarząd,^)  po- 
dały Niemcom  powód  do  wmieszania  się  w  sprawy  wewnętrzne 
czeskie,  jak  się  niejednokrotnie  dawniej  zdarzało.  Skutków  tej 
wyprawy  nie  dostrzegamy.  Wratysław  I  aż  do  zgonu  niepodle- 
głość zachował,  co  zdaje  się  potwierdzają  podania  narodowe, 
które   wspominają    o    nim,    że    był    „wielkim    sławą"  ^^)  i   „niezli- 


schaft  der  Wissenschaften,  1865,  tom  XIII,  fiinfter  Folger,  s.  65.  Gdy  jednak  .śmierć 
Wratyslawa  zwyczajnie  oznaceają  rokiem  926,  wypada,  że  on  począł  panować  około 
r.  908?  jeśli  legendy  nie  mylą  się. 

')     Porów,  wyżej    cytatę  z  Adama  Bremeńskiego.    §  43,  przyp.  39  na  s.  207. 

^)  Auctarium  Garstense.  a.  922.  Arnoldus  dux  Bavariae  in  Boemiam  cum 
exercitu  proficiscitur.  (Pertz.  M.  G.  XI,  565).  Annales  Salisburgenses,  a.  922.  Ar- 
noldus dux  Bavariae  in  Boemiam  cum  exercitu  vadit.     Pertz.  M.  G.  XI,  771. 

'•>)     Takiego  zdania  jest  Tomek.    Apologie,   s.  65.     Niżej  przypisek  47. 
'0)     W  cyrylskim  Żywocie  ś.  Wacława,  zapisano:  „bje  że  knjaż  welik  i   Sła- 
woju   czesten   w  Czechach  żiwyj,  imenjem  "Worotislaw."    Fontes  rerum  boliemi- 
carum.    T.  I,  s.   125. 


221        

czoną  moc  wrogów  zwyciężył"  ^^),  Jest  jeszcze  domniemanie,  że 
zdobywszy  część  Śląska,  zapewno  po  r.  goy,  Wratysław  zbudo- 
wał na  wyspie  r.  Odry  gród,  który  od  jego  imienia  nazwę  Wra- 
tysław, teraz  Wrocław,  otrzymał.^-) 

Rządy  małoletniego  syna  Wratysławowego  Wacława,  pod 
opieką  matki  jego  Draliomiry,  otworzyły  możno władzcom  cze- 
skim szerokie  pole  do  intryg  i  zaburzeń.  Intryga  zwróciła  się 
najprzód  przeciw  wdowie  po  Borzywoju  Ludmile,  którą  posą- 
dzano o  zamiary  rozporządzania  sprawami  kraju.  Ludmiła  usu- 
nęła się  z  Pragi  do  Tetina,  lecz  to  ją  od  zamacliu  wrogów  nie 
obroniło.  Zbójcy,  pod  przewodnictwem  Tumana  i  Kowana,  napadł- 
szy na  zamek  tetiński,  staruszkę  Ludmiłę  zamordowali  15  Sier- 
pnia r.  92  7 J'^)  Podejrzy wano  wdowę  po  Wratysławie  I  Dralio- 
mirę,  jakoby  ona,  zostając  poganką,  nieprzyjaźnie  patrzała  na 
Ludmiłę,  opiekującą  się  wycliowaniem  w  duclm  chrześciańskim 
Wacława.  Lecz  jeśli  na  uwagę  weźmiemy,  że  jeden  z  łiersztów 
merderstwa  Tuman  z  całym  swym  rodem  ratował  się  ucieczką, 
a  Kowan  scłiwytany  z  całym  rodem  zginął, ^^)  tedy  musimy  przy- 
znać, że  w  tej  sprawie  całej  winy  na  jedną  Drahomirę  zwalać 
niepodobno.*)  Na  miejscu  dokonania  zbrodni,  Drałiomira  rozka- 
zała zbudować  kościół  Micłiała  Archanioła,  a  męczenniczkę  Lud- 
miłę naród  czeski  za  świętą  policzył. 


1')  Quodam  igitur  tempoie  Biaceslaus  ąuidam  regali  insigniter  potiens  po- 
testate  eam  (Pragam)  residens  principatus  sui  strenuissime  curam  gerebat...  pene 
innumerorum  hostium  triumphator.  Passio  S.  Yenceslai,  według  be- 
nedyktyna Wawrzyńca.     Fontes  rer.  boh.  I,  s.   170. 

12)     Kunik.    A.l6eKpii,  s.  89,  tudzież  Palacki.    Dejiny.   T.  I,  s.  254. 

1^)  W  cyrylskim  Żywocie  Ludmiły:  „tohda  nacza  mysliti  mati  Wjaczesława 
na  swjekrowŁ  swoju  Ludmiłu  zlo  i  wsjaczeski  iskasze  pogubili  ju."     Fontes,  I,   123. 

i*)  Według  Passio  S.  Ludmilae  Tuman  i  Kowan,  powróciwszy  do  Dralio- 
miry, opływali  w  bogactwa  i  poniewierali  równymi  sobie,  lecz  zazdrość  i  kłótnia 
pomiędzy  nimi  a  Drahomira,  doprowadziły  do  tego,  że  Drahomira  postanowiła 
sprzątnąć  ich.  AVtedy  jeden  z  rodem  swym  uciekł,  a  drugi  zginął.  Fontes  rer,  boh. 
I,   140—2. 

*)  Hynek  Krch  twierdzi,  że'  zabójstwo  Ludmiły  było  skutkiem  złości  mo- 
żnowtaiłzców  przeciw  Przemysłowcom.  Kriticke  uvahy.  II.  Na  obranu  kneżny  Dra- 
liomiry.   V  PferoYĆ.    1883.  s.   I,  49. 


Zamordowanie  Ludmiły  było  tylko  wstępem  do  dalszych  in- 
tryg, zaburzeń  i  morderstw  sprawionych  przez  możnowładzców, 
dobijających  sie  na  dworze  książęcym  znaczenia,  a  bezwątpienia 
i  korzyści  materyalnych.  Wichrzyciele  postarali  się  poróżnić  Dra- 
homirę  z  synem  jej  Wacławem,  a  gdy  się  to  im  poniekąd  udało, 
postanowili  poróżnić  jeszcze  Wacława  z  młodszym  bratem  jego 
Bolesławem,  który  miał  udział  w  krainie  Pszowjan  i  tam  gród 
Bolesław'  zbudował.  Intryga  udała  się.  Wacław  zmusił  Draho- 
mirę  ustąpić  do  Budecza,  lecz  wkrótce  spostrzegłszy  błąd  swój, 
powrócił  ją  ze  czcią  do  Pragi  i  odtąd  był  dla  niej  najczulszym 
synem.  ^•') 

W  tymże  czasie  jeden  z  dynastów  czeskich,  przodek  sła- 
wnego później  rodu  Sławników,  Radysław  Zlicki  ośmielił  się 
podnieść  przeciw  Wacławowi  otwarty  rokosz  i  w  okolicy  staro- 
żytnego grodu  Żytomirza  zgromadził  swych  wojowników.  Wa- 
cław, nie  chcąc  napróżno  krwi  niewinnych  ludzi  przelewać,  wy- 
zw^ał  Radysława  na  pojedynek.  Upokorzony  w  pojedynku  Ra- 
dysław pogodził  się  z  Wacławem  i  przy  swych  posiadłościach 
utrzymał  się.^^)  Zkądże  taka  powolność,  by  nie  wyrzec  niedo- 
łężność  Wacława?  Zrozumimy  to  zajrzawszy  głębiej  w  sprawy 
ówczesne.  I  tak.  W  r.  928  król  Henryk  Ptasznik,  ujarzmiając 
Serbów  nadłabskich  i  Stodoranów,  tudzież  czując  się  obrażonym 
przez  Czechów,  prawdopodobnie  za  okazanie  Drahomirą  pomocy 
swym  ziomkom  Stodoranom,  wpadł  niespodziewanie  do  Czech 
i  do  Pragi  dążył.  W  pomoc  mu  pospieszył  książę  bawarski 
Arnulf  i  obaj  wspólnie  obiegli  Pragę.  Wacław,  nie  widząc  mo- 
żności stawienia  oporu  przemagającym  siłom  wrogów,  zmuszony 
został  upokorzyć  się,  zobowiązując  się  do  płacenia  corocznie  try- 
butu królowi    niemieckiemu  500  marek  i  120  wołów, ^")    co,    jak 


*^)  Panowie  czescy  mówili  Wacławowi:  „choczet  tja  ubiti  z  bratoma;  tja  bo- 
preżdje  ubiła  jestb  i  babu  twoju  Ludmiłu.  I  otogna  matjer  swoju  w  Budec . . ." 
Żywot  ś.  Wacława.     Fontes  rer.  boh.  I,  s.   125. 

*")     O  pojedynku  Wacława  z  Radystawenr,,  patrz  dzieła  tego  T.  II,  s.  382. 

'")  Continuat.  Reginon.  a.  928.  Heinricus  rex  Boemos  liostiliter  invasit,  et 
praestante    Deo    fortiter    superavit.     Do   tego    Widukind    lib.  I,   cap.  35.     Heinricus 


—       223        — 

historycy  utrzymują,  ustanowione  być  miało  jeszcze  za  czasów 
Karola  W.^s) 

Czegóż  się  dobijał  ten  sam  Arnulf,  który  już  w  r.  922  na 
Czecliy  napadał?  Odpowiedzi  na  to  prawdopodobnie  w  pokre- 
wieństwie Arnulfa  z  Radysławem  Zlickim  szukać  wypada.  ^^) 
Rzecz  jasna,  iż  Wacław,  mając  wewnątrz  kraju  mocnego  wroga,, 
któremu  pomoc  w  każdej  chwili  gotowi  byli  podać  Niemcy,  mu- 
siał wroga  tego  oszczędzać,  a  gdy  Niemcy  napadli  na  Czechy 
w  r.  928,  Wacław,  z  powodu  tegoż  wroga,  krewnego  Niemców, 
nie  mógł  połączyć  wszystkich  sił  czeskich  do  energicznej  obrony 
kraju,  jak  bywało  w  IX  w.,  podczas  najazdów  Karola  W.  i  jego 
następców.  ■-") 

Zawarłszy  przymierze  z  Henrykiem  Ptasznikiem,  Wacław 
zostawał  w  przyjaznych  z  nim  stosunkach,  ze  szczególną  troskli- 
wością krzewił  chrześciaństwo,  wznosił  kościoły,    protegował  du- 


rex  et  Arnoldus  dux  Boemos  vincunt.  A  dalej  Kozma  o  podatku,  jak  w  następ- 
nym przypisku. 

*®)  Opierając  się  na  wyrażeniu  Eginharda:  an.  805  omnes  barbaras  ac  feras 
nationes,  quae  inter  Renum  et  Yisulam  fluvios,  oceanumąue  ac  Danubium  positae... 
ita  perdomuit  (Carolus)  ut  eas  tributarios  efficeret.  Inter  quas  fere  praecipuae  sunt 
Weletabi,  Sorabi,  Boemani,  cum  his  namąue  bello  conflixit  . . .  historycy  twierdzą, 
że  już  od  Karola  W.  Czechowie  obowiązani  byli  płacić  roczny  trybut  cesarzowi. 
To  się  wydało  tern  bardziej  niewątpliwem,  że  już  Kozma  prawił:  „Tales  nobis  legem 
constituit  Pippinus  Magni  Karoli  regis  filius  ut  annuatim  imperatorum  successoribus 
CXX  boves  electos  et  D  Marcas  soWamus,  marcam  nostrae  monetae  200  nummo<;  di- 
cimus.  Hoc  testatur  nostrarum  aetas  in  aetatem."  Fontes  rer.  boh.  II,  s.  80.  Gdy 
jednak  w  źródłach  IX  w.  nigdzie  podobnego  trybutu  nie  znajdujemy,  możemy  więc 
przypuścić,  że  Kozma  zobowiązanie  się  Wacława  r.  928,  przez  nieświadomość  po- 
liczył za  zobowiązanie  z  czasów  Karola  W. 

1")  W  tomie  II  dzieła  tego  s.  382,  przyp.  249,  objaśniłem,  że  córka  księcia 
bawarskiego  Arnulfa,  niewiadoma  po  imieniu,  była  matką  Sławnika.  Do  tego  do- 
dać wypada,  że  według  Passio  S.  Adalberti,  ten  Adalbert,  t.  j.  ś.  Wojciech,  pocho- 
dził z  ojca  Sławnika  i  matki  Adalberty.  Ale  według  roczników  czeskich  (Pertz,. 
M.  G.  III,  119)  i  polskich,  tudzież  Kozmy,  matka  ś.  Wojciecha  zwała  się  Strzeży- 
sława.  Jakże  to  pogodzić?  Z  Brunnona  Vita  S.  Adalberti  rozdz.  I  dowiadujemy  się, 
że  brat  jego  (ś.  Wojciecha)  po  ojcu  był  Gaudencius  (Radym)  „ex  parte  patris  caro 
et  frater  suus,"  czem  Brunno  daje  do  pojęcia,  że  Radym  był  z  innej  matki,  niż 
Wojciech.  Otóż  prawdopodobnie,  że  ś.  Wojciech  był  synem  Niemki  Adilbury, 
a  inni  bracia  jego  synami  Słowianki  Strzeżysławy.    Porów,  Bielowski  M.  P.  II,  s.  153.. 

20)     Wyżej  s.  34,  36,  64. 


224       

chowieństwo  łacińsko -niemieckie,  lecz  ówcześni  możnowładzcy 
czescy,  niedawno  ochrzczeni,  pamiętając  wprowadzenie  za  księcia 
Borzywoja  obrzędu  słowiańskiego,  niemiłem  okiem  na  wzma- 
gające się  duchowieństwo  niemieckie  patrzyli.  Przeciw  Wacła- 
wowi zrodziła  się  niechęć  możnowladzców.  Wrogie  mu  stron- 
nictwo znalazło  wspólnika  w  bracie  jego  Bolesławie,  który  sam 
chcąc  władać  krajem,  na  czele  spiskowców  stanął.'-^)  Zamach 
na  życie  Wacława  naznaczono  spełnić  w  dniu  27  Września 
roku  935,  albowiem  w  ten  dzień  miało  się  odbyć  poświęcenie 
kościoła  śś.  Kozmy  i  Damiana  w  grodzie  Bolesławiu,  a  ponieważ 
Wacław  na  podobnych  uroczystościach  zawsze  był  przytomnym, 
konspiratorowie  pewni  byli,  iż  nie  ujdzie  ich  ręki.  Po  mszy 
Wacław  zamierzał  powrócić  do  Pragi,  lecz  Bolesław  ze  łzami 
go  upraszał,  aby  przenocował.  Nazajutrz  rano  28  Września,  gdy 
Wacław  wchodził  do  kościoła,  zbrodnia  dokonaną  została.'-)  Do- 
wiedziawszy się  o  tem  Drahomira  pospieszyła  do  grodu  Bolesła- 
wa i  na  trupa  syna  padła,  lecz  gdy  ją  przestrzeżono,  że  śmierci 
nie  ujdzie,  uciekła  do  Chorwat.  Trup  Wacława  leżał  na  podwó- 
rzu kościoła  niepogrzebiony,  aż  ksiądz  jeden,  zlitowawszy  się,  po- 
chował go  w  kościele.  Dopiero  we  cztery  lata  później  Bolesław 
kazał  zwłoki  AVacława  przenieść  do  Pragi  i  pochować  w  l^ościele 
ś.  Wita,  który  Wacław  zbudował.^*'*) 

Męczeństwo  Wacława,  a  także  życie  jego  pobożne,  pełne 
miłosierdzia  chrześciańskiego,  głęboko  wryły  się  w  uczucia  na- 
rodu czeskiego,  który  obok  wspomnień  o  ś.  Ludmile,  przechował 


-1)  „Rozbujasze  że  mużje  czachowskyja  (MaxoBBCKbi;K)  i  wstasza  na  sja. 
Knjaź  że  im  bjasze  jeszcze  rrład.  let.  i8.  A  kohda  unire  otjec  jego,  da  jegda  wzrastet... 
tohda  djawol...  wnide  w  serdca  złych  sowjetnikow  jego.  Ti  że  naczasze  posrekati 
Bolesława  na  zło  rjesza:  choszczet  tja  ubiti  Wjaczestaw  knjaź,  swjeszczawsja  s  ma- 
terju  swojeju  i  z  mużi  swoimi . . .  wsieją  djawoł . . .  Bolesławu  łukawaja  w  serdce 
jego  i  nausti  jego  na  brata  swojego."  Żywot  ś.  Wacława.  Fontes  rerum  boli.  I, 
129—130. 

--)  Według  obu  redalccyi  Żywota  ś.  Wacława,  krótszej  i  dłuższej,  w  Fontes 
rer.  boli.  I,    125,   131, 

-^)  Cyrylskie  przeniesienie  zwłok  ś.  Wacława,  w  Fontes  rer.  boli.  I,  s.  135, 
także  i  u  Kozmy  pod  r.  932.    Fontes  rer.  boh.  II,  s.  31. 


—       225        — 

pamięć  o  jej  wnuku  Wacławie  świętym,  patronie  ziemi  czeskiej, 
W  wyobraźni  ludu  ś,  Wacław  pozostał  jako  mężny  obrońca  kraju, 
na  koniu,  w  zupełnym  rynsztunku  wojennym. 

2.    Podwyższenie  władzy  książęco]. 

Ze  zbroczonemi  krwią  bratnią  rękami,  zasiadł  Bolesław  I 
na  książęcym  stolcu.  Stronnicy  jego  spodziewali  się  znaleźć  go 
przychylnym  widokom  swym,  nie  pojmując,  że  ten,  który  nie 
wzdrygnął  się  własną  ręką  zabić  najuczciwszego  brata,  pewno 
nie  zawałia  się  wspólników  zbrodni  swej  mordować.  Niesforni 
możnowładzcy  nie  przewidywali,  że  Bolesław  postara  się  jak  naj- 
rychlej pozbyć  się  świadków  bratobójstwa  i  niepokornych  mu 
zmusić  srogiemi  środkami  do  posłuszeństwa.  Możnowładzcy  zrazu 
myśleli  opór  Bolesławowi  stawić,  a  jeden  z  żupanów  (subregulus) 
poddał  się  Niemcom.  Bolesław  rozpoczął  przeciw  niemu  wojenną 
wyprawę.'*)  Na  pomoc  buntownikowi  Niemcy  wysłali  z  Turyn- 
gii i  Saksonii  dwa  hufce  wojowników,  lecz  Bolesław  hufce  te 
pojedynczo  zniósł,  grody  buntownika  zdobył,  a  stolicę  jego  zbu- 
rzył (936 — 940).  Niemcy  na  tem  nie  poprzestali.  Rozpoczęła  się 
czternastoletnia,  z  rożnem  szczęściem  prowadzona  wojna.  Lecz 
kronikarze,  zajęci  zaciętą  walką  w  tymże  czasie  króla  Ottona  I 
ze  Słowianami  nadłabskimi,  mało  uwagi  na  wojnę  z  Czechami 
zwracali  i  dla  tego  o  niej  urywkowe  tylko  posiadamy  wiadomo- 
ści."^) Bolesław  żądał  pokoju,  traktował  o  warunki  i  w  tym 
celu  posłał  zakładników,  których  Otton  I  z  wielką  radością  po- 
kazywał ludowi  (946).^*)  Przymierze  trwało  niedługo,  albowiem 
już  w  r.  950  Otton  I,  wkroczywszy  z  silnem  wojskiem  do  Czech, 
obiegł  Pragę,  której  bronił  syn  Bolesława,    po  imieniu  także  Bo- 


2*)  Widukind,  II,  3,  timens  sibi  vicinum  subregulum,  eo  quod  paruisset  im- 
perii  Saxonum,  indixit  ei  bellum. 

25)  Widukind,  lib.  II,  c.  4,  il,  20,  30;  Thietmar,  lib.  ir,  cap.  I.  O  wysia- 
niu Azika  z  dwoma  legionami  łotrów  r.  936,  w  pomoc  buntownikom,  patrz  niżej 
§  45  przypisek  43    na  s.  246. 

-•')  Widukind,  II,  c.  40.  Obsides  Bolizlavi  ibi  vidimus,  quos  populo  rex 
praesentari  jussit,  satis  super  eis  laetatus. 

Tom  III.  15 


220       

lesław.  A  gdy  w  I.ipcu  tegoż  roku  Nowy  gród  (teraz  stary) 
przez  Niemców  zdobyty  został,  Bolesław,  trzymający  sie  jeszcze 
na  prawej  stronie  r.  Włtawy,  uznał  za  niemożebne  mierzyć  się 
z  liczniejsz3'm  nieprzyjacielem.'-')  Udał  się  więc  do  obozu  Otto- 
na I,  „a  stanąwszy  pod  jego  chorągwiami,  króla  słuchał,  odpo- 
wiedzi mu  dawał,  i  na  przebaczenie  zasłużył."  2*=*)  Poczem  zawarł 
z  Ottonem  I  pokój,  zobowiązawszy  się  do  płacenia  daniny,  jaką 
płacił  Wacław  Henrykowi  I  Ptasznikowi. -'*)  Nadzór  nad  Cze- 
chami Otton  I  poruczył  krewnemu  swemu  Henrykowi  księciu 
bawarskiemu, •'°)  ale  ta  ostrożność  była  zbyteczną,  bo  taki  książę, 
który  dbał  więcej  o  swą  władzę,  aniżeli  o  uczciwe  imię,  nie  mógł 
być  strasznym  dla  Niemiec  wrogiem. 

Uniżywszy  się  przed  Ottonem  I,  Bolesław  wiernie  służył 
Niemcom,  przez  co  stanął  w  nieprzyjazne  stosunki  z  Madjarami, 
którzy  od  r.  907,  powtarzając  straszne  najazdy  na  Germaniję,  ani 
razu  nie  zagabnęli  Czechów.  W  r.  955  Madjary  w  znacznej  licz- 
bie wpadli  do  Bawaryi,  a  stanąwszy  obozem  nad  r.  Lechem, 
w  pobliżu  Augsburga,  puścili  swe  zagony  do  Szwabii.  Z  połą- 
czonemi  siłami  Germanii,  Otton  I  spiesząc  przeciw  Madjarom, 
otrzymał  od  Bolesława  I  posiłek  z  1000  dobrze  uzbrojonych  wo- 
jowników.^^^)  W  bitwie,  zaszłej  10  Sierpnia  roku  955  wojownicy 
ci,    stojąc    na    prawem    skrzydle,    byli   rozbici  a  obóz  ich  dostał 


2')  Widukind,  III,  c.  8;  Continu.  Regino,  a.  950,  eodem  anno  Boemiorum 
princeps  Boleslav  regi  rebellat,  quem  rex  validissima  manu  adibat  suaeąue  per  omnia 
ditioni  subdebat. 

2^)  Widukind  III.  8.  Bolizlav  urbe  egressus,  maluit  tantae  majestat!  subici, 
quam  ultimam  perniciem  pati;  sub  signisąue  stans,  et  regem  audiens  responsaąue 
reddens,  veniam  tandem  promuerit. 

29)  Że  trybut  był  jeszcze  w  innej  formie,  niź  się  zobowiązał  Wacław  płacić 
-w  r.  928,  wskazuje  to  nadanie  Ottona  II  kościołowi  merzeburgskiemu  i  Maja  r.  991: 
„tertiam  partem  census  ...  qui  regio  fisco  per  singulos  annos  persolvi  debet  de  tota 
Bohemia  in  qualicunque  re  sit,  sive  in  auro,  sive  argento,  sive  pecoribus,  aut  in 
aliis  aliquibus  rebus  magnis  sive  parvis.     Erben.    Regesta,  N.  76. 

^°)     Tliietmar,  II,  c,   i. 

''1)  O  uczestnictwie  osobistem  Bolesława  I  w  bitwie  nad  Lechem  wzmian- 
kuje tylko  Flodoard  pod  r.  955  (Pertz.  M.  G.  III).  Pewniej  jednak,  że  Bolesław, 
priewidując  możebność  napadu  Madjarów,  pilnował  bezpieczeństwa  Czech. 


227       

się  Madjarom,  lecz  gdy  los  bitwy  przechylił  się  na  korzyść 
Niemców,  jeńcy  czescy  i  obóz  ich  z  rąk  Madjarów  oswodzeni 
zostali. 

Przegrawszy  bitwę  nad  Lechem,  Madjary  mieli  jeszcze  gro- 
źne siły.  Niemcy  ścigać  ich  na  wschód  od  r.  Aniży  (Ennz)  nie 
śmieli.  A  że  Madjary  nie  ponieśli  tak  stanowczej  klęski,  jak  się 
ówczesnym  Niemcom  wydało,^-)  wskazuje  to  napad  Madjarów 
na  Czechy,  zapewne  w  celu  odwetowania  Bolesławowi  I,  za  po- 
słane Ottonowi  I  posiłki.  Ale  Bolesław  I,  przewidując  może- 
bność  podobnego  napadu,  stał  na  granicy  kraju  w  gotowości  do 
boju.  Nie  powiodło  się  i  tu  Madjarom.  Wódz  ich  LeheF")  do- 
stał się  do  niewoli,  wojsko  jego  rozbite  zostało,  a  Bolesław  I  zyskał 
zręczność  do  rozszerzenia  granic  państv/a  swego.  Od  tej  chwili 
władanie  Czechów  Słowaczyzną  na  południe  aż  do  Dunaju,  a  na 
wschód  aż  do  Krakowa  nie  ulega  wątpliwości. •^"') 


32)  Według  Widekunda,  III,  44  i  Thietmara,  II,  4,  Madjary  nad  Lechem 
zupełnie  zniszczeni  zostali,  Ale  według  innych  źródeł,  Madjary  po  niefortunnej  dla 
nich  bitwie,  mieli  dość  jeszcze  siły,  aby  niepowodzenie  swe  nad  Lechem  powetować 
na  Czechach.  W  annales  S.  Galenses  maior  (Pertz.  I,  an.  956):  „Otto  rex  cum  Aga- 
renis  pugnabat .  .  .  eosąue  Deo  auxiliante  devicit.  Et  aliud  bellum  cum  eis  gereba- 
tur  a  Boemanis,  ubi  comprehensus  est  rei  illorum  nomine  Lele,  extincto  exercitu 
ejus."  Do  tego  możnaby  dodać  żywociarza  ś.  Ułrycha  (Pertz.  IV,  p.  402),  który 
o  Madjarach  mówi:  tantus  taroen  ad  huc  exercitus  eorum  remanebat,  ut . . .  non  pu- 
gna  lacessitos  eos  redire  aestimaverint. 

•'")  Według  padań,  wodzowie  Madjarów  Leheł  i  Bulk  kwitnęli  za  czasów 
Arpada  (■{-  907)  i  oni  to  urządzili  rozprawę  z  Niemcami  w  Czerwcu  r.  907.  Ale 
jakże  z  tern  pogodzić  zjawienie  się  ich  w  pół  wielcu  później,  gdy  według  jednych 
podań  Lehel  i  Bulk  po  bitwie  nad  Lechem  r.  955  z  mnóstwem  jeńców  powieszeni 
zostali  (Kezai.  Chr.  II,  c.  1),  według  innych  powieszono  ich  w  Ratysbonie,  gdy 
przez  Dunaj  chcieli  umknąć,  a  według  innych,  Lehel  wpadł  w  ręce  Czechów? 
Sayous.    Les  origines  et  Tepcąue  paienne  de  Ttiistoire  des  Hongrois,  s.  92,   107. 

^■*)  Nie  mając  świadectw  współczesnych  o  zaborach  czeskich  w  połowie 
X  w.,  z  późniejszych  tylko  wypadków  sądzić  o  tem  możemy.  I  tak,  w  dyplomie 
fundacyi  biskupstwa  Prażskiego  w  r.  973  (patrz  wyżej  str.  128,  przyp.  17),  wzmian- 
kuje się  „p  r  o  V  i  n  c  i  a  cui  "Wag  nomen  est,  cum  omnibus  regionibus,  ad  praedictum 
urbem  pertinentibus,  quae  Krakowa  est."  —  Kiedyż  prowincya  Wag,  raczej  Słowa- 
czyzną mogła  dostać  się  Czechom,  jeżeli  nie  w  r.  955?  Do  tegoż,  jeżeli  nie  do 
wcześniejszego  czasu  odnieść  wypada  zdobycie  Krakowa,  bo  już  podczas  przejazdu 
Izraelity  Ibraima-ibn-Jakóba  z  Pragi  do  Krakowa,  przed  r.  965,  Kraków  do   Czech 


228       

Prowadząc  długoletnią  wojnę  z  Niemcami,  Bolesław  mógł 
przekonać  sie,  że  w  obec  zcentralizowanej  władzy  króla  niemiec- 
kiego, dawny  ustrój  Czecli,  oparty  na  samorządzie  udzielnych 
prawie  książąt  i  żup,  nie  wystarczał  do  skutecznej  obrony  kraju, 
nie  dawał  bowiem  księciu  możności  rozporządzać  wszystkiemi 
siłami  czeskiemi,  dla  utworzenia  mocnego  wojska  i  zaopatrzenia 
go  w  potrzebne  rynsztunki,  a  kraju  w  niezbędne  warownie.  Prze- 
łamać jednak  obyczaj  starożytny,  przekonać  Czechów  o  konie- 
czności uznawania  najwyższej  władzy  w  osobie  księcia,  o  wyż- 
szości interesów  państwa  nad  interesami  prywatnych,  choćby  naj- 
wyższych osób,  niełatwą  było  rzeczą.  Zastarzałe  przesądy,  dumę, 
egoizm  złamać  m.ożna  było  tylko  silą,  w  użyciu  której  Bolesław 
nie  wahał  się  nigdy.  Raz,  uznawszy  potrzebę  obwarowania  gro- 
du Bolesławia,  kazał  on  ludowi  zgromadzić  się  nad  Łabą  i  do 
zgromadzonych  przemówił  o  konieczności  opasania  grodu  Bole- 
sławia murowanymi,  na  sposób  rzymski  kręgami  i  o  wykonaniu 
silami  kraju  potrzebnych  robót.^^)  Ale  starostowie,  nie  pojmu- 
jąc, aby  podobne  roboty  mogły  leżeć  na  obowiązku  ludu,  uwa- 
żali to  za  wymysł  księcia,  niezgodny  z  dawnym  obyczajem  i  tak 
do  niego  mówili:  „my  starostowie  ludu  musimy  ci  powiedzieć, 
że  ani  umiemy,  ani  chcemy  robić  czego  żądasz;  nasi  ojcowie  nic 
podobnego  nie  robili."  Schwyciwszy  jednego  z  przytomnych  za 
czuprynę  i  skręciwszy  mu  głowę  jak  makówkę,  powiada  Kozma, 
Bolesław  jak  szalony  rzucił  się  na  tłum,  który  z  przerażenia  bła- 
gał księcia  o  miłosierdzie,  przyrzekając  wykonać  czego  żądał. 
Oczywiście  przesądy  i  ciemnotę  ludu  czeskiego  można  było  mniej 
gwałtownymi  środkami  przełamać,  ale  w  owym  barbarzyńskim 
wieku  o  środki  nie  pytano,  a  grubą  siłę  szanowano  wysoko.  To 
też  gdy  księciu  czeskiemu    udało    się  srogimi  środkami  stosunki 


należał,  o  czem  podróżnik  mówi  wyraźnie,  a  jak  utrzymuje  Kunik,  nie  bez  za- 
miaru nazywa  Bolesława  I  księciem  Pragi  i  Krakowa.  Porów.  Kunik.  A.loeKpif, 
s.  48,  90. 

36)     Według  Kozmy  Bolesław  mówił:  „volo  et  jubeo,  ut   mihi  operę  Romano 
aedificetis  murum  urbis  nimis  alterum  per  gyrum.'* 


229       

wewnętrzne  kraju  zmienić  na  korzyść  władzy  monarchicznej,  zna- 
czenie jego  nie  tylko  w  Czechach,  lecz  i  za  granica  kraju  nad- 
zwyczaj wzrosło.  Flodoard  i  Widukind  nazywali  Bolesława  I 
królem,  sąsiedni  książę  Mieszko  polski  pojął  za  żonę  córkę  Bo- 
lesława Dubrawkę,  ale  potomni,  przypominając  jego  okrucień- 
stwa, przezwali  go:  okrutnym. •^^) 

Pod  koniec  panowania  Bolesława  I  (936 — 967),  drobni  dy- 
naści czescy  znikli  zupełnie,  snadź  ich  wymordowano,  pozostał 
jeden  tylko  udzielnie  władający  ród  Sławników,  do  którego  wię- 
ksza połowa  ziemi  czeskiej  należała.^")  Ród  ten  spokrewniony 
z  książętami  bawarskimi,  zostając  w  przyjaznych  stosunkach  jak 
z  Bolesławem  I,  tak  i  z  jego  następcą,  kwitnął  aż  do  r.  996, 
w  którym  nareszcie  i  on  padł  ofiarą  zakorzenionych  od  dawna 
zaburzeń. 

O  rządach  następców  Bolesława  I  powiemy  niżej,  we  wła- 
ściwem  miejscu. 

3.    Stosunki  kościelne. 

Po  upadku  arcybiskupstwa  słowiańskiego  w  Welegradzie 
(r.  885),  do  którego  i  Czechy  należały,  zarząd  spraw  duchownych 
w  Czechach  zależał  od  usposobienia  książąt.  Niezadługo  przed  tern 
ochrzczeni  książę  Borzywoj  i  żona  jego  Ludmiła  (około  r.  880), 
tudzież  część  narodu,  nie  składali  jeszcze  tak  licznej  trzody,  aby 
chrześciaństwo  w  Czechach  można  było  uważać  za  powszechnie 
ugruntowane.  Pogaństwo  kwitnęło  w  całej  mocy,  a  większość 
ludu    wiejskiego    nawet   parę  wieków  później  w  błędach  pogań- 


3^)  Erat  accerimus  consilio,  mówi  o  Bolesławie  Widukind,  ale  daleko  go- 
rzej odzywa  sie  o  nim  Kozma.  Zamordowanie  ś.  Wacława  tkwi  ciągłe  w  pamięci 
Kozmy.  Nie  szczędzi  on  słów  potępienia  bratobójcy,  a  wymaganie  od  ludu  posłu- 
szeństwa uważa  za  gwałt  i  uciemiężenie.  Fuit  iste  dux  Bołezlaus,  si  dicendus  est 
dux,  qui  fuit  impius,  atque  tyrannus  saevior  Herodote.  truncu^entior  Nerone,  Decium 
superans  scelerum  immanitate,  Diocletianum  crudelitate,  unde  :'bi  agnomen  ascivit 
saevus  Bołezlaus  ut  diceretur.     Fontes  rer.  boh.  II,  s.  31. 

")     Dzieła  tego  T,  II,  s.  381—2. 


skich  trwała.^**)  Wszakże  biskupi  regensburgscy  od  dawna  do- 
magali sie  przyłączenia  do  ich  dyecezyi  Czech,  chociaż  tam 
ani  chrześcian,  ani  kościołów,  aż  do  zjawienia  sie  apostołów 
Konstantago  i  !Metodego,  nie  było  wcale.  "'^)  Nawet  po  przy- 
jęciu chrztu  przez  księcia  Borzywoja  kościoły  były  wielką  rzad- 
kością, a  jak  mało  sami  książęta,  w  głębi  duszy,  byli  chrze- 
ścianami,  wskazuje  to  ożenienie  się  księcia  jWratysława  I  z  Dra- 
homirą,  córką  pogańskiego  księcia  Stodoranów.*) 

Chociaż  biskupi  regensburgscy,  jako  najbliżsi  do  Czech,  sta- 
rali się  w  IX  w.  kraj  ten  do  swej  dyecezyi  przyłączyć,  ale  po- 
dobne usiłowanie,  bez  zgody  stolicy  apostolskiej,  żadnego  znacze- 


3*)  Porówn.  dzieła  tego  T.  II,  s.  8ii  przyp.  410,  str.  847  przyp.  556.  557, 
tudzież  Żywot  ś.  Wacława,  przez  Gumpolda,  który  w  rozdziale  7  mówi,  że  gdy  we- 
dług dawnego  obyczaju  najdostojniejsi  mężowie  czescy  scliodzili  się  i  na  cześć 
bogów  cudzy  cłi  godowa!  i,  zapraszając  na  podobne  uczty  Wacława,  on  uni- 
kał ich,  verum  etiara  profana  convirorum  sordibus  daemoniacis  inąuinatorum  quam 
strenue  aufugit  consortia.     Fontes  rer.  boh.  I,   151. 

^9)  Oprócz  ocłirzczonycłi  w  r.  845  w  Regensburgu  14  lecliów,  czy  żupanów 
(wyżej  s.  74  przyp.  5),  o  innych  chrześcianach  w  Czechacli  wzmianlci  nie  znajdu- 
jemy. Ci  lechi,  przyjmując  dobrowolnie  chrześciaństwo  u  Niemców,  podczas  gdy 
książęta  czescy  poganami  zostawali  i  wojny  z  Niemcami  prowadzili,  oczywiście  byli 
albo  wygnańcami,  albo  buntownikami  i  w  żadnym  razie  ani  szerzyć  chrześciaństwa 
w  Czechach,  ani  podawać  powodu  do  przyłączenia  Czech  do  dyecezyi  Regens- 
burgskiej  nie  mogli.  Na  czemże  mogła  zasadzać  sie  pretensyja  biskupów  regens- 
burgskich?  Sprawa  to  ciemna!  Pisarze  powołują  się  na  Gumpolda,  Vita  S.  Yenzeslai, 
cap.  15,  i  Otholona,  Vita  S.  Wolfgangi,  cap.  29.  Pierwszy  z  nich,  mianowicie  Gum- 
pold  wyraził  się:  Tutonem  episcopum  (Ratisbonensem)  cujus  diocesi  tota  subcluditur 
fioemia.  (Fontes  rer.  boh.  I,  157;  Pertz,  IV,  p.  2.19).  Ale  pisząc  to  w  r.  981 
Gumpold  oczywiście  zapomniał,  że  Czechy  miały  już  od  r.  973  biskupstwo  Prażskie, 
zaliczone  do  arcybiskupstwa  Mogunckiego.  Co  się  tyczy  wzmianki  Otholona:  „Boe- 
mia  provincia  sub  Ratisponensis  ecclesiae  parochia  exstitit"  (Pertz,  IV,  538J,  to  za- 
uważymy, że  biskup  AVolfgang  umarł  r.  994  a  Otholon  pisał  później  w  lat  50,  a  za- 
tem w  czasie,  kiedy  biskupstwo  Prażskie  od  dawna  istniało,  a  krótko  trwałe  związki 
z  biskupstwem  Regensburgskiem  w  X  w.  (o  czem  objaśnione  będzie  niżej),  poszły 
w  zapomnienie.  Otóż  przytoczone  świadectwa  wzmiankują  tylko  o  krótko  trwałych 
stosunkach  kościoła  czeskiego  z  biskupstwem  Regensburgskiem  w  X  w.,  ale  zkąd 
się  wziął  początek  tych  stosunków  żadnej  wiadomości  nie  znajdujemy.  Porów.  Du- 
dik.    Mahrens  Gesch.  I,  s.  274. 

*)  Według  nowszych  badaczy,  Drahomira,  zostawszy  księżną  czeską,  wyzna- 
wała chrześciaństwo  słowiańskiego  obrzędu.  Krch.  Kriticke  uvahy.  Na  obranu  kneżny 
Drahomiry.    1883. 


—      231      — 

nia  mieć  nie  mogło.  Zdaje  się  więc,  że  pierwszy  powód  do  roz- 
ciągania władzy  biskupów  regensburgskich  na  Czechy,  podali 
książęta  Spitygniew  i  Wratysław  dobrowolnem  poddaniem  się 
cesarzowi  Arnulfowi  w  r.  895,  albowiem  w  owym  czasie  od  za- 
leżności politycznej  nie  odróżniano  i  zależności  religijnej. 

Razem  z  poddaniem  się  Arnulfowi  w  r,  895  Spitygniew 
i  Wratysław,  zamiast  wyznawanego  przed  tem  obrzędu  słowiań- 
skiego, musieli  przyjąć  obrzęd  kościoła  łacińskiego.  Zbudowanie 
przez  Spitygniewa  w  Budecu  kościoła  ś.  Piotra  udowadnia,  że, 
z  przejściem  na  obrzęd  łaciński,  on  zastosował  się  do  obyczaju 
rzymskiego  i  pierwszy  w  swym  kraju  kościół  łaciński  poświęcił 
ku  czci  apostoła  Piotra. ^*^)  Ale  w  Czecłiacli  wcześniej,  bo  jesz- 
cze za  czasów  ś.  Metodego  były  kościoły  obrzędu  słowiańskiego, 
z  którycli  najstarszy,  pod  wezwaniem  ś.  Klemensa,  zbudowany 
był  w  Lewym  łiradcu.*^)  Tym  sposobem  w  początku  X  wieku 
cłirześciaństwo  w  Czechach  rozwijało  się  w  Budecu  rzymskiego, 
a  w  Lewym  hradcu  słowiańskiego  obrzędu.  Stosowni^e  do  tego 
książę  Wratysław  I,  nauczywszy  syna  swego  Wacława  najprzód 
po  słowiańsku,  posłał  go  do  Budeca,  „gdzie  dziecię  poczęło  się 
uczyć  z  ksiąg  łacińskich,  a  Bóg  taką  mu  łaskę  udzielił,  że  się 
nauczył  ksiąg  łacińskich,  jakby  dobry  biskup  lub  pop,  a  umiał 
równie  księgi  greckie,  czyli  słowiańskie  czytać  bez  błędu," ''-) 

Dopóki  polityka  czeska  wiązała  się  z  polityką  niemiecką 
przeciw  Morawianom,    książęta   Spitygniew  i  Wratysław  musieli 


^')  W  żywocie  ś,  Ludmiły  i  ś,  Wacława  z  XV  w.  zapisano,  że  Wratysław 
posiał  syna  swego  in  civitatem,  quae  Budec  vocabatur,  ubi  ab  antecedente  fratre 
suo  Spitygneo  in  lionore  principis  apostolorum  S.  Petri  consecrata  inerat  et  inest 
ecclesia.     Fontes  rer.  bola.  I,  205. 

i»)     Wyżej,  ś.  115. 

^•)  W  najstarszym  cyrylskim  Żywocie  ś.  Wacława  czytamy:  „I  wda  jega 
(Wjaczeslawa)  baba  swoja  Ludmiła  ucziti  knigam  sloweńskym;  posleduja  swojemu 
uczitelu  dobrje  i  nawycze  razum  wsjemu  dobrje.  Otsadiże  i  knjaź  Worotisław  w  Bu- 
dicz  i  nacza  otrok  ucziti  sje  knigam  łatyńskym  i  nauczi  sje  dobrje.  I  wozlożi  (bog) 
błahodatb  taku  na  Wjaczeslawa  knjazia  i  nacza  umjeti  knigam  łatyńskym  iii  jako 
że  episkop  iii  pop,  da  aszcze  wzjasze  graczeskija  knigy  iii  słoweńskyja,  proczi- 
tasze  ja  wnje  sobie  sobłazna  radi."  Fontes  rer.  boh.  I,  128.  O  wysłuniu  Wacława 
do  Budeca  wzmiankuje  także  Gumpolda  Passio  S.  Wenzeslai.    Fontes  rer.  boh.  I,  149. 


—       232        — 

być  powolnymi  względem  pretensyi  biskupów  regensburgskich, 
którzy  na  Czechy  jak  na  swą  parafiję  patrzyli. ■*'')  Ale  po  upadku 
Morawii  i  pogromie  Niemców  w  r.  907  sprawy  kościoła  czeskie- 
go w  innym  obrazie  zarysowały  sie.  Centr  oświaty  i  cywiliza- 
cyi  chrześciańskiej  z  Welegradu  przeniósł  się  do  Pragi.  Prze- 
mysłowcy, po  wygaśnieniu  Moimirowiczów,  byli  najpierwszymi 
ze  swej  potęgi  i  cywilizacyi  książętami  w  całej  Slowiańszczyźnie 
zacliodniej.  Dwór  icli  stał  się  przytułkiem  wszystkiego,  co  po 
zburzeniu  państwa  Morawskiego  ratowało  się  ucieczką  do  Czecli. 
Przemysłowcom  otwierały  się  obszerne  widoki  skorzystania  z  oko- 
liczności i  ustanowienia  w  swem  państwie  kościoła  niezależnego 
od  biskupstwa  Regensburgskiego.  I  jeżeli  książę  Spitygniew, 
pozostając  wiernym  Niemcom,  nie  kusił  się  o  to,  to  książę  Wra- 
tysław  I,  dobijając  się  niepodległości  politycznej,  musiał  dbać 
i  o  niezależność  kościoła  czeskiego.  Miał  on  na  swym  dworze 
księży  łacińskicli  i  słowiańskich,  a  gdy  syn  jego  Wacław  pod- 
rósł tak,  że  włosy  dziecięcia  można  było  ująć  ręką,  Wratysław 
sprawił  starym  obyczajem  postrzyżyny  syna,  a  spełnienie  tego 
obrzędu  polecił  jakiemuś  biskupowi.*'*)  Zkądże  się  wziął  biskup 
w  Czechach?    Odpowiedzi  na  to  źródła  historyczne  nie  dają,   ale 


**)  Porów,  wyżej  w  przypisku  39  wyrażenie  Otholona:  Boemia  provincia 
sub  Ratisbonensis  ecclesiae   parochia    exstitit. 

**)  W  najstarszym  Żywocie  ś.  Wacława  z  pierwszej  polowy  X  w.,  a  według 
tekstu  moskiewskich  Czeti  Minei,  czytamy:  „prizwaw  Wratislaw  knęże  (kh/AsA), 
iże  bje  togda  w  swojei  oblasti  i  episkopy  i  weś  priczet  cerkowryj.  Dobryj  że 
i  błagowjernyj  episkop  i  Notarij  so  wsjem  klirosom,  otpiewsze  swjatuju  liturgiju 
w  cerkwi  preswjatyja...  Marii  i  wzwedsze  otroka,  postawisza  na  stepeni  pred  olta- 
rem  i  błogosławi  jego  episkop."  —  Ale  w  innym  tekście,  według  rękopismu  Ru- 
mjancowskiego,  powiedziano,  że  gdy  dziecię  urosło  tak,  że  ręką  można  było  ująć  jego 
włosy,  „prizwa  Wratisław  knjaż  episkopa  eter  a  (jakiegoś?)  so  wsjem  Idirosom  . . . 
i  postrigosza  knjazi  ini."  Fontes  rer,  boh.  I,  127 — 8.  W  tłómaczeniu  tego  Żywota 
przez  Hankę,  znajdujemy:  dobry  pak  a  blahoverny  biskup  Notar  s  celem  ducho- 
%'enstvem,  odspivaśa  svatu  liturgiju  v  chrame...  Bohorodicky...  Marie,  pozdwih  chłopce, 
postavil  na  stupne  pfed  oltarem,  a  blahoslavil.  Fontes,  I,  128).  Tu  zachodzi  mię- 
dzy tekstami  wątpliwość  tylko  co  do  nazwy  bisliupa:  czy  mu  było  imię  Notar,  czy 
zamiast  tej  nazwy  napisano  mylnie  eter?  W  każdym  razie  był  to  bisliup  nie  la- 
cińsko-niemiecki,  bo  taki  zapewno  nie  zechciałby  dopełniać  obrzędu  słowiańskiego 
z  pogańskich  czasów. 


—     233     — 

skoro  mówią  wyraźnie,  że  wzmiankowany  olDrzed  dokonany  zo- 
stał przez  biskupa,  tedy  zaprzeczać  temu  nie  mamy  powodu. 
Wypada  wiec  przypuścić,  że  tym  biskupem  mógł  być  jeden 
z  księży  morawskich,*')  którzy,  po  zburzeniu  państwa  Morawskie- 
go, musieli  szukać  przytułku  najwłaściwiej  w  Czechach,  bo  w  obec 
nienawiści  do  duchowieństwa  słowiańskiego  biskupów  niemiec- 
kich, pewno,  że  w  Niemczech  nie  byliby  przyjęci  gościnnie. **') 
Otóż  najprawdopodobniej,  że  Wratysław  I,  dobijając  się  niepod- 
ległości politycznej,  zamierzał  ustanowić  w  Czechach  kościół  od- 
rębny, co  rozumie  się  mocno  obrażało  biskupa  regensburgskie- 
go,  a  zwierzchnika  jego  księcia  bawarskiego  Arnulfa  mogło,  ra- 
zem z  innymi  powodami,  pobudzić  do  napadu  na  Czechy  w  roku 
922.*') 

Śmierć  przedwczesna  Wra  ty  sława  I  zmieniła  bieg  spraw 
kościelnych  na  korzyść  Niemców.  Małoletni  syn  jego  Wacław, 
pod  wpływem  księży  łacińsko- niemieckich  i  stosunków  polity- 
cznych, stał  się  prozelitą  kościoła  rzymskiego,  tolerując  wszakże 
i  obrząd  słowiański.  Doświadczywszy  niepowodzenia  w  walce 
z  Niemcami  w  r.  928,  dociskany  intrygami  i  zaburzeniami  we- 
wnątrz kraju,  Wacław  zmuszony  był  w  sprawach  kościelnych 
stosować  się  do  życzenia  Niemców.  Biskup  regensburgski  po- 
czął jurysdykcyję  swą  i  na  Czechy  rozciągać,  a  Wacław  nie  mo- 
gąc się  od  opieki  niemieckiej  uwolnić,  całkiem  oddał  się  pobo- 
żności i  uczynkom  chrześciańskim.  Wznosił  on  liczne  kościoły, 
dbał  aby  nabożeństwo  w  nich  odbywało  się  codzień,  jak  u  „wiel- 
kich ludów",  opiekował  się  wdowami  i  sierotami,  wykupywał  lu- 
dzi z  niewoli,    szczególnie  z  duchownego    stanu,    poznosił  szubie- 


45^  Wyżej,  str.  150,  wzmiankowano  o  wysłaniu  przez  papieża  Jana  IX 
w  r.  899  do  Morawii  trzech  biskupów.  Jeżeli  nie  jeden  z  nich,  to  być  może  wy- 
święcony przez  nich  na  biskupa  inny  ksiądz,  mógł  być  ta  osobą,  która  w  Żywocie 
ś.  Wacława,  wzmiankuje  sie  pod  nazwą:  Notar? 

**)     Porów,  wyżej  s.   151   i  następne. 

*')  Takiego  zdania  jest  zasłużony  profesor  Tomek,  Apologie  der  altesten 
Geschichte  Bohmens,  w  Abhandlungen  d.  k.  bómisch.  Gesel,  der  Wissenschaften, 
1865.    Tom  XIII,  fiinfter  Folgę,  s.  67. 


—     234     — 

nice  w  wielu  miejscach  powystawiane,  rozkazawszy,  aby  za  jego 
życia  nie  stawiano  ich  więcej.'*'^)  Wszystko  to  odpowiadało  wi- 
dokom biskupa  regensburgskiego,  który  osobiście  poświecił  zbu- 
dowany przez  Wacława  kościół  ś.  Wita."*^)  Nie  przeszkadzało 
to  jednak  wyznawcom  obrzędu  słowiańskiego  używać  zupełnej 
swobody  religijnej,  aż  do  końca  panowania  Wacława.  Dopiero 
po  zamordowaniu  go,  rozpoczęło  się  prześladowanie  księży  sło- 
wiańskich, których  nareszcie  wygnano  z  kraju  ■'^**)  i  tem  ułatwiono 
duchowieństwu  łacińsko -niemieckiemu  dalsze  tępienie  w  Cze- 
chach obrzędu  słowiańskiego.  Czy  to  się  działo  według  życze- 
nia Bolesława  I  —  nie  wiemy,  Książe  ten,  związawszy  politykę 
swa  z  polityką  niemiecką,  nie  mógł  obrażać  Niemców  przeci- 
wnymi ich  zamiarom  uczynkami,  a  o  niezależności  kościoła  cze- 
skiego pomyślić  nawet  nie  śmiał,  Kwestyję  tę  podniósł  dopiero 
syn  jego  Bolesław  II,   o  czem   powiemy  we  właściwem  miejscu. 


*8)  o  zniesieniu  szubienic  i  miłoslerdnych  uczynkach  AVacława  rozpowiedział 
Gumpold,  tudzież  inni  autorowie  Żywotów  ś.  Wacława.  Fontes  rer.  boh.  I,  s.  129 — 130, 
149—152. 

*^)  Według  Gumpolda  Passio  S.  Venzeslavi,  kościół  ś.  Wita  poświęcił  bi- 
skup regensburgski  Tuto.  fFontes  rer.  boli.  I,  157).  Ale,  według  Kozmy,  kościół 
ten  począł  budować  ś.  Wacław,  a  dokończył  budowę  Bolesław  I,  konsekracyję  zaś 
dokonał  następca  Tutona  biskup  Michał  (od  r.  941  do  968).  Z  Auctarium  Gar- 
stense  widać  jednak,  że  po  Tutonie  (f  930)  biskupem  regensburgskim  był  Insigri- 
nus  (Pertz,  XI,  p.  566).  Pewniej  więc,  że  kościół  ś.  Wita  konsekrował  Insigrin.  — 
Dudik  myśli,  że  tej  konsekracyi  Insigrin  dokonał  w  r.  939  (Mahr.  Gesch.  II,  s.  1 1). 
Tomek  nie  wzmiankuje  o  Insigrinie,  a  mówi  tylko,  że  konsekracyję  wzmiankowanego 
kościoła  dokonał  następca  Tutona  za  Bolesława  I.  Dejepis  Mesta  Prahy,  1855, 
tom  I,  s.  8. 

50)  Najdawniejszy  Żywot  ś.  Wacława,  rozpowiedziawszy  o  zamordowaniu  go 
w  Bolesławie,  dodaje:  „ubisze  że  w  tom  gradi  s  nim  Mstinu  i  Ellinu  a  na  inyja 
mużi  idosze  proczie,  owy  izbisza  a  drugija  razbjegosza  sja  po  zemljam;  a  mładjenca 
izbisza  jego  radi;  a  bożija  raby  i  niszczich  pograbisze  i  wygnasze  ich  z  zemli,  a  żeny 
ich  za  muż  dasza,  oni  że  i'  si  neprijazneni,  ubiwsze  gospodina  swojego."  Fontes 
rer.  boh.  I,  132.  U  Szafarzyka  trochę  inaczej:  Mladence  jeho  zbili,  a  bozi  sluhy 
zloupili,  vyhnavśe  je  z  mesta,  a  żeny  ich  za  jine  muzę  vdali  i  vśecku  vrażdlnou 
żadnost  vykonali,  zabivse  kniżete  sveho.     Star.  Slov.  II,  §  39,  s.  451,  przyp.  65. 


oi 


§   45- 

Upadek  Serbów  i  Hobolanów  928—936. 

I.    Stan  Słowian  nadłabskich  w  początku  X  w. 

Długa  i  uporczywa  walka  królów  niemieckich  z  Morawia- 
nami w  drugiej  połowie  IX  w.,  tudzież  pogrom  Niemców  przez. 
Madjarów  w  r.  907  i  następne  najazdy  ostatnich  na  Germanię, 
w  ciągu  panowania  Ludwika  Dziecięcia  i  Konrada  I,  pozbawiły 
Niemców  możności  opanowania  dolnej  Łaby,  do  czego  od  czasów 
Karola  W.  nieustannie  dążyli.  Polityka  niemiecka,  zwróciwszy 
uwagę  swą  w  inną  stronę,  mało  się  zajmywała  sprawami  Sło- 
wian nadłabskich,  dając  czas  im  do  umocowania  się  i  przygoto- 
wania obrony  na  przyszłość.  Słowianie  łatwo  pojąć  mogli,  że 
nieczynność  Niemców  pochodziła  w  skutek  ich  osłabienia,  a  nie 
z  powodu,  aby  swych  dawnych  zamiarów  mieli  się  wyrzec.  Wiel- 
kie wypadki  w  Morawii,  za  czasów  apostolstwa  śś.  Konstantego 
i  Metodego,  tudzież  przystąpienie  do  związku  morawskiego  są- 
siednich ludów  słowiańskich  stawiały  przed  oczy  Obodrytom, 
Weletom  i  Serbom  korzyść  łączenia  się  drobnych  ludów  w  związki 
państwowe  z  silną  władzą  i  oświatą  chrześciańską,  Ludy  te  je- 
dnak, stojąc  twardo  przy  swych  dawnych  bogach,  przy  zamiło- 
waniu swobody  plemiennej  i  starożytnych  obyczajów,  nie  życzyły 
wyrzec  się  ustroju  plemiennego  na  korzyść  ustroju  państwowego, 
bez  którego  nie  było  dla  nich  zbawienia,  w  obec  mocno  zorga- 
nizowanego i  zaborczego  państwa  niemieckiego.  Tworząc  osobne 
grupy  plemienne,  Serbowie,  Obodryci,  Welety  dzielili  się  jeszcze 
na  mniejsze  ziemstwa,  z  których  każde  osobną  politykę  prowa- 
dziło, tak  że  gdy  jedne  ludy  wojowały  z  Niemcami,  inne  zosta- 
wały z  nimi  w  zgodzie,  radzi  będąc,  że  ich  Niemcy  nie  zagabali. 
Historya  tych  ludów  gubi  się  w  drobnych  starciach  z  Niemcami 
i  nie  daje  się  ująć  w  ramy  obrazu  większych  rozmiarów.  Brak 
ogólnego  kierunku  w  sprawach  tych  ludów,  zmusza  nas  patrzyć 
na  każdą  grupę  plemion  z  osobna. 


Serbowie,  jak  w  początku  IX  w.,  tak  samo  i  w  początku 
X  w.,  marniejąc  w  plemiennym  ustroju,  ledwo  gdzie  niegdzie,  jak 
na  przykład  u  Glomaczów,  tworzyli  związek  z  kilku  żup,  pod 
władzą  księcia.  Inne  drobne  żupy  zdaje  sie  nie  miały  nawet 
książąt,  przynajmniej  wzmianki  o  nich  w  dziejach  nie  znajdujemy, 
a  jednak  żupy  te  prowadzą  pograniczne  boje  z  Niemcami.  —  Do- 
póki państwo  Morawskie  stało  na  straży  Słowiańszczyzny  pół- 
nocno -  zachodniój,  Niemcy  oględnie  z  Serbami  postępy  wali.  Ce- 
sarz Arnulf  mienił  się  być  przyjacielem  Serbów,  załatwiał  spory 
ich  pograniczne  z  Niemcami,  za  co  mu  poselstwo  serbskie  po- 
dziękowanie i  dary  w  Salicach  składało  (897).^)  Ale  w  kilka 
lat  później  książę  saski  Otton  staczał  z  niemi  pograniczne  boje, 
a  w  r.  906  wyprawił  syna  swego  Henryka,  później  nazwanego 
Ptasznikiem,  przeciw  Głomaczom,-)  którzy  na  pomoc  Madjarów 
wezwali  i  z  nimi  wspólnie  do  Saksonii  wpadli.  Madjary  złupie- 
żywszy  Saksoniję,  powrócili  do  Glomaczów  i  prawdopodobnie, 
że  w  r.  908  powtórny  najazd  na  Saksoniję  i  Turyngiję  uczynili.^) 
Wojując  z  Głomaczami,  Henryk  musiał  przechodzić  przez  ziemie 
innych  plemion  serbskich,  ale  o  ich  udziale  w  walce  Glomaczów 
z  Niemcami,  wzmianki  nie  ma.  Wszędzie  tylko  jedni  Głomacze 
występują,  a  Susły,  Koledycze  i  inni,  z  którymi  Niemcy  walczyli 
w  IX  w.*),  nie  podają  pomocy.  Czy  już  ręka  żelazna  stróża  po- 
granicza Turyngskiego,  księcia  saskiego  Ottona,*^)  tak  ich  przyci- 
snęła, że  się  ruszyć  nie  śmieli? 

W  e  1  e  t  y  podzieleni  na  mnóstwo  ziem  w  IX  w.  takiż  podział 
zachowali  i  w  X  w.     We  względzie  politycznym,  południowe  po- 


')     Wyżej   s.   145  przypisek  9. 

*)  Widukind  I  17.  Pater  autem  videns  piudentiam  adolescentis  et  consilii 
magnitudinem,  reliquit  ei  exercitum  et  militiam  adversus  Dalamantiam,  contra  quos 
diu  ipse  militavit.  Thietmar  I,  2.  Isque  (HenricusJ  a  patre  suo  in  provintiam,  quam 
nos  theutonice  Daleminci  vocamus,  Sclavi  autem  Glomaci  appellant,  cum  magno  exer- 
citu  missus,  devastata  eadem  multum  atque  incensa,  victor  rediit. 

3)     Wyżej  s.   161.  przyp.    44. 

■*)     Wyżej  s.  54,   72. 

^)     Annalista  Saxo  pod  r.  908:  Otto  dux,  jam  scilicet  Thuringii  limitis  c  ust  os. 


Ł 


—     237     — 

nad  r.  Hobolą  plemiona  Stodoranów  miały  swych  miejscowych 
książąt  i  odrębnie  stały  od  związku  właściwych  Lutyków:  Kata- 
rów, Doleńców,  Chyżanów  i  Czrezpienianów,  którzy  wiec  powsze- 
chny w  chramie  Radogoszcza,  w  X  w.  wynieśli  wyżej  nad  władzę 
książąt.  Co  by  sie  u  tych  plemion  działo  w  pierwszej  połowie  X 
w.,  dla  braku  źródeł  historycznych  nie  wiemy,  a  jednak  z  tego,  że 
ich  Niemcy  nie  zagabali,  możemy  wnioskować,  że  marnieU  w  nie- 
czynności,  radzi  będąc,  że  nikt  ich  spokoju  nie  naruszał. 

Obodryci  więcej  od  Weletów  okazali  zmysłu  polity- 
cznego. Połączywszy  bowiem  drobne  ziemie  pod  władzą  książęca 
wyżej  od  ludowych  wieców  stojącą,  weszli  w  porozumienie  z  ta- 
kimiż  jak  sami  poganami  Duńczykami,  którzy  wtedy  już  byli 
zaciętymi  wrogami  Niemców.  Wspólnie  z  Duńczyka^mi,  odniósł- 
szy świetne  zwycięztwo  nad  Niemcami  w  r.  880**),  walecznie 
bronili  niepodległości  swej  przeciw  zamachom  księcia  saskiego 
Ottona,  który  po  bracie  Brunonie,  poległym  we  wzmiankowanej 
porażce  r.  880,  będąc  mianowany  księciem  saskim  i  stróżem  po- 
granicza nad  Łabą  ,  słynął  z  energicznego  czuwania  nad  bezpie- 
czeństwem Niemiec.  Wyprawa  cesarza  Arnulfa  przeciw  Obo- 
drytom  w  r.  899  nie  powiodła  się").  Później  dzieje  milczą  aż  do 
r.  902,  pod  którym  znajdujemy  krótką  wzmiankę  o  spustoszeniu 
Saksonii  przez  Słowian,  lecz  jacy  to  byli  Słowianie  annaliści  nie 
zauważyli.  *")  Prawpopodobnie  jednak,  że  wzmianka  ta  Obodry- 
tów  tyczy  się.  A  gdy  wskutek  wojny  domowój  syna  księcia 
Ottona,  Henryka  (Ptasznika)  z  Konradem  I  (r.  915)  w  Germanii 
wszczęły  się  zaburzenia,  a  Madjary  pustosząc  Niemce,  aż  pod  Bremę 
zapędzili  się,  Obodryci  z  Danami  napadli  na  Nordalbingiję  i  okolicę 
Hamburga  spustoszyli,®)  później  zaś  korzystając  z  najazdu  Danów 
na  Nordalbingiję  w  r.  919,    Obodryci    przez    Łabę   wtargnęli    do 


8)     Wyżej.   s.   123. 
')     Wyżej  s.    137  cyt.  47,  48. 

«)     Anual.    Hildesheim   et    Lamberti,     a.    902.     Slavi    vastaverunt    Saxoniam. 
Porów.  Wigger,  Meklen.  Annal.  22. 
9}     Wyżej   §  43.   cyt.   39.   207. 


—      238      — 

Saksonii,  którą  okropnie  spustoszyli.^*^)  Ale  to  był  koniec  tryum- 
fów Danów  i  Obodrytów.  Po  słabym  Konradzie  I,  (-J-  919)  na  tron 
niemiecki  wstąpił  rywal  jego  Henryk  I  Ptasznik,  przedsiębierczy, 
energiczny,  nie  gardzący  żadnymi  środkami  dla  dopięcia  celu, 
a  przytem  nieubłagany  wróg  Słowian,  którzy  marniejąc  w  rozoso- 
bnieniu  i  waśniach  domowych,  doczekali  się  aż  w  Germanii  na- 
stąpił spokój,  podający  Niemcom  możność  prowadzenia  dalśj,  roz- 
poczętego oddawna  ujarzmienia  Słowiańszczyzny  nadłabskiój.  Od- 
tąd poczyna  się  zwrot  w  dziejach  Niemiec  ku  wielkiej  potędze 
i  świetności  ich,  a  dla  Słowian  poniżenia  i  niewoli! 

i 

2.    Przygotowania   Henryka  Ptasznika  do  walki  ze  Słowianami. 

Wnet  po  wstąpieniu  na  tron  (r.  919),  Henryk  I  przedsię- 
brał przeciw  Słowianom  wyprawę,  która  skończyła  się  niepomyśl- 
nie (r.  921),^^)  a  we  trzy  lata  później  musiał  odpierać  najazd 
Madjarów  (r,  924),  dla  których  równiny  Turyngii,  pozbawione 
wszelkich  warowni,  wyborną  do  grabieży  miejscowość  przedsta- 
wiały.^-) Z  Madjarami  Henryk  nie  mógł  mierzyć  się  w  otwartem 
polu,  musiał  płacić  coroczną  daninę  i  był  wystawiony  na  większe 
jeszcze  klęski,  lecz  szczęście  pomogło  mu  do  ocalenia  Saksonii 
od  zniszczenia,  albowiem  Madjary,  za  oswobodzenie  jednego  z  ich 
książąt,  ujętego  do  niewoli  niemieckiej,  zgodzili  się  na  dziewię- 
cioletni rozejm.^^)  Wypadek  ten  pobudził  Henryka  do  przyspie- 
szenia organizacyi  wojennój  pograniczy  Saksonii  i  Turyngii,  aby 
na  wypadek  najazdu  Madjarów  lub  Słowian,  gctową  mieć  do  od- 
poru siłę. 


10)  Adam  Bremen.  I,  57.  Dani  quoque  Sclavos  auxilium  habentes 
primo  Transalbiauos  Saxoues,  deinde  cis  Albim  magno  Saxoniam  terrore  quassabant. 

*i)  Continuat.  Reginon.  a.  921.  Henricus  rex  stabiliende  paci  et  reprimendae 
Sclavorum  saeviciae  fortiter  insistit. 

1-)  Liutprand,  opisując  napad  Madjarów,  powiada:  Saxonum  ac  Tliuringorum 
źerra  facile  depopulatur,  quae  ncc  inontibus  adiuta  nec  firmissimis  oppidis  est  munita. 
Antapodosis.  II,  24. 

!•■')     Widukind.  I,  35. 


—     239       — 

Według  dawnego  obyczaju,  każdy  Saks  obowiązany  był 
pełnić  służbę  wojskową  i  na  wezwanie  stawać  pod  chorągwią 
grafa  swej  ziemi  (gau),  ale  sztuki  wojskowej  nie  znał,  a  kraj 
pogranicznycli  warowni  ani  innej  obrony  nie  posiadał.  Dawniej- 
sze przepisy  Karola  W.  o  pogranicznej  obronie*^)  poszły  w  nie- 
pamięć, a  tymczasem  rozdrażnieni  wdzierstwami  Niemców,  Sło- 
wianie mogli  byli  całą  massa  rzucić  się  do  Saksonii  i  Turyngii. 
Henryk,  zamierzając  zapobiedz  złym  skutkom  podobnej  bezbron- 
ności pograniczy,    rozpoczął  organizacyę  icłi  w  następny  sposób. 

Grody  słowiańskie  w  Turyngii,  na  porzeczu  Solawy,  Hen- 
ryk obwarował  i  w  twierdze  zamienił.  IMerzeburg,  Kwedlin- 
burg^^)  i  wiele  innych  miast  w  Turyngii  i  Saksonii  otoczył  mu- 
rem^") a  wszystkie  warownie  połączył  linijami  obrony,  aby  w  ra- 
zie napadu  nieprzyjaciół,  obrońcy  mogli  się  zebrać,  bez  obawy 
ujęcia  znienacka  w  niewolę.^')  Wznawiając  ustawę  Karola  W. 
o  ziemskiej  obronie,  tudzież  w  celu  zaludnienia  grodów,  Henryk 
udzielił  wszystkim  złodziejom  i  rozbójnikom  przytułek  na  przed- 
mieściach jMerzeburga,  uwalniał  ich  od  zasłużonej  kary,  osiedlał 
na  ziemiach  pod  grodem  i  uzbrajał  z  obowiązkiem,  aby  w  każdej 
chwili  gotowi  byli  do  najzuchwalszych  wypraw  przeciw  „barba- 
rzyńcom",^^) t.  j.  przeciw  Słowianom.  Osiedleńcy,  podzieleni  na 
dziewiątki,  obowiązani  byli  wybrać  z  dziewięciu  jednego  dla  za- 
mieszkania w  grodzie,  a  ośmiii,  pozostałych  na  źrebiach  (w  dzia- 
łach) wojskowych,  zbudować  dla  niego  mieszkanie  w  grodzie, 
dostarczyć  trzecią  część  wszystkich  urodzajów,  źrebię  jego  upra- 
wiać i  plony  zbierać,  dopóki  on  zostawać  będzie  na  służbie  w  gro- 


11)     Wyżej,  s,  37  cyt.  38. 

1^)     Dawniej  Quitilinga-burg.     Patrz  dzieła  tego  T.  II  s.  304. 

!•*)     Thietemar  I,   10. 

i"j     Gebhardi  Algemeine   Welthistorie.  1793.  Tom  52,  s.  294. 

18)  Widukind  II,  3.  Rex  quippe  Heinricus  cum  esset  satis  severus  extra- 
neis,  in  omnibus  causis  erat  clemens  civibus ;  unde  quemcumque  videbat  furum  aut 
latronum,  manu  fortem,  et  bellis  aptum,  a  debita  poena  ei  parcebat,  coUocans  in 
suburbano  Mesaburiorum,  dat  is  agris  atque  armis,  iussit  civibus  quidem  parcere,  in 
barbaros  autem,  in  quantum  auderent  latrocinia  exercerent. 


—     240     — 

dzie.  Wszelkie  miejsca  zgromadzeń  ludowych,  targowisk  i  za- 
baw Henryk  rozkazał  umocować,  dzień  i  noc  ludziom  ćwiczyć 
sie  w  tern,  co  w  potrzebie  przeciw  nieprzyjaciołom  czynić  wy- 
padało. —  Po  za  obrębem  grodu  domów  ani  żadnycłi  innych  za- 
budowań nie  wolno  było  wznosić.^")  Oprócz  tego  wassale  króle- 
wscy zobowiązani  byli,  w  razie  potrzeby  wojennćj,  wystepywać 
konno  w  zupełnej  zbroi.  Przepis  ten,  nadzwyczaj  ważny,-  wpły- 
nął znakomicie  na  udoskonalenie  sposobu  prowadzenia  wojny. ^*') 

3.  Napady  Henryka  Ptasznika.  Zdobycie  Branibora,  r.  928.  Ujarzmienie 
Serbów,  r.  928.    Bitwa  pod  Łączynem  r.  929.    Walka  z  Madjarami,  r.  933. 

Wyćwiczywszy  „legiony  łotrów",  Henryk  Ptasznik  rozpo- 
czął wyprawę  przeciw  Stodoranom  (928),  staczał  z  nimi  krwawe 
boje,  i  na  zamarzniętych  rozlewach  r.  Hoboli  oblegał  główny  ich 
gród  Branibor,  który  głodem,  mieczem  i  chłodem  zdobył,  księ- 
cia Tugomira  ujął  w  niewolę,  a  lud  jego  do  płacenia  daniny 
zmusił.-')  Ztąd,  zwróciwszy  na  południe,  Henryk  wpadł  do  kraju 
Głomaczów,  a  zdobywszy  po  dwudziestu  dniach  oblężenia,  gród 
ich  Gronę,  wydał  go  na  łup  żołnierzy;  wszyscy  dorośli  mieszkańcy 


13)  Widukind.  I,  35.  Heinricus  rex  accepta  pace  ab  Ungariis  ad  nonem 
annos,  quanta  prudentia  vigilaverit  in  munienda  patria  .  .  , .  Et  primum  ąuidem  ex 
agris  militibus  nonum  quemque  eligens,  iti  urbibus  habitare  fecit,  ut  caeteris  con- 
familiaribus  suis  octo  habitacula  exstrueret,  frugum  omnium  tertiam  partem  exciperet 
servaretque,  ceteri  vero  octo  seminarent  et  meterent,  frugesque  colligerent  nono,  et 
suis  eas  locis  reconderent.  Consilia  et  onines  cenventus  atque  convivia  in  urbibus 
Yoluit  celebrari,  in  quibus  extruendis  die  noctuque  operam  dabant,  quatenus  in  pace 
discerent,  quid  contra  hostes  in  necessitate  facere  debuissent  .  .  .  Porównywajac  wia- 
domość tę  z  ustawą  Edwarda  króla  angielskiego,  historycy  mniemają,  że  Henryk  Pta- 
sznik czerpał  swe  przepisy  z  ustawy  Edwarda,  co  udowadniają  słowa  Widukinda 
żywcem  z  ustawy  Edwarda  wzięte.  Giesebrecht.  Geschichte  der  deutschen  Kaiser- 
zeit.  I,  s.  233—4  •  •  • 

20)     Giesebrecht.  Gesch.  d.  d.  Kaiserzeit  I,   123. 

*i)  Widukind  I,  33.  Tali  legę  ac  disciplina  cum  cives  assuefaceret,  repente 
irruit  super  Slavos,  qui  dicuntur  Hevelli,  et  multis  eos  praeliis  fatigans,  demum 
hieme  asperrima  castris  super  glaciem  positis  cepit  urbem  que  dicitur  Brennaborg 
famę,  ferro,  frigore. 


i 


—      241       — 

wymordowani  zostali,  chłopcy  i  dziewczęta  poszli  w  riie\AłoIę.-^) 
Dalej  burząc  grody  i  wyrzynając  osady  Henryk  wpadł  do 
Czech,  zmusił  księcia  Wacławka  do  płacenia  mu  daniny,-^)  poczem 
z  tryumfem  do  Saksonii  wrócił.-^) 

Tymczasem  legat  królewski  Bernhard  „któremu  podlegać 
miała  prowincya  Ratarów",  wymaganiem  trybutu  tak  rozdrażnił 
Wełetów,  że  ci  porwali  się  do  oręża  i  wspólnie  z  sąsiadami,  na- 
padłszy na  Walislewo-'"')  twierdzę  zburzyli,  załogę  wycięli,  a  mia- 
sto z  dymem  puścili.-*'')  Wypadek  ten  poruszył  innych  Sło- 
wian do  powstania.-')  Wysiani  przeciw  nim  graf  Bernhard 
z  kolegą  Tietmarem  obiegli  warownię  słowiańską  Łączyn  nad 
Labą-^).  Słowianie,  zgromadzeni  w  poważnych  masach  nieda- 
leko Łączyna,  zamierzali  na  piąty  dzień  uderzyć  na  Saksów, 
lecz  ogromna  ulewa  deszczu  przeszkodziła  im  napaść  na  obóz 
nieprzyjacielski.  Bernhard  sam  się  zrezykował  rozpocząć  walkę 
i  ze  wschodem  słońca  Saksy  ruszyli  naprzód.  Przy  pierwszem 
starciu  się  walczących,  Bernhard  zamierzał  już  cofnąć  się,  lecz 
zauważywszy  iż  u  Słowian  jazdy  nie  więcej  niż  u  niego,  i  że 
piechota  słowiańska,  chociaż  liczbą  przemagająca,  lecz  nocną 
ulewą  i  rozmokłemi  błotami  w  tak  trudnem  położeniu  posta- 
wioną była,  że  się  ruszyć   z  miejsca    nie  mogła,  —  dał    znak  do 


•')  Widukind.  I,  35.  Cumque  illa  urbe  (Brennaburg)  potius  omnem  regio- 
nem, signa  vertit  contra  Dalamantiam,  adversus  ouam  jam  olim  reliąuit  ei  pater  mili- 
tiam  et  obsidens  urbem,  quae  dicitur  Gana,  vicisima  tandem  die  cepit  eam.  Praedia 
urbis  militibus  tradita  puberes  onines  interfecit,  pueri  ac  puellae  captivitati  servatae. 
Pod  nazwą  Gana  niektórzy  szukają  grodu  Jana,  inni  podrozumiewają  giód  Grone 
i  to  zdaje  się  właściwsze.     Scheltz.  Gesch.  d.  Lausitz.  22. 

-^)     Szczegółowo  wyżej  §  44  str.    222. 

2-ł)     Widukind  I,  35. 

-")  Teraz  Walsleben  w  Altmark,  z  lewej  strony  Łaby,  między  Werben 
i  Arneburg. 

'-'«)     Widukind  I  36. 

2^)  Widukind  I  36.  Ouo  factu  omnes  barbarae  nationes  erectae,  iterum  re- 
bellare  ausac  sunt. 

2*)  Widukind  I  36.  Ad  cjuarum  ferocitatem  reprimendam  traditur  exercitus 
cum  praesidio  militari  Bernhardo,  cui  ipsa  Eedariorum  provincia  erat 
sublegata,  additurąue  legato  coUega  Thielmarus,  et  jubentur  urbem  obsidere, 
quae  dicitur  Lunkini. 

Tom   HI.  1 5 


242       — 

walki  i  cala  masę  Saksów  pchnął  do  boju.  Słowianie  w  gęstych 
kolumnach  stali  tak  mocno,  że  ich  rozerwać  nie  udawało  się. 
Poległych  z  obu  stron  liczono  już  wielu,  lecz  gdy  jazda  saska, 
pod  wodzą  Tietmara,  uderzyła  z  boku,  Słowianie,  nie  wytrzy- 
mawszy z  tej  strony  niespodziewanego  ataku,  cofnęli  sie,  zamie- 
rzając schronić  się  w  Łączynie,  ale  Tietmar,  zająwszy  wszystkie 
drogi  do  Łączyna,  zmusił  Słowian  rzucić  się  na  drogę  prowa- 
dzącą do  jeziora,  w  którem  mnóstwo  ich  utonęło.  Piechota  sło- 
wiańska całkiem  prawie  zginęła;  tylko  część  jazdy  ratowała  się 
ucieczką.  Tym  sposobem  bitwa  4  Września  929  r.  skończyła 
się  zupełną  klęską  Słowian.  Nazajutrz  załoga  Łączyna  poddała 
się  z  warunkiem  zachowania  życia  mieszkańcom,  którym  rozka- 
zano wyjść  bez  broni.  Wiarołomni  Niemcy  zgwałcili  jednak 
umowę:  kobiety,  dzieci,  sługi  i  cały  majątek  obywateli  grodu 
stały  się  łupem  zwycięzców,  a  wszyscy  wojownicy  skazani  na 
śmierć,  straceni  zostali.-'') 

Klęska  pod  Łączynem  ugodziła  głównie  w  związek  Wele- 
tów.  Obodryci  zdaje  się  nie  przyjmywaU  uczestnictwa  w  walce 
pod  Łączynem,  lecz  weszli  w  porozumienie  z  Danami,  którzy  na- 
pad na  Saksonię  przedsięwzięli.  Henrykowi  jednak  udało  się 
najprzód  Obodrytów  powściągnąć,^ potem  udzielnego  królika  duń- 
skiego Knubę  pobić  (r.  931),^°)  a  nareszcie  „królów  duńskiego 
i  obodryckiego"  skłonić  do  przyjęcia  chrześciaństwa.'^')    Jak  się 


^f*)  AV  relacyjach  o  bitwie  pod  Laczynem,  annaliści  nie  znali  miary  prze* 
chwałek.  Według  annal.  Corbejens  poległo  Słowian  120,000,  a  do  niewoli  ujęto 
tylko  800.  Według  W"idukinda  „fuere  qui  dicerent,  barbarorum  ducenta  milia 
caesa',  (lib,  I  c.  36.)  Powtórzył  to  Siegebert  Gemblacensis.  Porów.  Wigger 
Meklen,  Annal.  s.  26.  Ostróżniejszy  Thietmar  ograniczył  sie  wzmianką,  że  mała 
tylko  garstka  Słowian  uszła  z  pogromu.     (Chro.  I  c.  6.) 

^<>)  Annal.  Augiens.  a.  931  i  objaśnienie  do  tego  Wigger  Mek.  Anm,  27. 
Thietmar  I  9. 

^')  Annal.  Augiens.  a.  931,  Heinricus  rex  reges  Abodritorum  et  Nordmanno- 
rum  efticit  christianos;  Continu.  Regino,  a.  931,  Henricus  rex  regem  Abotridorum 
et  regem  Dannorum  efficit  christianos.  Tak  samo  i  w  innych  annałach.  Porów. 
Wigger  Mek,  Annal    s.  26, 


—     243     — 

zwał  „król"  Obodrytów,  o  tern  źródła  historyczne  nie  wzmian- 
kuj a/^-j 

Tryumf  wodzów  królewskich  ze  zwycięztw  nad  Weletami 
i  Obodrytami  podniecał  Henryka  Ptasznika  do  nowych  zaborów 
w  Słowiańszczyznie.  W  tym  bowiem  czasie,  założywszy  na  gó- 
rze nad  Łabą,  twierdze  w  pobliżu  strumienia  Miszno^^)  (r.  931), 
Henryk  posunął  swój  oręż  na  wschód  od  Łaby  przeciw  Łuży- 
czanom, gród  których  Lubuszę  niedaleko  Czarnego  Halsztrowa/^^) 
obiegł.  Załoga  grodu  dociskana  długiem  oblężeniem,  opuściwszy 
gród,  zamknęła  się  w  małej  warowni  dolnej,  a  nareszcie  pod- 
dała się  zwycięzcy.  Gród,  rzucony  na  pastwę  płomieni,  —  bez- 
ludnym został  (r.  932).  Zwiastując  o  tej  nowej  zdobyczy  Hen- 
ryka króla,  dziejopis  Titmar  dodał:  ..niech  mu  Bóg  przebaczy 
co  nieprawnie  za  panowania  swego  na  własność  zagrabił.""') 

Tymczasem  dziewięcioletni  rozejm  z  Madjarami  zbliżał  się 
do  końca.  Zamiast  rocznej  daniny  Henryk  posłał  im  psa.  Obra- 
żeni tem  Madjary  wpadli  do  posiadłości  królewskich  między  So- 
lawą  a  Łabą,  gdzie  przez  Serbów  z  darami  przyjmywani  byli. 
Głomacze,  dawni  przyjaciele  Madjarów,  ofiarowali  im  pieniądze 
i  pomoc."''')  Jeden  korpus  madjarski  obiegł  miasto,  o  którem  krą- 
żyły wieści,  że  w  niem  ogromne  skarby  schowane  siostry  kró- 
lewskiej,=^")    a    drugi    wpadł    do    Turyngii,    zniszczył    Hassegau 


"-)  Badacze  niemieccy  w  XVIII  w.  wynaleźli,  że  niby  według  Helmolda 
księgi  I  §  8,  król  Obodrytów  przez  Henryka  Ptasznika  ochrzczony  zwal  się  M  i- 
cisla,  ale  u  Kelmolda  podobnej  wzmianki  nie  ma,  co  już  zauważył  Wigger.Mekl. 
Annal.  s.  27. 

'■■')     Thietmar  I  9.     Patrz  niżej  cyt  44. 

■■'*)  Lubusza  teraz  Leubus  w  Hercbergskim  okręgu,  różna  wcale  od  Lubusza 
nad  Odrą.  Porów,  dzieła  tego  T.  II  s.  61.  O  tej  Lubuszy  będziemy  mieli  zrę- 
czność mówić  w  dziale  o  zdobyciu  jej  przez  Bolesława  Chr. 

35)     Thietmar  I  9. 

"')  Giesebrecht,  Wendische  Gesch.  I  23 1;  Staacke,  Deutsche  Gesch.  II  Ab- 
theilung  s.   241. 

*')  Widukind  I  38.  Ungari  Saxoniam  intrare  volentes,  iter  agunt  per  Da- 
leminciam  Sclavorum  et  divisis  sociis  alii  urbem  "Widoni  Thuringo  opugnare  ten- 
tant,  alii  fines  Thuringorum  intrant.  . .  Badacze,  szukając  tego  grodu,  mniemali,  że 
może  być  Życz    (Zeitz),    lub  Wittenberg    nad    Łabą    (Scheltz.    Gesch.  d.  Lausitz.  s. 

16* 


—     244     — 

i  Saksonii  zagroził.  Grafowie  sascy  Zigfryd  i  Herman,  połączy- 
wszy się  z  Turyngami,  wstrzymywali  Madjarów,  a  tymczasem 
król  Henryk  zbierał  wojsko  w  miejscu  Radi,  w  Heilan-  lub 
Wittin-gau.  Gdy  się  o  tem  dowiedzieli  Madjary  ci,  którzy  oble- 
gali miasto,  rzucili  oblężenie  i  przez  Nordturyngiję  spiesząc 
przeciw  Henrykowi,  zdążyli  aż  do  granic  Białej  Ziemi.  Doświad- 
czywszy jednak  w  tem  miejscu  niepowodzenia,  Madjary  z  mnó- 
stwem łupów  w  bydle,  kobietach  i  dziewicach,  zwrócili  się  na  po- 
łudnie do  Szwabengau,  w  kącie  między  rzekami  Solawą  a  Bodą, 
dążąc  na  połączenie  z  pierwszym  swym  korpusem. •^^)  Działo  się 
to  w  późnej  już  jesieni.  Henryk,  nie  życząc  rozpoczynać  walkę, 
rozlokował  wojsko  swe  na  zimowe  leże  (r.  932),  a  Madjary  tym- 
czasem całą  Serbiję  aż  do  Sola  wy  w  swem  ręku  trzymali.  Do- 
piero w  Marcu  r.  933  Henryk  dowiedziawszy  się,  że  Madjary 
zamierzają  do  Saksonii  wtargnąć,  zgromadził  wojska  swe 
w  Hassegau.  Bitwa  pomiędzy  Korbeją  a  Merzeburgiem  trwała 
dzień  cały  i  dopiero  w  nocy  Madjary,  po  ogromnej  stracie  co- 
fnęli się.-'")  Henryk  zwyciężył,  ale  tem  wojna  nie  skończyła  się, 
bo  nieprzyjaciół  wypadało  wyprzeć  jeszcze  z  Serbii.  Henryk 
.ścigał  Madjarów  ostrożnie,  a  gdy  raz  z  siłami  nierównemi  na 
nich  uderzył,  został  zwyciężony  i  przed  pogonią  madjarską  le- 
dwo zdołał  uciec  do  grodu  Bichni,  gdzie  znalazł  ocalenie  od  nie- 
wątpliwej zguby.  ^^')     Dalszych   szczegółów    wojny    tej    nie  posia- 


22.  —  Wyrażenie  Widukinda  Wid  oni  Thuringo  zdaje  sie  wskazywać,  że 
gród  Widona  (męża  siostry  Henryka)  już  na  ziemi  turyngskiej  leżat.  Tak  pojmując 
rzecz  te  i  nowszy  historyk  turyngski  Knochenbauer,  mówi:  „die  Stadt  Widos  lag 
warscheinlich  noch  rechts  der  Unstrut,  innerhalb  Thiiringens;  eine  auf  den  ersten 
Anblick  ansprechende  Yermuthung,  es  sei  Wittenberg,  stimmt  mit  der  Richtung 
des  feindlichen  Einfals  nicht  iiberein."  Geschichte  Thiiringens   1863  s.  95. 

^®)  Wzmiankowane  wyżej  gau,  na  zachód  od  Laby  i  Solawy,  czytelnik  dla 
łatwiejszego  zorientowania  sie  w  obrotach  stron  wojujących,  raczy  na  mapie  roz- 
poznać. 

'»)  Żródla  odnośne  do  wojny  z  Madjarami  podał  Raumer:  Regesta  historiae 
Brandenburgensia,  pod  r.  932   i  933. 

^*')  Thiotmar  I  8,  Rex  autem  Avares  sepenumero  insurgentes,  expulit.  Et 
cum  in  uno  dierum  hos  impari  congressu    ledere    temptaret    victus    in    urbem,    quae 


—     245     — 

damy,  ale  w  rezultacie  okazało  sie,  że  Madjary  ustąpili  z  Serbii, 
Henryk  oswobodził  sie  od  płacenia  im  trybutu,  a  Serbowie  mię- 
dzy Solaw^.  a  Łaba  ostatecznie  ujarzmieni  zostali. 

Dla  wyrozumienia  ówczesnycli  stosunków  międzynarodo- 
wych, ciekawe  byłoby  objaśnienie  pytania:  przez  jakie  kraje 
Madjary  dostali  się  do  Głomaczów  i  którędy  do  domu  wracali? 
Z  rucliów  stron  wojujących  widać,  że  Madjary  mogli  przybyć 
do  Głomaczów  albo  z  południa  przez  Czechy,  albo  ze  wschodu 
przez  Chrobacyję.  Ostatnia  droga  byłaby  dalsza  i  przez  góry 
trudniejsza.  Zatem  najprawdopodobniej,  że  Madjary  przez  Cze- 
chy dążyli.  Ale  tu  znowu  pytanie:  jakimże  sposobem,  zostający 
od  r.  928  w  przyjaznych  stosunkach  z  Henrykiem  Ptasznikiem 
książę  czeski  Wacław  pozwoliłby  wrogom  cesarza  przez  Czechy 
do  Głomaczów  przechodzić  i  nazad  wracać?  Sprawa  ta  ciemna, 
a  jednak  z  niej  uważać  możemy,  że  czy  przez  Czechy,  czy  przez 
Chrobacyję  Madjary  przechodzili,  w  każdym  razie  drogę  po 
ziemiach  słowiańskich  odbywali  i  nigdzie  nie  zachowało  się 
wzmianki,  ani  podania  o  uciemiężeniu  przez  nich  ludności  miej- 
scowej w  X  w,,  co  zdaje  się  poświadczać  przyjazne  usposobie- 
nie, w  owym  czasie,  do  Madjarów  Słowian. 

Ostatnią,  o  ile  nam  wiadomo,  wyprawą  Henryka  Ptasznika 
przeciw  Słowianom,  był  najazd  na  Wkranów,  których  on  danni- 
kami  swymi   uczynił   w  r.  934,*')    Jeżeli   wiadomość    ta   nie  jest 


B  i  c  h  n  i  vocatur,  fugit ;  ibique  mortis  periculum  evadens.  Badaczep  od  Bichni  pod- 
rozumiewają  Pichen  lub  Piichen  nad  Modła  (Mulda)^niiedzy  Wurzen  i  Eilenburg. 

*')  Contin.  Reginon.  a.  934.  Henricus  rex  eodem  anno  Sclavos,  qui  U  u- 
c  r  a  n  i  vocantur,  hostiliter  invasit  et  vicit  sibiąue  tributarios  fecit.  Pawiński,  biorąc 
na  uwagę  ówczesne  wypadki,  mniema,  że  pod  nazwą  Yucrani  wypada  podrozumie- 
wać  nie  Wkranów,  a  Wągrów.  (IIo.iaócKie  C.iaBflHe.  72).  Przeczą  temu  jednak  formy 
nazwy  ludu,  o  którym  mowa.  Itak:  Annal.  Saxo:  Rex  Henricus  Ucranos  Slavos 
hostiliter  invasit  et  vicit;  Annal.  Hildesheim  :  Henricus  rex  in  Wroconin  cum 
exercitu  fuit;  Chr.  Quedlinburg:  rex  Henricus  in  U  c  ronin  profectus  est,  subijci- 
ens  eos  sibi.  (Porów.  Raumer.  Regesta  s.  a.  934.)  Wszędzie  nazwa  Wkranów 
wyraźnie  zapisana  i  dla  tego  słusznie  zauważył  Raumer:  dies  ist  die  erste  Erwah- 
nung  der  Uckermark.  Dla  wykrojenia  zaś  z  Yucrani,  Ukrani,  Wągrów  nie  ma 
sposobu. 


—     246     — 

mylną,  w  takim  razie  przyzn^ićby  wypadało,  że  i  bliżej  do  Odry 
mieszkające  ludy  słowiańskie  narażone  już  były  na  grabieże 
i  zdzierstwa  wiekopomnego  mordercy  Słowian,  króla  Henryka  I. 

4.     Utwierdzenie  się  Niemców  w  Serbii,  między  Solawą  a  Łabą. 

Z  podbojów  dokonanych  w  Słowiańszczyznie  przez  Henryka 
Ptasznika,  jedna  tylko  kraina  serbska  uległa  zupełnemu  ujarz- 
mieniu i  wcieleniu  do  państwa  Niemieckiego  nazawsze.  Inne 
części  Słowiańszczyzny  czasowo  zhołdowane,  do  płacenia  ro- 
cznego trybutu  zobowiązane  zostawały,  ale  wcielać  je  do  pań- 
stwa Niemieckiego  i  urządzać  na  sposób  saski  za  wcześnie  było. 
Rozumieli  to  zdobywcy  i  dla  tego  usilność  swą  zwrócili  wyłą- 
cznie do  przerobienia  Serbii  w  prowincyję  niemiecką. 

Rezydencyja  królewska  Merzeburg  stał  się  razem  siedli- 
skiem władz,  które  miały  rządzić  zdobytą  krainą  między  Solawą 
a  Labą.  Wielkorządzcą  tej  krainy,  Henryk  Ptasznik  ustanowił 
przyjaciela  swego  Zigfryda  z  tytułem  legata.  Zigfryd,  mieszkając 
w  ISIerzeburgu,  sprawował  w  podbitym  kraju  najwyższą  władzę 
wojskową,  sądową  i  administracyjną.^-)  —  Ten  komes  Mersebur- 
giorum,  jak  go  Widukind  nazywa,  miał  pod  swą  władzą  dwóch 
naczelników  wojskowych :  w  ISIerzeburgu  Azika,  komendanta  ta- 
mecznego ..legionu  łotrów"  ^■^)  i  w  Misznie  komendanta  twierdzy, 
niewiadomego  nazwiska.  Ten  ostatni,  siedząc  nad  Łabą,  miał 
czuwać  nad  Milczanami  i  Łużyczanami,  pobierać  od  nich  try- 
but**) i  ziemie  ich  zabierać.  Rzeka  Mulda  (Modła)  dzieląca  kra- 
inę Serbską  na  dwie  połowy,  stanowiła  granicę  władzy  komen- 
dantów.     Azik   rządził    częścią     zachodnią    od    Merzeburga    do 


*-)  Knochenbauer.  Gesch.  Thiiringens,  str.  88,  89;  Posse.  Codex  Saxoniae 
5tr.  5. 

^"l  Widukind  II,  3.  Mittitur  ei  (buntownikowi  czeskiemu  I  Asie  cum  Icgione 
Mesaburiorum  et  valida  manu  Hassiganorum,  additurque  ei  exercitus  Thuringorum. 

")  Thietmar  I,  9.  Henricus...  urbem  faciens,...  nomen  eidem  Miśni  imposuit; 
quam  ut  hodie  in  usu  habetur,  praesidiis  et  imposicionibus  caeteris  munit.  Ex  ea 
31ilzcnos  suae  subactos  dicioni,  censum  persolvere  coegit. 


—     247     — 

Muldy  ^^),  a  jego  kolega  niewiadomego  nazwiska,  siedzący  w  Mi- 
sznie,  rządził  częścią  wschodnią  od  Muldy  do  Łaby  i  dalej  ku 
wschodowi,  jak  daleko  wedrzyć  się  udawało.  Z  tej  wschodniej 
części  powstała  później   Ostmark. 

Podziały  terrytoryalne  Serbii,  składającej  się  z  małych  żup, 
zdobywcy  utrzymali  i  skorzystali  z  nich  dla  swych  celów.  Wła- 
dze ludowe  w  żupach  i  grodach,  od  chwili  podboju  podlegały 
urzędnikom  królewskim  gau-grafom,  w  grodach  większych 
burg-grafom,  a  w  mniejszych,  t.  j.  w  burgwardach  burg- 
wójtom  (Burgvoigt.)  Wszyscy  ci  grafy  byli  naczelnikami 
przeznaczonych  do  pilnowania  zamków  i  bram  miejskich  oręż- 
ników,  zwanych  strażami,  kukesburger.^") 

Grody  słowiańskie,  stając  się  fundamentem  miast  niemiec- 
kich, formujących  się  ledwo  co  na  sposób  frankski,  przybierały 
kształty  cudzoziemskie.  Zwyczajnie  w  zamku  lub  warowni,  na 
wyższem  miejscu  zbudowanej,  osadzano  komendanta  ze  strażą, 
a  na  podgrodziu  mieściła  się  ludność  kupiecka  i  rzemieślnicza, 
z  Niemiec  przybywająca.  Z  tej  ludności,  obowiązanej  bronić  mia- 
sta swego,  zwyczajnie  otoczonego,  jeśli  nie  murem,  to  przynaj- 
mniej częstokołem,  tworzyły  się  kompanije  wojowników,  które, 
w  razie  potrzeby,  obowiązane  były  wyruszać  w  pole,  jeśli  od 
tego  ludność  miejska  nie  była  szczególnym  przywilejem  uwol- 
nioną.^') 

Według  zwyczajów  X  w.  prawa  zdobywcy  niczem  nie  były 
ograniczone.  Mógł  on  bezkarnie  ludzi  zabijać,  osady  palić,  ko- 
biety i  dzieci  w  niewolę  zabierać,  ludność  z  ojczyzny  wysiedlać, 
sprzedawać  żydom,  którzy    w  tym  czasie   prowadzili  już  znaczny 


*^)  Późniejszy  comes  merzeburgski  Eziko  zmarł  w  Liubizici  nad  Mulda 
^(Thietmar  VI,  12).  Wypadek  ten  badacze  uważają  za  wskazówkę,  że  grafstwo  mer- 
zeburgskie  aż  do  Muldy  sięgało.     Knochenbauer,  Gesch.  Thiiringens  89,  cyt.   i. 

*^)  O  kukesburgerach,  których  Thietmar  zowie  Satelites,  slavonici 
m  i  1  i  t  e  s  powiemy  obszerniej  w  dziale  o  napadzie  Bolesława  Chr.  na  Miszno. 

*')     Gebhardi,  Algemeine  Weltgeschiclite,  T.   52,  str.  302, 


—    248    — 

handel  niewolnikami  słowiańskimi."^)  Z  bezprawia  tego  korzy- 
stał Henryk  Ptasznik  w  szerokich  rozmiarach,  a  jeśli  nie  wyrżnął 
wszystkich  Serbów,  to  tylko  z  rachunku,  bo  któż  by  podatki 
płacił,  ziemie  uprawiał,  sług  i  robotników  dostarczał?  Owszem, 
ludność  słowiańska,  zostawiona  w  swych  osadach,  miała  służyć 
królom  niemieckim  i  sługom  ich  środkiem  do  wzbogacenia  sie 
i  dalszych  zaborów  na  Wschodzie;  krótki  przeciąg  czasu  od 
ujarzmienia  Serbów  do  śmierci  króla  Henryka  (929—936),  nie 
pozwolił  mu  zająć  sie  uposażeniem  swych  grafów  w  zdobytym 
kraju,  ani  szerzeniem  chrześciaństwa  żełazem  i  pożogą.  Doko- 
naniem tego  wsławił  sie  dopiero  syn  jego  Otton  I,  u  Niemców 
Wielkim  zwany. 

§  46. 

Ujarzmienie  Weletów  i  Obodrytów  przez  króla 
Ottona  I  (936—951.) 

I.     Założenie  w  Magdeburgu  rezydencyi  królewskiej. 

Rozpoczęte  przez  Henryka  Ptasznika  ujarzmienie  Słowiań- 
szczyzny nadłabskiej  przedłużał  syn  jego  Otton  I,  nie  szczędząc, 
w  ciągu  długiego  panowania  swego  (936 — 977),  pracy,  krwi 
i  kosztów  dla  dopięcia  odwiecznego  celu  polityki  niemieckiej: 
Drang  nach  Osten. 

Granicę  państwa  Niemieckiego  nad  Łabą  znalazł  Otton  I 
dostatecznie  przez  ojca  jego  umocowaną,  ale  ze  zmianą  stosun- 
ków politycznych  po  ujarzmieniu  Serbów,  zjawiły  się  potrzeby 
wymagające  innych  strategicznych  punktów.  Merzeburg,  jako 
rezydencyja  królewska,  nie  odpowiadał  wymaganiom  polityki, 
zamierzającej  zwrócić  czynność  swą  głównie  przeciw  Słowianom 
dolnej  Łaby.  Zanadto  na  południe  posunięty  Merzeburg  nie 
mógł  być  ani  podstawą  do  wypraw  iiad   dolną  Labę,  ani  punk- 


**)     Szajnocha,     Słowianie    w    Andaluzyi,    patr^    pismo    zbiorowe,    Jozafata 
Ohryzko,   1859. 


—     249     — 

tern  obserwacyjnym  do  czuwania  nad  Weletami  i  Obodrytami, 
chociaż  zniewolonymi  już  do  składania  trybutu  królowi  niemiec- 
kiemu, lecz  zawsze  do  energicznego  odporu  gotowymi.  Otton  I 
postanowił  przenieść  rezydencye  swa  do  stosów  niej  szego  miej- 
sca, i  na  ten  cel  wybrał  starożytny  gród  słowiański  nad  Laba 
Dziewin,  od  czasów  Karola  W.  Magdeburgiem  zwany.  Wnet 
wiec,  po  wstąpieniu  na  tron ,  Otton  I  przeniósł  rezydencyje  swa 
do  Magdeburga,  gdzie  miasto  zbudował  „w  celu  pozyskania  na- 
grody wiekuistej  i  dobra  ojczyzny  własnej". \)  Odtąd  Magdeburg 
stał  się  nie  tylko  pierwszym  placem  broni,  zbiorem  przedniej- 
szego  rycerstwa,  ale  i  głównem  miejscem  zarządu  wojennego  sił 
przeznaczonych  do  działania  przeciw  Słowianom.  Dla  załatwie- 
nia spraw  państwa,  Otton  1  wyjeżdya  często  nad  Ren,  do 
Włoch  i  Bawaryi,  ale,  jak  tylko  możność  pozwala,  wraca  do 
Magdeburga,  ,.gdzie  ^^^  pragnął  znaleźć  spoczynek  dla  zwłok 
swych  po  zgonie".-) 

Wszakże  nie  dla  przyjemności  życia,  których  w  Magde- 
burgu nie  było  wcale,  lecz  inne  ważniejsze  pobudki  pociągały 
Ottona  I  do  pustych  i  napół  dzikich  jeszcze  nadłabskich  po- 
brzeży.  Tradycyjna  polityka  ..posuwania  się  na  wschód"  pod- 
niecała go  przesiadywać  nad  Łabą,  zkąd  oczom  jego  odkrywała 
się  niezmierzona  równina  słowiańska,  pełna  ludu  tęgiego  i  bo- 
gatych zasobów  miejscowych  bez  końca.  Na  tej  równinie  Niemcy 
spodziewali  się  znaleźć  dla  siebie  i  swych  potomków  bogactwa, 
sławę,  wzmocnienie  sił  państwowych,  ale  nie  tajno  im  było  iż 
dla  osiągnienia  podobnych  nadziei,  wypadało  w  pocie  czoła  pra- 
cować wieki,  morze  całe  krwi  przelać,  ludy  wyplenić,  świat 
zbrodniami  zadziwić!  Nie  troszczyli  się  wszakże  Niemcy  X  w. 
o  to,  co  potomność  o  ich  czynach  powie:  ziemia  słowiańska  za- 
nadto była  ponętną,  aby  jakie  bądź  względy  humanitarne  mogły 
powściągnąć  chciwość  teutońską. 


1)     Tbietmar   II,  2. 
-)     Thietmar  II,  5. 


—       250       — 

w  Magdeburgu,  jako  najdogodniejszym  punkcie  do  wyko- 
nania ogromnej  wagi  zadania,  Otton  I  najczęściej  przesiadując, 
naradzał  się  z  margrafami  o  potrzebach  wojennych.  Tu  sie  knuły 
zamachy  w  celu  ujarzmienia  Słowian,  tu,  na  rachunek  zdziera- 
nego z  nich  trybutu,  wznosiły  się  pyszne  kościoły,  tu  zebrane 
„legiony  łotrów",  gotowe  były,  na  skinienie  królewskie,  rzucić 
się  albo  na  północ  ku  Pomorzu,  albo  na  południe  ku  Czechom. 
Z  Magdeburga  wyjdą  później  missionarze  niemieccy,  aby  przez 
kościół  ludy  słowiańskie  w  poddaństwo  niemieckie  zaprządz.  Ale 
nim  to  nastąpi,  gruba  siła  ma  ułatwić  ujarzmienie  Słowiań- 
szczyzny ! 

2.     Pograniczne  legacyje  Hermana  Billinga  i  Gerona. 

Podczas  wstąpienia  na  tron  Ottona  I,  komes  merzeburgski 
Zigfryd,  o  którym  wspomnieliśmy  wyżej,  mieszkając  w  Merze- 
burgu,  był  stróżem  pogranicza  wschodniego,  z  tytułem  prokura- 
tora, i  jako  krewny  królewski  bezwątpienia  obszerną  władzę  po- 
siadał. —  Dziedzicznym  ksi-ęciem  saskim  Otton  I  ustanowił  Her- 
mana Billinga,  jednego  ze  znakomitszych  panów  saskich.^)  W  rok 
później,  po  zmarłym  Zigfrydzie  (r.  937),  król  Otton  mianował 
komesa  Gerona  legatem  pogranicza  serbskiego^),  zajmującego 
przestrzeń  od  gór  Harcu  do  Solawy  i  od  tej  rzeki  na  wschód 
do  r.  Mćdły^);  a  dalej  na  wschód  do  legacyi  Gerona  miało 
należyć  wszystko  to,  co  oręż   niemiecki    zdobywał.  —  Tym  spo- 


^)  Widukind  II,  4.  Placuit  igitur  novo  regi  novum  principem  militiae  con- 
stituere ;  elegitque  ad  hoc  officium  virum  nobilem  et  industrium  satisąue  prudentem 
nomine   Hćrimannum. 

*)  Widukind  II,  <)  an,  937,  defunctus  est  Sigfridus  comes.  cujus  legationem 
cum  sibi  vendicasset  Thancmarus,  —  et  regali  dono  cessisset  Geroni  comiti,  aflictus 
est  Thancmarus  tristitia  magna. 

■'')  Granice  niepewne,  ale  pierwotnie  Marka  Wschodnia  obejmowała  z  lewej 
strony  Solawy:  Szwaben-gau.  Hasse-gau,  Frisenfeld  z  Gernrode,  Walbek  i  Mansfed, 
a  z  prawej  strony  Solawy  serbską  krainę  do  r.  Muldy.  Worbs.  Was  heist  die  Ost- 
Mark,  w  Neue-Archiv  r.  1804  czę.  I  s.  191;  Hoffmann.  Script  rer,  lusat.  T.  IV  ex- 
ccrpta  ex  annalibus  Gerenrodensibus  s,   145. 


—      251       — 

sobem  powstały  dwie  legacyje:  północna  Billinga  i  wschodnia 
Gerona,  rozszerzające  się  w  miarę  zaborów.  Był  to  początek 
przyszłych  marelc:  Północnej  i  Wschodniej. 

W  samym  początlcu  panowania  Ottona  I  zaszły  nieporozu- 
mienia z  Ratarami*'},  Ictórzy  obrazili  posłów  Tanlcmara,  starszego 
brata  króla  Ottona,  lecz  z  innej  matki  urodzonego.')  Herman 
Billing,  jako  pograniczny  legat,  walczył  w  przytomności  króla 
Ottona  z  Katarami,  którzy  do  uległości  zmuszeni  zostali  (25  wrze- 
śnia 936).^)  Odtąd  poczyna  się  długa  karyera  rodu  Billingów. 
Wielkorządztwo  Hermana  rozciągało  się  na  tę  właśnie  miejsco- 
wość, gdzie  leżały  ogromne  dobra  Billingów.  Zainteresowany  po- 
większeniem swego  majątku,  a  przy  tem  nienawidząc  Słowian, 
Herman  wszelkiemi  siłami  starał  się  zaokrąglić  swe  posiadłośsi 
kosztem  sąsiednich  Słowian.  Miasto  Luneburg,  od  czasów  Ka- 
rola W.  słynne  jako  punkt  handlowy  ze  Słowianami,  stało  się 
siedliskiem  Hermana  Billinga,  głównym  zborem  jego  wojowni- 
ków. Tu,  na  pograniczu  z  Obodrytami  i  Lutykami,  Herman  roz- 
począł długą  pracę  ku  ujarzmieniu  sąsiadów,  nie  szczędząc  po- 
dejść, oszukaństwa  i  zdrady.  Nieprzebłagana  nienawiść  do  Sło- 
wian, z  gotowością    do    najokropniejszych  przeciw  nim  środków 


")  Widukind  II,  4  a.  936,  Rex  (Otto)  cum  onini  excrcitu  iiitrat  terminos 
birbarorum  ad  refefenclam  illorum  saevitiam.  Datum  quippe  erat  ilUs  et  aii- 
tea  a  patre  suo  bellum,  eo  quod  violassent  legałoś  Thancmari,  filii  sui.  A  ponieważ 
w  poprzednim  rozdziale  "Widukind  mówi  o  Czechach,  z  tego  wnioskowano,  że  wy- 
raz powyższy  barbarorum  tyczy  sie  -Czechów,  lecz  niewłaściwość  podobnego 
mniemania  dawno  już  objaśniono.  (Porów.  Palacki.  Dejiny  naród  Ceskeho  I,  s. 
233  przypisek  215.)  Natomiast  "badacze  biorąc  na  uwagę,  że  we  dwa  tygodnie  po 
odbyciu  wyprawy  przeciw  Słowianom,  król  Otton,  czyniąc  w  Magdeburgu  nadanie 
klasztorowi  Fuldeńskiemu,  wyraził  sie:  quando  de  provłncia  Slavorum,  qui  vocatur 
Riadere,  in  pace  venimus  ad  Magathaburg  14  Octobris  an.  936  (Raumer.  Regesta 
N.  128;  Klempin  Pommersche  Urkundenbuch  N.  9),  —  zauważyli,  że  wyprawa,  za 
pokrzywdzenie  posłów  Tankmara,   odbyła  sie  przeciw  Katarom, 

')  Pierwszą  żoną  Henryka  Ptasznilca  była  Hateburda,  córka  Erwina,  do  któ- 
rego należała  część  Merzeburga,  Starem  miastem  zwana.  Z  tej  żony  Henryk  miał 
syna  Tamo,  czyli  Tankmara,  potem  porzuciwszy  ją,  w  małżeństwo  pojął  Matyldę, 
która  wydała  mu  trzech  synów:   Ottona,  Henryka  i  Brunona.     Thiętmar  I,  4,  6, 

^j     Widukind  II,  c.  4. 


-        252        — 

cechowały  Hermana  Billinga  i  w  spadku  przelały  sie  na  ród 
jego,  który  w  ciągu  dwóch  wieków  pracując  nad  wykonaniem 
zadania,  przez  przodka  podanego,  dręczył  Słowian  niepomier- 
nem  zdzierstwem. 

Mianowanie  Gerona  legatem  pogranicza  Wschodniego  mo- 
cno oburzyło  królewicza  Tankmara,  który  sam  dobijał  się  tej 
godności.**)  Porozumiawszy  się  więc  z  innymi  malkontentami, 
Tankmar  podniósł  rokosz  przeciw  królowi  Ottonowi  I,  i  rozpo- 
czął wojnę  domową,  lecz  pobity  szukał  schronienia  w  Eresbergu 
i  tam  w  kościele  przy  ołtarzu  poległ  r.  938,^") 

3.     Wojna  Ottona  I  z  Czechami.     Najazdy  Madjarów  na  Saksoniję 
(r.  937—938).     Powstanie  Słowian  r.  939. 

Walka  Ottona  z  Katarami  w  pierwszym  roku  panowania 
jego,  było  tylko  wstępem  do  dalszych  zamiarów  przeciw  Słowia- 
nom, z  którymi  on  się  obchodził,  jakby  ze  swymi  poddanymi. 
Gdy  bowiem  w  Czechach  Bolesław  I,  dla  powściągnienia  buntu 
pewnego  możnowładzcy,  rozpoczął  przeciw  niemu  wyprawę  zbroj- 
ną (r.  936),  na  pomoc  buntownikowi  zjawiły  się  dwa  legiony 
niemieckie,  z  których  jednym  dowodził  komendant  łotrów  mer- 
zeburgskich  Azik.^^)  Oczywiście,  że  bez  rozkazu  króla  Ottona 
ani  Azik,  ani  zwierzchnik  jego  prokurator  Zigfryd  nie  ośmieliliby 
się  wtargnięciem  do  Czech  rozpocząć  wojnę,  która  się  lat  14 
ciągnęła^-)  (936—951). 

Wojna  z  Czechami,  zaburzenia  w  Saksonii  z  powodu  buntu 
królewicza  Tankmara,  a  przytem  rozdrażnienie  Słowian  zdzier- 
stwem urzędników  niemieckich,  podawały  Madjarom  zręczność 
do  nowego  złupieżenia  Saksonii. ^'^)  Wyprawa  ich  w  r.  937,  skie- 

")     Porów,  wyżej  cyt.  4. 

10)     Widukind  II,   ii;  Thietmar  IF,   1. 

")     Porów,  wyżej  §  44,  przyp.  25  i  §   45  przyp.  43  s.  225,   246. 

12)  Wyżej  §  44  str.  225.  Do  tego  Sigebert  Gemblacensis:  longa  inter  eos 
concertatio  per  14  annos  protracta. 

i'j  Annal.  Quedlinburg  a.  937.  Everhardus  du\  Francorum  et  Wigmanus  Saxo- 
nicus,  atque  improbus  Thancmer,  inani  consensu,  conspiraverunt  in  regem..In  eadem 
tęmpćstate  venientesUngari  vastaveruntThuringiam,  deinde  in  Sasoniam,  M.  G.  T.V  s.56. 


—     253     — 

rowana  przez  Frankoniję  do  Saksonii,  nie  udała  sie.  Otton  zmu- 
sił Madjarów  z  Frankonii  cofnąć  się  do  domu.^^)  Ale  wyprawa 
r.  938  powiodła  się  pomyślniej.  Dobrawszy  się  do  Saksonii,  Ma- 
djary  rozłożyli  się  obozem  nad  r.  Boda,  łupieży  li  sąsiednie  oko- 
lice i  próbowali  nawet  szturmować  warowne  grody  Stediren- 
burg,  Werle,  Hebesheim,  a  jeden  hufiec  ich,  przez  Nordturyn- 
giję  dobiegł  do  granic  Białej  Ziemi,  lecz  zdradą  jakiegoś  Sło- 
wianina zaprowadzony  w  błotnistą  miejscowość  Dremblik,  zgi- 
nął.'^) A  chociaż  współcześni  Niemcy  przechwalali  się  ze  swych 
sukcessów  nad  Madjarami,  Avidocznie  jednak,  że  Madjary  połu- 
pieżywszy  ile  się  im  podobało  Saksoniję,  zwyczajem  swym  co- 
fnęli się  ze  zdobyczą  do  domu.""') 

Najazdy  Madjarów  w  latach  937  i  938,  bunt  Tankmara,  tu- 
dzież wojna  Niemców  z  Czechami  podawały  Słowianom  nadłab- 
skim  nadzieję  wydobycia  się  z  pod  przemocy  wrogów.  A  gdy 
jeszcze  młodszy  brat  króla  Ottona  Henryk  podniósł  przeciw 
niemu  rokosz,  Słowianom  wydało  się,  że  nadeszła  nareszcie  do 
powstania  pora.^')  Nauczeni  niepowodzeniami  dawniejszej  walki 
z  Niemcami  pojedynczych  plemion,  Słowianie  porozumieli  się  do 
wspólnego,  wszystkiemi    siłami   działania.     Powstanie    rozpoczęli 


1')  Widukind  II,  5  an.  937.  Antiąui  hostes  Hungari  venerunt  virtutem  pro- 
bare  novi  regis.  Intrantes  autem  Franciam,  statuenint,  si  possent  ab  occidentale 
plaga  imadeie  Saxoniam.  Rex  autem  audiens  nihil  moralus,  cum  exercitu  valido 
ocurrit  illis,  fugavitqne  et  terminis  suis  abegit.  Tbietmar  II,  i.  Avares  quoque  patri 
sułmet  ąuondam  contrarii,  sed  diu  pacificati,  iterum  insurgunt,  celeriterque  fugati 
redeunt  (a.  937.) 

>5)  Widukind  II,  14  a.  938  antiqui  hostes  nostri  Ungarii  subito  irruunt  in 
Sasoniam,  et  castris  super  litus  Bodae  fluminis  collocatis  inde  in  omnem  regionem 
diffunduntur,  circa  urbem,  quae  dicitur  Stiedereburg,  Exercitus  arte  cujusdam  Slavi 
in  locum,  qui  dicitur  Thrimmining,  deductus  difficultate  locorum  ac  manu  circumfu- 
sus  armatorum  periit.  Do  tego  szczegóły  w  Chroń.  Corbejens  i  Annal.  Saxo,  Porów. 
Raumer.  Regesta,  s.  a.  938. 

16)  Widocznie  porażka  Madjarów  w  pobliżu  Mcrzeburga  933  r.  nie  była 
tak  straszna,  jeśli  we  cztery  lata  później  ośmielili  sie  te  same  miejscowość  najechać 
i  grabić. 

1')  Widukind  II,  20.  Barbari  labore  nostro  (Emporung  Heinrichs  gegen 
Otto),  elati,  nusquam  ab  incendio,  caede  ac  depopulatione  vacabant,  Geronemque, 
quem  sibi  rex  praefecerat,  cum  dolo  perimere  cogitant. 


—     254     — 

Obodryci  zniszczeniem  wojska  niemieckiego  i  zabiciem  wodza 
jego  Kajki  albo  Hiki  (r.  939).  Za  ich  przykładem  inni  Słowia- 
nie mieli  napaść  na  Gerona,  lecz  ten,  przewidując  wymierzone 
przeciw  niemu  ciosy,  udał,  że  o  niczem  nie  wie  i  pod  pozorem 
przyjaźni,  zaprosił  do  siebie  na  ucztę  trzydziestu  okolicznych 
książąt  (żupanów)  słowiańskich,  których  po  uczcie  kazał  wy- 
mordować.^^) 

Rozgłos  o  takim  postępku  bezecnym  i  naruszeniu  wysoko  , 
u  Słowian  szanowanej  gościnności,  wywołał  straszne  oburzenie. 
Walka  na  śmierć  z  Niemcami  poruszyła  do  oręża  wszystkie  nad- 
labskie  ludy.  Geron,  party  przez  Słowian,  wzywał  pomocy  od 
króla,  lecz  ten,  w  obec  wojny  domowej  z  młodszym  bratem  swym 
Henrykiem,  sam  był  w  położeniu  nadzwyczaj  przykrem.  Walka 
przybierała  charakter  morderczy.  Słowianom  dostawało  się  nie- 
raz okropnie,  ,.lecz  niezważając  na  wszelkie  niepowodzenia,  prze- 
kładali oni  wojnę  nad  pokój,  gotowi  będąc  raczej  znosić  wszel- 
kie klęski  wojny,  aniżeli  stracić  swobodę  najmilszą."  —  „Byli  to 
ludzie  mocni,  w  pracy  wytrwali,  przyzwyczajeni  byle  czem  za- 
dawalniać  się,  a  co  dla  naszych  (Saksów)  byłoby  nadzwyczaj 
trudnym  czynem,  to  Słowianie  z  przyjemnością  znoszą."  "') 

Rozbity  przez  Słowian  Gero  uciekł  za  Łabę,  ale  nie  upadł 
na  duchu,  knuje  on  powtórnie  zdradę.  Pieniędzmi  i  obietnicami 
skłania  uprowadzonego  jeszcze  przez  Henryka  Ptasznika  i  ba- 
wiącego u  Niemców  księcia  Hobolanów  Tugomira,  już  ochrzco- 
nego,-**)  aby  mu  zdradą  kraj  ojczysty  poddał.  Tugomir,  uciekł- 
szy niby  od  Niemców,  przybył   do  Branibora.     Tam    od    swoich 


18)     Wjdukind  LI,  20. 

'")  Widukind  II,  20.  Uli  vero  nihilominus  bellum  quam  pacem  elegerunt, 
omnem  miseriam  carae  libertati  postponentes.  Est  namque  hujuscemodi  genus  ho- 
minum  durum  et  laboris  patiens,  victu  levissimo  assuetum;  et  quod  nostris  gravi 
oneri  esse  solet,  Slavi  pro  ąuandam  voluptate  ducunt. 

"")  W  nekrologii  klasztoru  Molenbekskiego  zapisano;  VIII  kał.  Jun.  Tugu- 
mir  dux  (obiit.j  Raumer.  Regesta,  pod  r.  940,  Z  tego  historycy  wnioskują,  że 
Tugomir  miał  być  już  ochrzczonym. 


—     255     — 

poznany  i  za  władzcę  przyjęty,  zawezwał  do  siebie  synowca",  je- 
dynego ze  wszystkich  tej  ziemi  książąt,  ocalałego  podczas  zabu- 
rzeń ówczesnych,-')  podstępem  zabił  go,  a  kraj  swój  Geronowd 
poddał,  (r.  939.)  Osłupieni  podobnym  postępkiem  Tugomira, 
Słowianie  aż  po  Odrę  wojować  przestali  i  zgodzili  się  trybut 
królowi  płacić.--) 

Podwójna  zdrada  poskromiwszy  Słowian,  Gero  nieprze- 
stawał  dobijać  się  opanowania  sąsiednich  krajów  słovviańskicli 
niby  dla  króla,  lecz  w  gruncie  rzeczy  dla  utworzenia  udzielnego 
władztwa  synowi  swemu  Zigfrydowi.  Nie  przestawał  więc  wdzie- 
rać się  do  sąsiednich  okolic  i  obdzierać  Słowian.  Żołnierze  jego 
uczęszczając  ,.expedycyje"  swe  po  trybut,  przy  wybieraniu  któ- 
rego dopuszczali  się  nadużyć,  tak  dokuczyli  Słowianom,  że  ci 
znienawidziwszy  Gerona,  chwytali  za  oręż  i  zabijali  jego  pobor- 
ców.--') Tymczasem  zaburzenia  w  Niemczech,  nieporozumienia 
z  Francyją,  sprawy  włoskie,  wojna  z  Czechami,  a  wreszcie  bunty 
najbliższych  krew^nych  Ottona  I,  zmusiły  go  spuścić  z  uwagi 
Słowian  i  na  lat  dziesięć  (941-951)  zostawić  ich  w  pokoju.  Gero, 
zmuszony  nieść  pomoc  królowi,  nie  mógł  niczego  nowego  przed- 
sięwziąć na  wschód  od  Łaby,  a  król  potrzebując  pomocy,  nie 
baczył  na  jego  zdzierstwa.-^)  —  Była  to  chwila  w  dziejach  Sło- 
wiańszczyzny zaodrzańskiej  nie  już  szczęśliwego  odpoczynku,  lecz 
ocierania  łez  na  zgliszczach  i  trupach  braci,    chwila  oczekiwania 


21)  Widukind  II,  21  mówi,  że  przybywszy  do  Branibora,  Tugomir,  qui  iure 
gentis  paterna  successione  dominus  esset  eorum,  qui  dicuntur  Heveldi, 
wezwał  nepotem  suum,  qui  ex  omnibus  principibus  gentis  supererat  Z  tego  wypada, 
że  księciem  ziemi  był  Tugomir  a  nie  jego  synowiec,  który  chociaż  także  był  Ijsię- 
ciem,   ale  nie  paterna  successione. 

22)  Widukind  II,  2i.  Quo  facto  omnes  barbarae  nationes  usque  in  Oderam 
fluvium  simili  modo  tributis  regalibus  se  subjugarunt. 

2'')  Widukind  II,  30.  Eo  tempore  barbarorum  bellum  fervebat.  Et  cum  mi- 
lites  ad  manum  Geronis  praesidis  conscripti  crebra  expeditione  attenuaren- 
turetdonativis  vel  tributariis  praemiis  minus  adjuvari  possent,  eo 
quod  tributa  passim  negarentur,   seditioso  odio  in  Geronem    exacuuntur, 

2*)  Widukind  II,  30,  w  dodatek  do  tekstu  powyższej  cytaty,  zapisał:  reiŁ 
vero  ad  communes  utilitates  reipublicae  Geroni  semper  juxta  erat. 


większych  jeszcze  nieszczęść,  które  spaść  miały  w  przyszłości. 
Pojmując  doskonale  ówczesne  stosunki  pomiędzy  Słowianami 
a  Niemcami,  naoczny  świadek  walki  sąsiednich  narodów  Widu- 
kind  powiada:  ,.i  długo  jeszcze  doświadczać  będziemy  zmienne 
powodzenia  wojny,  walcząc  za  sławę  i  szerokie  panowanie,  a  oni 
za  swobodę  i  wyzwolenie  się  z  niewolniczej  podległości."  -^) 


§  47. 

Zaburzenia    w   krajach    Obodrytów    i    Lutyków 
(954—960.) 

I,  Powstanie  Wkranów  r.  954.  Najazd  Billinga  na  Obodrytów  r.  954,  w  od- 
wet za  najazd  na  Saksoniję.    Powstanie  Słowian  r.  955,  klęska  icli. 

Zaprowadzane  przez  Niemców  porządki  nieznośnemi  wydały 
się  Słowianom.  Wkranie,  czując  się  na  siłach,  niestarganych 
jeszcze  w  walkach  z  Niemcami,  stawiali  im  opór.  Margraf  Ge- 
ron  zamierzył  zmusić  Wkranów  do  posłuszeństwa  i  w  tym  celu 
przedsięwziął  wyprawę,  w  towarzystwie  zięcia  króla  Ottona,  Kon- 
rada Lotaryńgskiego,  który  heroicznym  czynem  postanowił 
stwierdzić  przymierze  z  teściem,  po  przerwaniu  wspólnie  z  in- 
nymi rokoszanami  przeciw  niemu  walki.  Dwaj  wodzowie  ude- 
rzyli na  Wkranów,  pobili  ich  i  ogromne  łupy  zabrali,^)  r.  954. 
Czyn  ten  opromienił  nowym  blaskiem  sławy  Gerona,  którego 
i  przedtem  szanowano  w  Niemczech,  jako  znakomitego  wodza, 
ale  po  zwycięztwne  nad  Wkranami  po  całych  Niemczech  uwa- 
żano go  za  wielkiego    i    sławnego  męża.-)     Spokój  trwał  jednak 


25)  Widukind  II.  20,  Transeunt  sanę  dies  plurimi,  his  pro  gloria  et  pro 
magno  latoąue  imperio,  illis  pro  libertate  ac  ultima  servitute  varie  certautibus. 

1)  Widukind  III,  42  a.  954.  Eo  anno  Slavi,  qui  dicuntur  Uchri  a  Gerone 
cum  magna  gloria  devicti,  cum  ei  praesidio  esset  dux  Conradus  a  rege  missus. 
Praeda  inde  ingens  ducta;  Saxoniae  laetitia  magna  exorta. 

-;  Widukind  III,  54.  Gero  olim  licet  multis  gestis  insigniis  clarus  habere- 
tur,  jam  tamen  magnus  ac  celebris  ubique  praedicebatur,  eo  qnod  Slavos.  qui  di- 
cuntur Uchri  cum  magna  gloria  cepisset. 


—     ^':>1     — 

niedługo,  bo  w  nieszczęśliwej  Słowiańszczyznie  wszelkie  intrygi 
wrogów,  znajdywały  dla  swej  czynności  obszerne  i  nadzwyczaj 
dogodne  miejsce. 

Powód  do  zaburzeń  podał  wychowaniec  Icróla  Ottona  I 
Wichman,  który,  czując  sie  obrażonym  przez  krewnego  swego 
Hermana  Billinga  ograbieniem  go  z  majątku,  zmówił  się  z  bra- 
tem swym  Egbertem  i  wspólnie  z  nim  rozpoczął  w  Saksonii 
wojnę  domową.  Billing  powściągnął  jednak  wicłirzycieli,  a  król 
Otton  I,  rozsądziwszy  sprawę,  uwolnił  braci  od  kary,  ale  Wich- 
mana  kazał  pod  strażą  trzymać.  Wkrótce  potem  Ottonowi  I  wy- 
padło do  Bawaryi  udać  się.  Wicliman,  udawszy  chorego,  pozo- 
stał w  Saksonii,  wszedł  znowu  w  zmowę  z  Egbertem,  lecz  nie 
będąc  w  siłach  walczyć  z  Billingiem,  bracia  uciekli  do  Nakuna 
1  Stojgniewa,-')  książąt  obodryckich^),  (r.  954),  którzy,  jak  po- 
wiada Widukind,  zawsze  byli  gotowi  do  wojny  z  Saksami. 

Ruszył  Billing  z  wojskiem  do  kraju  nieprzyjaciół,  podstąpił 
pod  gród  Swietły  kra,niec,^)  w  którym  zamknęli  się  krewni  jego 

■■')  Widukind  III,  29,  30,  31 ;  Thietmar  II,  6  ex  parte  .Slavoiuni  bellum  in- 
gruit  horridum,  hortatu  Yigmanni  comitis  et  Egbehrti,  ducatu  avtem  Nacconis  et  Stoin- 
negui  fratris  ejus;  Widukind  III,  50  sociaverunt  sibi  duos  subregulos  barbarorum, 
Saxonibus  jam  olim  infestos,  Naconem  et  fratrem  ejus.  Zwyczajnie  braci  tych  histo- 
rycy zowia  Nakoiiem  i  Stojgniewem,  ale  ju2  Kunik  zauważył,  że  w  języku  sło- 
wiańskim suffiks  un  właściwy  jest  w  nazwach  rzeczowych,  a  także  i  w  imionach 
własnych  :  Bogun,  Radun,  Jarun,  i  że  w  dolcumentach  meklenburgskich  forma  N  a- 
con  używała  sie  zamiast  słowiańskiej  N  a  k  u  n,  czego  ślad  jest  w  nazwach  miej- 
scowych: 1 23 1  Nacunstorp  etc,  —  twierdzi,  że  właściwa  formą  jest  Na  kun. 
A-lócKpii,   103. 

^)  Nakuna  i  Stojgniewa  zwyczajnie  za  książąt  obodryckich  uważano,  lecz 
Pawiński  (IToJiaoCKie  CiaBane  81),  mniema,  że  ich  za  książąt  Weletów  policzyć  wy- 
pada. Sprzeciwia  się  temu  świadectwo  Ibraima-ibu-Jakób,  który  wyraźnie  mówi, 
że  kraina  Nakuna  leżąca  na  samym  kresie  zachodu,  graniczy  z  Saksoniją,  poczęści 
z  Germaniją,  co  mianowicie  położeniu  ziemi  Obodrytów  odpowiada.  Przy  tem 
Ibraim-ibn-Jakób  powiada,  że  Nakun  posiada  gród,  który  się  zowie  Wielka 
twierdza,  badacze  zaś  przyznali,  że  twierdzą  tą  jest  Weligard.  —  Oprócz  tego 
w  liczbie  ludów  słowiańskich,  które  przeciw  Niemcom  walczyły,  Widukind  na 
pierwszem  miejscu  stawia  Obodrytów,  co  zdaje  się  także  wskazywać,  że  główna 
rola  w  wojnie  książętom  obodryckim  przypadła.  Kunik.  A.ióeKpii  47,  48,  102, 
tudzież  dzieła  tego  T.  II  s.  yx). 

^)  Widukind  III,  51  a.  955.  Ductus  exercitus  a  duce,  reperti  sunt  in  urbe 
Tom  III.  ,- 


-      258     — 

Wichman  i  Egrbert.  lecz  zmuszony  z  niczem  do  domu  powrócić, 
udał  się  do  króla  Ottona  o  rychła  pomoc,")  ale  ten  oblegając 
w  Regensburgu  zbuntowanych  wasalów  i  gotując  się  do  sta- 
nowczej walki  z  Madjarami,  sam  ściągał  z  całej  Germanii  wo- 
jenne posiłki.  Tymczasem  Słowianie,  pod  wodzą  AYichmana, 
wpadłszy  do  Saksonii  w  Kwietniu  r.  955,  tak  przycisnęli  Bil- 
linga,  że  on  nie  przewidując  możności  stawienia  im  oporu,  roz- 
kazał wojsku  i  mieszkańcom,  zgromadzonym  pod  warownią 
K  o  k  a  r  e  s  c  e  m ,")  poddać  się  nieprzyjaciołom  na  wszelkicłi, 
jakich  wymagać  będą,  warunkach.  Za  zbliżeniem  się  Słowian, 
oblężeni,  nie  stawiając  oporu,  zyskali  pozwolenie  opuścić  miasto 
z  żonami  i  dziećmi,  z  warunkiem  aby  niewolnicy,  półswobodni 
i  własność  nieruchoma  stały  się  zdobyczą  zwycięzców.  Gdy 
wreszcie  Słowianie  zabierali  miasto,  jeden  z  nich,  poznawsz)^ 
w  żonie  saskiego  wojownika  dawniejszą  niewolnicę  swą,  zapo- 
trzebował ją  sobie,  lecz  jakoś  przypadkiem  padł  od  noża  Saksa. 
Uważając  to  za  pogwałcenie  warunków  kapitulacyi,  Słowianie 
wyrżnęli  Saksów,  oszczędzając  wreszcie  kobiet  i  dzieci,  które 
w  niewolę  poszły.^)  Dla  powetowania  tej  straty  Herman  Bil- 
ling  nie  miał  siły,  tylko  przełożony  nad  wojskiem  Tiadryk,  na- 
padłszy na  jakiś  gród  słowiański,    spalił    przedmieścia  jego,    lecz 


quae  dicitur  S  u  i  t  h  1  e  i  s  c  r  a  n  n  e.  Historycy  nażwę  tę  czytali:  S  w  i  e  1 1  a  s  t  r  a- 
na  (Szafarzyli  Star.  Slow.  §  43,  6,  s.  546).  Pawiński  myśli,  że  właściwiej  czytać: 
S  w  i  e  1 1  y  kraniec,  Ilo.iaS.  CiaBane  81. 

")  Thietmar  II,  6.  Ouos  Herimannus  dux  superare  diffidentes,  regis  petivit 
auxiliutri. 

•)  AYidukind  III,  52.  Cives  Cocaresceraiorum.  O  położeniu 
miasta  tego  nie  wiemy.  Pertz,  poznawszy  w  nazwie  jego  brzmienie  słowiańskie, 
wnioskował,  że  leżało  gdzieś  blisko  Elby,  niedaleko  Magdeburga,  gdzie,  jak  wy- 
rzekł, wiele  jest  osad.  mających  z  tą  nazwą  niejakie  podobieństwo.  Bielowski,  M. 
P.  I,  s.  186;  Szafarzyk  domyślał  się,  że  być  może  nazwa  Cocarescem  przekręcona 
z  Cukesburger  t.  j.  Burgwachter,  słowiańscy  Wietnicy.  Star.  Słów.  ^  43  6,  s.  546. 
Inni  szukali  tego  miasta  nad  Łabą  w  Gresse  albo  Gartze,  w  pobliżu  Bleckede. 
Barthold.  Gescb.  v.  Pommern  u.  -Riigen  I,  276. 

*)     Widukind  III,  52. 


—     259     — 

przyparty  między  palącym  się  grodem  a  błotem,  ze  stratą  ledwo 
ujść  zdołał.'"') 

Tymczasem  król  Otton  I,  po  walnem  zwycięztwie  nad  ^la- 
djarami  lo  Kwietnia  r.  955  nad  Lectiem,  powróciwszy  do  Sa- 
ksonii, Wichmana  i  Egberta  za  zdrajców  kraju  ogłosił,  a  przy- 
jąwszy  posłów  słowiańskich,  którzy  przyrzekali  mu  płacić  dani- 
nę, byle  nie  mieszano  się  w  icli  sprawy  domowe,  wyrzucał  im 
wiarołomstwo  Słowian  przy  zajęciu  miasta  Kokarescem,  doma- 
gając się  ukarania  winowajców.  Słowianie  jednak  winy  na  się 
nie  przyjęli,^**)  oświadczywszy,  że  nad  haniebny  pokój  przenoszą 
wojnę  i  z  orężem  w  ręku  staną  w  obronie  swobody  ojczystej.  ^^) 
Otton  I  podobnych  warunków  nie  przyjął.    Gotowała  się  wojna. 

Na  ten  raz  Obodryci ,  Welety,  Czrezpienianie,  Doleńcy 
i  wszyscy  inni  Słowianie  aż  do  Odry  stanęli  do  wspólnej  obrony 
posad  ojczystych.^-)  Jedni  tylko  Rany,  nie  doświadczywszy  je- 
szcze w  swem  ustroniu  na  wyspie,  gwałtów  niemieckich,  i  nie 
zapominając  jakichś  nieporozumień  z  Lutykami,  nie  przyłączyli 
się  do  ogólnego  związku. 

Wyprawę  przedsięwziął  sam  król  Otton  I,  ale  duszą  całego 
przedsięwzięcia  byt  margraf  Geron.  Zawdzięczając  jego  zabie- 
gom, Rany  przystąpili    do    związku    z  Niemcami    przeciw    swym 


'•>')  \Vidul.:iiid  III,  45  a.  955,  pugnatum  est  a  praeside  Thiadrico 
adversus  barbaros.  Cum  jam  incendio  extincto  reverteretur,  et  paludem,  quae  erat 
urbi  adjacens,  medietas  militum  transisset,  Slavi  videntes  nostros  in  arto  sitos  ob 
difficultatem  loci,  nec  copiam  habere  pugnandi  nec  locum  adeo  fugiendi,  insequeban- 
tur  a  tergo  revertentes  clamore  magno.  Peremerunt  ex  eis  ad  quinquaginta  viros, 
foeda  fuga  nostrorum  facta. 

20)     Widukind  III,  53. 

")  Widukind  III,  53.  Adeiat  ex  legatio  barbarorum,  tributa  s  o  cios 
ex  morę  velle  persolvere  nuntiantes ,  caeterum  domin  ationem 
region  is  velle  t  e  n  e  r  e ;  hoc  pacto  pacem  velle,  alioquin  pro  libertate 
a  r  m  i  s    c  e  r  t  a  r  e. 

i2j  Annal.  Sangallen.  maj.  an.  955.  Otto  rex  et  ńlius  ejus  Liutolf  in  festi- 
vitate  sancti  Galii  pugnaverunt  cum  Abatarenis  et  Vulcis,  et  Zcirizspanis  et  Tolon- 
senis,  et  victoriam  in  eis  sumpsit,  occiso  ducem  illorum  nomine  Ztoignavo,  Annal. 
Hildesheim,  a.  955  rex  Otto  periculosissime  coiitra  Abotritos  corrfliiit. 

17* 


—     26o     — 

braciom  I-utykom,  podobnie  jak  za  Karola  W,,  przeciw  tymże 
Lutykom  występowali  Obodryci  z  powodu  nieporozumień  po- 
granicznych. 1  gdy  wojsko  niemieckie  postępywało  z  południa, 
Rany  uderzyli  z  północy.  Naciskani  z  dwóch  stron  Słowianie 
zmuszeni  byli  prowadzić  wojnę  odporną,  zajmując  stanowisko 
pomiędzy  błotami  i  moczarami,  któremi  Pomorze  zawsze  słynęło. 
Wojsko  królewskie,  któremu  towarzyszył  książę  czeski  Bole- 
sław I,^'^)  połączywszy  się  z  Geronem  doszło  do  r.  Raksy,  ^^) 
przez  którą  przeprawy  bronili  Słowianie.  Położenie  Niemców, 
wycieńczonych  głodem  i  chorobami,  wśród  dzikiej  okolicy  i  śmia- 
łych wrogów,  było  nieznośne.  Otwartą  siłą  niczego  oni  przed- 
sięwziąć nie  mogli:  zostawała  tylko  nadzieja  na  przytomność 
i  przebiegłość  margrafa.  Z  rozkazu  króla  Ottona,  Geron  wypra- 
wił się  do  księcia  Stojgniewa,  powitał  go  przez  bagnisko,  wy- 
rażał podziwienie,  że  Słowianie  zamierzają  walczyć  z  samym 
królem  i  wzywał:  „dajcie  nam  przejść  rzekę,  albo  sami  przejdź- 
cie, aby  waleczność  okazała  się  w  czystem  polu."  Stojgniew, 
pojmując  krytyczne  położenie  Niemców,  z  szyderstwem  odrzucił 
wezwanie.  Zostawało  działać  siłą.  Otton  gromadził  wojsko  niby 
do  przebycia  rzeki,  a  tymczasem  Geron  z  Ranami,  opuściwszy 
obóz,  cichaczem  zbudowali,  w  pewnej    odległości,    trzy  mosty  na 


'•'')  Flodoard.  a.  95;  pugnavit  rex  Otto  cum  duobus  Sarmatarum  regibus;  et 
suffragante  sibi  Burislao  rege,  quem  dudum  sibi  subdiderat.  —  Dawniej  historycy 
mniemali,  że  Burislav  byl  księciem  Ranów,  którzy  pomagali  Niemcom  przeciw 
swym  braciom  (Barthold.  Gesch.  v.  Pommern  u.  Riigen  I,  277)  ale,  porównywając 
wypadki,  możemy  zauważyć,  że  wyrażenie  Flodoarda:  Burislav  rege,  quem  dudum 
sibi  subdiderat  (Otto),  stosuje  się  najwlaściwiej  do  księcia  czeskiego  Bolesława  1, 
który  w  r.  951  przyrzekł  posłuszeństwo  Ottonowi  i  odtąd  będąc  jego  hołdowni- 
kiem,  dawał  posiłki  na  wojnę  z  Madjarami.     Porów,  wyżej  §  44  s.  226. 

'^)  Widukind  III,  53  super  Raxam  fluvium.  Annal.  Saxo  zowią  tę  rzekę 
Taksa.  Szafarzyk  myślał,  że  tą  rzelią  może  być  Dosza,  dopływ  Laby  (Star.  Sło. 
§  43,  s.  546.)  Pertz,  Waitz  i  Giesebrecht  (Wend.  Gesch.  I,  182)  upatrywali  ją 
w  Reknicy,  w  Meklenburgslciem.  Podobnie  Bielowski  (M.  P.  I,  137)  i  Kunik 
(A.iócKpii  s.  102);  inni  domyślają  się,  że  Raksa  poprostu  oznacza  rzekę,  a  miejsce 
pobojowiska  upatrują  w  okolicy  jeziora  Moryckiego,  w  pobliżu  Malchowa,  gdzie  są 
dotąd  ślady  okopów  słowiańskich.  Lisch,  Jahrbiicher  d.  Yereins  f.  Jleklen.  Gesch. 
XXXII. 


201        — 

rzece  i  niespodziewanym  napadem  ze  skrzydła  tak  zmieszali  Sło- 
wian, że  ci,  nie  wytrzymawszy  naporu,  pierzchneli  i  kieskę  po- 
nieśli. Stojgniew  z  wielu  towarzyszami  poległ,  rzeź  trwała  do 
nocy,  jeńców  zabrano  wielu. ^•')  Działo  się  to  i6  Października  r. 
955.^'')  Nazajutrz  głowę  Stojgniewa  wystawiono  na  pokaz,^") 
i  około  niej  700  jeńców  zamordowano.  Doradzcy  książęcemu 
wyłupiono  oczy,  wyrżnięto  język,  poczem  ciało  jego  do  kupy 
trupów  wrzucono.     Wicliman  i  Egbert  do  Francyi  uciekli.^'') 

2.    Powstanie  Ratarów  (957—960). 

Zdawałoby  się,  że  straszna  klęska,  poniesiona  przez  Słowian 
w  r.  955  nad  Raksą,  powinna  była  wstrzymać  ich  na  długo  od 
wszelkiego  oporu  ciemięzcom,  a  jednak  okazało  się,  że  Słowianie, 
nie  zrażając  się  żadnemi  niepowodzeniami,  zanic  ceniąc  pożogi 
i  mordy,  gotowi  byli  przy  każdej  zręczności  ginąć  tysiącami, 
w  obronie  najmilszej  im  swobody  od  ucisku  i  zdzierstwa  urzę- 
dników królewskich.  Nie  upłynęło  bowiem  i  dwóch  lat  od  bitwy 
nad  Raksą,  a  już  koło  jeziora  Doleńskiego  Ratary  wzięli  się  do 
oręża  (r.  957).  Co  ich  pobudziło  rozpocząć  wojnę,  o  tem  wiado- 
mości nie  znajdujemy,  ale  raz  powstawszy,  Ratary  podnoszą  wy- 
soko sztandar  narodowy  i  na  długi  czas  przyjmują  na  się  prze- 
wodnictwo w  zaciętej  walce  z  Niemcami. 

Na  wieść  o  powstaniu  Ratarów,  tułający  się  we  Francyi  Wich- 
raan  pospieszył  do  nich  i  nienawiść  przeciw  Niemcom  podsy- 
cał.''-*)    Król  Otton  I,  zatrudniony  najprzód  rokoszem  syna  swego 


15)     Widukind  III,  54,  55. 

^^)  Annal.  Sangall.  maj.  a.  955  in  testivitate  Sancti  Galii  (wyżej  cyt.  12) 
co  odpowiada   16  Października. 

^')  Thietmar  II,  6  powiada,  że  Otton  I,  pojmawszy  Stojgniewa,  ściąć  go 
rozkazał,  ale  żyjący  pod  ówczas  Widukind,  mówi,  że  Stojgniew  zginął  od  miecza 
a  viro  militari,  cujus  vocabulum'erat  Hosed. ..  Ex  hoc  Hosed  clarus  et  insignis  ha- 
"bitus  •,  merces  tam  famosi  gesti  donativum  imperiale  cum  redłtu  viginti  mansuum, 
(HI.  SS^. 

^*)     Widukind  III,   55. 

19)  Widukind  III.  59.  Eodem  tempore  (a.  957)  Wichmanns  sciens  Saxoniam 
bellatoribus  vacuam,  a  Gallia  profectus,  Saxoniam  occulte  iatravit,  domum  conjugem- 
que  revisit,  inde  se   iterum  alienigenis  inmersit. 


Luitolfa,  (r.  956),  potem  sprawami  włoskiemi  i  zamiarem  zdoby- 
cia korony  cesarskiej,  bawił  w  Lombardyi  i  nie  mógł  osobiście 
przeciw  Ratarom  wojsko  prowadzić.  Zastąpił  go  markgraf  Ge- 
ron,  któremu  już  po  trzeci  raz  wypadło  przeciw  Wichmanowi 
walczyć.'-'')  Ratary  stawili  się  mężnie,  walka  z  nimi  toczyła  się 
uporczywa  tak,  iż  sam  Otton  musiał  na  teatr  wojny  pospieszyć,-^) 
lecz  gdy  tam  przybył  doszły  go  listy  z  Włoch,  donoszące  o  śmierci 
syna  jego  Luitolfa  (r.  957).^-)  Odbyte  w  latacli  958  i  959  wy- 
prawy, pod  dowództwem  samego  króla,  nie  złamały  Ratarów,-^) 
a  jednak  boje  musiały  być  zażarte,  gdyż  ze  strony  Niemców 
wódz  Titmar  poległ  (r.  959).--*)  W  r.  960  król  Otto  znowu  wy- 
prawę przeciw  Ratarom  odbył, -^)  lecz  zamilczenie  ówczesnych 
pisarzy  o  jakiem  bądź  powodzeniu  jego,  wskazuje,  że  i  w  tym  ra- 
zie niczego  nie  osiągnął,  a  tymczasem  sprawy  włoskie  i  zamiary 
otrzymania  korony  cesarskiej  w  Rzymie,  znagliły  go  do  odja- 
zdu.-'') Dalsze  powodzenie  walki  z  Ratarami  pozostało  w  ręku 
Gerona. 

Jeszcze  przed  odjazdem  do  Włoch  króla  Ottona,  Wichman, 
znudziwszy  sobie  pobyt  u  Ratarów,  umyślił  oszukaniem  Ge- 
rona los  swój  poprawić.  Udał  się  więc  do  łaski  królewskiej, 
z  prośbą  o  przebaczenie  mu  dawnych  występków.  Gero,  wziąw- 
szy go  na  porękę,  wyjednał  mu  u  króla  przebaczenie,-')  a  Wich- 

20)  Pierwsza  wyprawę  przeciw  niemu  zrobił  Herman  r.  955,  (wyżej  na  s.  258. 
cyt.  5),  druga  sam  król  Otto,  w  tymże  roku  (wyżej  cyt.  10),  trzecia  Geron  r.  959. 
patrz  Widukind  III.  60.  Ductus  exercitus  contra  Wichmannum  tertia  vice  vix  obtinuit. 

21)  Cont.  Regino,  a.  957.    Rex  iterum  Sclavos  invasit.  Liutolfus  in  Italia  obiit. 
--)     Ibidem,    a.  957.  Litterae  autem  obitus  ejus  (Liudolfi    6   Sept.  95f)  allatae 

sunt  imperatori  cum  esset  in  militia,  qua  militavit  contra  Redarios. 

2')     Flodoard.  a.  958.     Otto  rex  bellum  adversus    Samatas'habuit. 

-*)  Cont.  Regino,  a.  959.  Rex  iterum  Sclavos  invasit,  ubi  Thietmarus  oc- 
ciditur. 

25)     Cont.  Regino,  a.  960.     Eodem  anno  rex  iterum  pergit  in  Sclavos. 

-*>)  Annal.  Saxo  960;  Otto  Frisng.  a.  960,  dum  rex  rursum  contra  Sclavos 
procinctum  moveret,  Johannes  diac.  et  Aso  scrin.  ab  apostolica  sede  missi  ad  regem 
veniunt,  de  tyrannide  Berengarii  ąuerimoniam  facientes.  Porów.  Wigger.  Mek. 
Annal.  35. 

-')  Pośrednictwo  Gerona  w  sprawie  Wichmana  łatwo  sie  tem  objaśnia,  że 
syn  Gerona  Zigfryd  już  przed  tem  lat  kilka  ożeniony  był  z  Hathuwi   siostrą   Wieli- 


—     203     — 

man  dał  klątwę,  że  nigdy  więcej  ani  słowem,  ani  czynem  przeciw 
królowi  działać  nie  będzie.-^)  Wkrótce  jednak  Wichman 
uciekł  do  króla  duńskiego,  zamierzając  pobudzić  go  do  wojny 
z  Niemcami,  lecz  gdy  to  się  nie  udało,  wrócił  do  Saksonii  i  rozbo- 
jami się  bawił,  a  unikając  wyroku  Gerona,  który  go  na  śmierć 
skazał,^'-*)  puścił  się  na  tałactwo  i  znowu  zdążywszy  do  Słowian 
nadodrzańskich,  wplata  ł  icli  w  wojnę  z  Polanami,  którzy  odtąd  zja- 
wiają się  na  teatrze  walki    Słowian    nadodrzańskicłi  z  Niemcami. 

§  48. 

Początek  monarchii  polskiej. 

I.    Czasy  przedhistoryczne. 

Naród  polski  w  dziejach  Europy  zasłynął  dopiero  w  po- 
czątku drugiej  polowy  X.  w.,  kiedy  orężne  łiufce  Polanów  losem 
zdarzeń  zjawiły  się  na  teatrze  wojny  Słowian  zaodrzańskich 
z  Niemcami  (r.  962).  Odtąd  dopiero  poczyna  się  wiarogodna 
liistorya  narodu  polskiego,  a  o  dawniejszycli  losach  jego  dowia- 
dujemy się  tylko  z  podań,  powstałycli  ze  zmieszania  do  kupy  po- 
wieści różnych  plemion  słowiańskich  i  oprócz  fantazyi  ludowej, 
ubarwionych  wymysłami  dawnych  pisarzy.  Z  podobnego  rodzaju 
źródła  nie  możemy  wprawdzie  wydobyć  faktów  wiarogodnych, 
ale  przy  oględnem  porównaniu  wypadków,  tyczących  się  całego 
szczepu  słowiańskiego,  podania  starożytne  mogą  nam  pomódz 
do  pochwycenia  przynajmniej  ogólnego  pojęcia  o  czynach  i  lo- 
sach przodków  naszych  w  przedhistoryczne  czasy. 

Najdawniejsze  podania  polskie  o  Kraku  założycielu  Krakowa, 
o  zabiciu  przez  niego  strasznego  potwora    na  Wawelu,    o    brato- 


mana,  (według  Thietmara  VII,  4.,  który  sprawę  te  nie  jasno  przedstawił).  Porów. 
Zeissberg.  Miseco  I  der  erste  christliche  Beherrscher  des  Polens,  w  Archiv  fiir 
Oesterreichische  Gescliichte.     T.  38   r.   1867,  s.  39. 

-8)     Widukind,  III,  60  (an.  959). 

-■')  Widukind,  III,  64.  Interea  ab  emptore  praetereunte  latrocinia  ejus  pro- 
duntur,  sociorumque  aliqui  comprehensi,  et  tamquam  contra  publicam  rem  agentes, 
a  duce  dampnati,  strangulo  vitam  perdiderunt;  ipse  autem  cum   fratre  vix  evasit. 


204      — 

bójstwie  pomiędzy  synami  Kraka,  o  jedynaczce  córce  jego  Wan- 
dzie, którą  naród,  w  uczczenie  zasług  ojca  jej,  mianował  królową, 
wreszcie  o  wojnacli  Polaków  z  Aleksandrem  W.,  wojskai  którego 
miały  zdobyć  krakowską  i  sieradzką  ziemię,')  bezwątpienia  są 
plątaniną  illirjjskich,  czeskich,  pomorskich  i  w  ogóle  zachodnio- 
słowiańskich  podań,  powstałych  poczęści  z  wj^obrażeń  mity- 
cznych, które  młodzieńcza  fantazyja  ludów  starała  sie  uosobić 
w  postacie  istot  żyjących,-)  a  erudycyja  kronikarska  ubarwiła  je 
świetnymi  czynami,  ze  starożytnych  pisarzy  czerpanemi/^)  O  w^y- 
tłómaczenie  tych  podań  kusili  się  niejednokrotnie  ojczyści  bada- 
cze"*), lecz  zdania  całkiem  różne  wypowiedzieli,^)  Wszakże  dziś  nikt 
już  nie  wątpi,  że  wzmiankowane  wyżej  podania  polskie  wyłącznie 

*)  Według  Bielowskiego,  podania  te  zapisał  około  r.  1050  kronikarz  Mierz- 
wa, Mon.  Pol.  II,  s.  166 — 175.  Wszakże  istnienie  tego  kronikarza  w  XI  w.  za- 
przeczają niektórzy  badacze.     Bartoszewicz.  Historya  literatury  polskiej.     T.  I    s.  57. 

")  Podania  o  Krakusie  i  Wandzie  korespondujące  z  podaniami  czeskiemi 
o  Kraku  i  Lubuszy,  powtarzają  się  i  u  innych  pobratymców.  I  tak,  w  Lublanie 
i  całej  Illyryi  krążą  podania  o  Kraku  ze  smokiem;  Lubiana  ma  za  herb  smoka, 
asą  tam:  Kraków  przedmieście  lublańskie,  Kraków  wielka  dąbrowa,  w  pobliżu  sta- 
rożytnego Noviodunum,  Kraków  w  górnej  Styryi.  Oprócz  tego  wiadomy  był  Kra- 
ków obok  Wendy  na  wyspie  Ranie;  obok  Kraka  Dziewa  w  Magdeburgu,  Krak  ze 
smokiem  w  Regensburgu.  Zatem  podania  o  Kraku,  Wandzie,  smoku  nie  są  wymy- 
słem kronikarzy  polskich,  lecz  pochodzą  z  podań  głębokiej  starożytności.  Szulc  Kaz. 
Mythologia  słowiańska;  s.  28,  41.  —  Podania  o  smoku,  wspólne  ludom  aryjskim, 
różnie  są  wykładane.  Szulc,  M\thologia.  47,  184.  Szczegóły  w  niniejszem  dziele 
s.  718,  780—3.  785,  808,  854. 

•')  Gallus  w  początku  XII  w.,  po  nim  Mateusz,  potem  mistrz  Wincenty 
w  początku  XIII  w.,  Boguchwał  w  polowie  XIII  w.,  komentator  kroniki  Win- 
centego Jan  Dąbrówka  około  r.  1440.  Długosz  w  drugiej  połowie  XV  w.,  na- 
reszcie kronikarze  XVI  w. 

■*)  Joachim  Lelewel  w  uwagach  nad  Mateuszem  herbu  cholewa  dziejopi- 
sem  XII  w.  (Pols.  wiek.  śred.  T.  I),  tudzież  w  Ostatnich  Pójrzeniach  (Pols.  wiek_ 
śred.  IV,  s.  479 — 481);  J.  M.  Ossoliński,  Historyczno -krytyczny  przyczynek  do 
literatury  słowiańskiej,  wydany  przez  Samuela  Bogumiła  Lindego,  w  Warszawie  r. 
1822;  Roeppel.  Dzieje  polskie.  T.  I;  W.  A.  Maciejowski.  Pierwotne  Dzieje 
Polski  i  Litwy  r.  1846,  tudzież  Roczniki  i  kroniki  polskie  i  litewskie  r.  1850 ; 
A.  Bielowski.  Wstęp  krytyczny  do  dziejów  polskich  r.  1850,  tudzież  w  Monu- 
mentach Poloniae  historica.  T.  II;  Szajnocha.  Lechicki  początek  Polski  w  r.  1858; 
Bartoszewicz.  Historja  pierwotnej  Polski,  1865  wydana  r.  1878.  T.  I;  Każ.  Romer. 
Podania  o  Kraku  i  Wandzie,  w  Bibliotece  Warszawskiej  r.  1872.  T.  III;  K  Saski, 
•w  rozbiorze  krytycznym  podań  o  Leszkach,  w  Przeglądzie  Etnograficznym  i  lierac- 
kim  r.   1875.     N,  5,  IV;    porów.    Sieniawskiego.   Pogląd   na   dzieje    Słowian    zacho- 


—       205       — 

do  Chrobacyi  należą,  a  do  podań  wielkopolskich  tylko  przez  kro- 
nikarzy przyplątane  zostały,  w  celu  zaokrąglenia  podań  polskich.*') 
Osobny  cykl  podań,  że  tak  nazwiemy  wielkopolskich,  sta- 
nowią podania  lechickie,  na  czele  których  stoi  Lech  praszczur 
narodu.  Aby  połączyć  Lecha  z  podaniami  chrobackiemi,  kroni- 
l<arze  dopatrzyli,  że  on  był  oswobodzicielem  narodu  od  najazdu 
Aleksandra  W.  i  zmarł  bezpotomnie.  Po  nim  Polska  długo  kró- 
lów nie  miała,  ale  później  znaleźli  się  Leszki,  z  których  trzeci 
tego  imienia  zwyciężył  potrzykroć  Juliusza  Cezara,  a  zawarłszy 
z  nim  przymierze,  pojął  za  żonę  siostrę  jego  Juliję,  i  w  posagu 
za  nią  Bawaryje  otrzymał.  Julija  była  założycielką  miast  L  u- 
busza  i  Lubina,  o  czem  rozpowiadano  w  Polsce  już  w  X  w.*) 
Po  Leszku  III  nastąpił  pierworodny  syn  jego  Popiel  (Pompilius), 
któremu  podlegali  dwudziestu  młodszych  jego  braci,  z  innych  żon 
Leszka  III  urodzonych.'')  Popiel  panował  świetnie  nie  tylko  nad 
Słowianami  lecz  i  nad  ościennymi  narodami.*')  Bracia  zawsze  mu 
byli  posłuszni,    a  cześć  ich  ku  niemu  doszła   do  takiego   stopnia, 


dnio- północnych,  r.  1881,  s.  422.  —  Szczegółowiej  od  innych  Kaz.  Szulc,  ^lytho- 
logia  Słowiańska  r.   1880. 

•'')  Naruszewicz  mniemał,  że  podania  polslcie  pochodzą  od  Scytów  i  Sarmatów 
(Hist.  Narodu  Pols.  I.  38 1,  Maciejowslii  i  Bielowslii  począteli  podań  polslcich  upa- 
trywali  w  Icrajach  południowych  i  do  powieści  Dalio  -  illirsliich  odnosili;  Szajnocha 
przeciwnie  szukał  ich  początku  w  Skandynawii;  Lelewel  i  inni  odmówili  im  podsta- 
wy historycznej,  uważając  je  za  utwór  poezyi  ludowej. 

«)     Szulc  Mythologia  s.  30. 

')  Thietmar  I.  2,  VI,  39,  podanie  o  zalcladaniu  grodów  na  ziemiach  słowiań- 
skich odnosił  do  Merzeburga  i  do  Lubusza.  Mieszkańcy  Wolina  odnosili  je  do 
swego  grodu  (Ebbo.  Vita,  s.  Ottonis  III  c.  I);  Mierzwa  i  Wincenty  (I.  17)  rozwo- 
dzili sie  szeroko  z  tern  podaniem,  a  ich  odpisywacze,  obdarzają  zaszczytem  tym  nie- 
tylko  Lubusz  i  Wolin,  ale  i  Lubin  wielkopolski  i  Lublin  małopolski,  w  miarę  jak 
którego  z  nich  obchodziła  bliżej  jedna  lub  druga  z  tych  miejscowości.  Bielowski 
M.  P.  II,  s.  49  przyp.  2. 

*)  Najdawniejsi  kronikarze,  wzmiankując  o  20  synach  Leszka  III,  którzy  mieli 
udziały  swe,  jak  by  księstwa,  nie  nazwali  ich  po  imionach,  ani  udziałów  ich  nie 
oznaczyli.  Dopiero  w  XIII  w.  Boguchwał  dowiedział  się  w  jakich  mianowicie 
udziałach  od  Wisły  na  zachód  aż  do  Westfalii  panowali  Popielowicy,  których  on 
po  imionach  wyliczył.     Chroń,  w  Bielowskiego  M.  P.  II,  s.  477. 

*•)  Succedens  huic  Lestkoni  Pompilius,  ejus  filius  non  Sclaviae  duntaxat  mo- 
narchiae,  sed  etiam  finitimorum  gubernatorum  sumit  imperia.  Bielowski.  M.  P.  II,  180. 


—     266     — 

że  po  jego  śmierci,  uznali  niezwłocznie  królem  nieletniego  syna 
jego  Popielowica  (Pompiliusa).  Lecz  ten,  doszedłszy  do  pełnole- 
tności, odpłacił  im  nienawiścią,  zdradą,  krwi  rozlewem.  Małżonka 
jego  podszeptami  uzbrajała  go  przeciw  stryjom,  twierdząc,  że  sa- 
morząd ich  władze  jego  ogranicza,  że  mu  należy  wybierać  po- 
między uległością  a  panowaniem,  że  mu  si  albo  panować,  albo  słu- 
chać innych.  Podobne  namowy  tak  mocno  wpłynęły  na  Popie- 
lowica, że  postanowił  pozbyć  się  stryjów  trucizną,  a  gdy  doko- 
nał to,  panował  niedołężnie  i  we  wszystkich  sprawach  był  nik- 
czemnym. Za  to  spotkała  kara  boża.  Z  niepogrzebanych  tru- 
pów stryjów  powstała  niezliczona  ilość  myszów,  które  ścigały 
wszędzie  Popielowica,  a  dopadłszy  go  w  schronieniu  na  wysokiej 
wieży,  zjadły  go  z  żoną  i  dwoma  synami.  ^^) 

Odrzucając  ubarwienia  fantazyi  ludowej  i  dodatki  kronikar- 
skie a  biorąc  na  uwagę  tło  podań  lechickich,  możemy  z  nich 
zauważyć  uświadomienie  praojców  naszych  o  wspólnem  pocho- 
dzeniu i  jednakowym  ustroju  rodu  naszego  na  obszarach  od  Wi- 
sły na  zachód  aż  za  Łabę.  Dokładniej  uprzytomni  to  następne 
objaśnienie. 

Zaludnienie  ziem  Słowiańszczyzny  północno  -  zachodniej 
w  przedhistoryczne  czasy,  jak  powiedzieliśmy  wyżej, ^^)  składało 
się  ze  wspólnowładnych  dziedziców  i  lęchów  indywidualnych  wła- 
ścicieli ziemskich.  Dostojniejszych  i  zamożniejszych  lęchów  zwano 
knęziami.  W  każdej  żupie  lub  ziemi  musiał  być  choć  jeden 
knęź,  w  osobie  żupana  albo  starosty;  w  niektórych  było  ich  po 
kilku.^-)  Roiło  się  przez  to  w  Słowiańszczyznie  mnóswo  knęziów, 
a  jeszcze  więcej  lęchów,  którzy  składając  drużyny  wojenne  dla 
obrony  kraju,  stawali  do  szeregów  zamożniejszych  knęziów.  A  jeśli 
któremu  z  knęziów  udało  się  zdobyć  władzę  zwierzchnika  całego 

1*)  Mierzwa,  Gallus.  Wincenty  nie  -.yzmiankują  gdzieby  stalą  wieża,  w  któ- 
rej myszy  zjadły  Popiela,  ale  w  XIII  w.  Boguchwał  już  twierdził,  że  to  sie  stało 
w  Kruszwicy.  Bielowski.  M.  P.  II,  478.  O  znaczeniu  podania  o  myszach,  porów, 
niniejszego  dzieła  T.  II,  593 — 4,  868. 

1')     Niniejszego  dzieła  T.  II,  s.  394,  405,  427. 

^2)     Niniejszego  dzieła  T.  II,  s.  450. 


—     26;    — 

plemienia,  składającego  sie  z  kilku  żup  lub  ziem,  wtedy  stawał 
sie  on  dynastą,  a  ród  jego  panującym  sukcesyjnie  (paterna  suc- 
cessione).  Takimi  dynastami,  według  podań,  byli  dwudziestu 
synów  Leszka  III,  nad  którymi  miał  zwierzchnictwo  pierworodny 
syn  jego,  Popiel.  Takimiż  dynastami  byli,  według  innych  po- 
dań, bohatyrowie  bajeczni,  książęta  z  rodu  Popielowiców  Wal- 
gierz  w  Tyńcu  i  Wisław  w  Wiślicy,'-^)  z  których  ostatni,  walcząc 
z  Walgierzem,  został  przez  niego  zabitym.  Z  rodu  Popielowi- 
ców bezwątpienia  był  także  historyczny  książę  wiślicki,  przez 
Morawianów  około  r.  884  wygnany  z  kraju. ^*)  Wszystkich 
podobnych  dynastów  zwano  knięziami,  książętami,  a  nazwa  ta 
w  Polsce  i  u  innych  ludów  lechickich  stała  się  synonimem  panu- 
jącego monarchy,  ^'^j  Później  dopiero  w  Polsce  dynastów  w-y łą- 
cznie zwano  knięziami,  książętami,  a  innym  dostojnikom  miano 
pan  przysługiwało.  U  Pomarzanów  jednak  nazwa  k  n  ę  ź  utrzy- 
mywała się  długo,  jako  miano  stanu  szlacheckiego  tak,  że  aż  do 
XVI  w.  siedzącą  kupami  po  wsiach  na  wyspie  Ranie,  niezamożną 
szlachtę  zwano  knieżycami.i")  Z  tego  możemy  wnioskować 
jak  na  obszarach  Słowiańszczyzny  północno-zachodniej  licznym 
był  niegdyś  stan  lęchów,  miano  których  posłużyło  do  nadania 
całemu  narodowi  nazwy  Lachów,  Lechów,  Lechitów.  Rzecz  na- 
turalna, że  rozgłos  w  świecie  zyskuje  ten  tylko  przy  kim  pano- 
wanie i  sława:  niewolnicy  historyi  nie  mają.  Lechi  zawsze  sły- 
nęli świetnością  czynów  rycerskich.  Tradycyje,  przechowywane 
w  rodach  lechickich,  napawały  ich  dumą,    wyróżniały  od  gminu. 


'")  Erat  urbs  .  .  .  in  regno  Lechitarum  .  .  .  Wyslicia,  cujus  olim  princeps  fue- 
rat  Wyslaus  decorus,  qui  et  ipse  de  stirpe  regis  Porapilii  duxerat  origi- 
nem.  Hunc  ąuidem  comes,  etiara  stirpis  ej  u  s  dem,  ut  fertur.  fortis  viribus,  no- 
mine  Walterus  robustus,  qui  in  polonico  vocabatur  Wdały  Walter,  habens 
castrum  Tynecz,   prope  Cracowiam.    Boguchwał.  Chroń.  29.    Bielowski.  M.  P.  II,  510. 

1*)     Wyżej  s.  127,   128- 

^°)  Za  wyjątkiem  Serbów  łużyckich,  rozwój  litórych  w  duchu  narodowym 
wcześnie  przez  najazd  Niemców  wstrzymany,  skonsolidował  sie  i  dotąd  według  da- 
wniejszego zwyczaju,  każdy  człowiek  dostojniejszy  zwie  się  knjeź,  a  każdy  książę 
wjerch.     Dzieła  tego  T.  II,  s.  436 — 438. 

^^)     O  knieżycach  szczegółowo  rozpowiem  w  Tomie  IV. 


268 

który  według  podań,  był  czemś  niższem  od  lechów.^')  Lechi 
tworzyli  zastępy  orężne,  budowali  grody,  posiadali  niewolników 
i  stali  się  stanem  panującym  w  narodzie.  Nie  dziw  więc,  że  da- 
wne powieści  polskie  formują  cały  cykl  podań  lecłiickich,  które 
dobiegają  aż  do  drugiej  połowy  IX  w.  t.  j.  do  czasu,  kiedy  sztur- 
my niemieckie  do  Słowiańszczyzny  zaniepokoiły  nadwiślańskie 
ludy.  Z  innej  strony  apostolstwo  śś.  Cyryla  i  ]Metodego  w  Mo- 
rawii,  budząc  nowe  ideje  religijne  i  społeczne,  szerzyło  usposo- 
bienie do  zmiany  dawnych  obyczajów  i  przyjęcia  cywilizacji 
chrześciańskiej.  Stojący  na  czele  Lechów  Popielowicy  nie  pojęli 
ducha  czasu,  trzymali  się  dawnych  porządków,  zgnuśnieli,  dyna- 
styja  a  z  nią  przeAvaga  lechów  runęła,  powieść  lechicka  skończyła 
się.^^)  Nowe  prądy  wzywały  do  życia  inne  z  łona  narodu  siły. 
Zaznaczają  to  wyraźnie  podania  o  wyniesieniu  na  tron  książęcy 
dynasty  i  Piastów. 

2.     Dynastyja  Piastów. 

Według  dawnych  podań,  zdarzyło  się  w  Gnieźnie,^'**)  że  je- 
dnocześnie odprawiali,  zwyczajem  pogańskim,  postrzyżyny  synów 
swoich  Popiel,  książę,  i  ubogi  robotnik  Piast  z  żoną  swą  Rzep- 
ką."-*^) Przybyli  zaś  pod  ów  czas,  z  tajnego  wyroku  boskiego, 
do  Gniezna  dwaj  pielgrzymi  nie  tylko,  że  nie  byli  na  dworze 
dumnego  Popiela  przyjęci,  lecz  nawet  przy  wejściu  do  bramy 
grodu  sromotnie  odparci.  Pielgrzymi  udali  się  do  Piasta,  który 
ich  przyjął  gościnnie,    a    oni  wyAvdzięczając    się   zrobili  cud,  po- 


'")     Nawet  Ziemowit  był  humillimi    agricolae    iilius,    porów,  niżej  cyt.  20. 

^®)  Wielkopolska  dynastyja  Popiela  upadla  około  r.  862.  Wkrótce  potem 
chrobacka  dynastya,  także  lechicka,  wygnana  z  Wiślicy  około  r.  884.  Odtąd  poda- 
nia chrobackie  przerwały  się,  a  nad  Goplem  snuły  się  podania  o  Piaście. 

'")  Mierzwa  i  Wincenty  nie  oznaczają  miejsca,  Gallus  mówi,  że  w  Gnieźnie, 
a  Boguchwał,  że  w  Kruszwicy. 

-'■')  Humillimi  agricolae  filius  Semovit.  (Mierzwa  c.  iq,  Wincenty  lib.  II 
c.  3;.  Gallus  powiada,  że  odparci  od  grodu  Popiela  pielgrzymi  udali  się  do  le- 
pianki domunculam  aratoris  praedicti  ducis  (cap.  l),  w  innem  miejscu 
mówi ,    że  Piazt  byl   rusticus    pauper,  a  w  innem,    żeagricola    Pazt..- 


209       — 

mnażając  posiłek  i  napoje  tak  obficie,  że  on  postanowił  sprawić 
postrzyżyny  syna  swego  i  na  ucztę  księcia  Popiela  zaprosił. 
Pielgrzymi  p ostrzygli  chłopca,  a  w  znak  przepowiedni  na  przy- 
szłość imię  Ziemowita  mu  nadali.  A  gdy  Ziemowit  wzrósł  w  siły 
i  z  dzielności  zasłynął  „król  nad  króle  a  książę  nad  książętami, 
głosy  jednomyślnemi  postanowił  go  księciem  Polski,  Popiela  zaś, 
razem  z  potomstwem  jego,  do  szczętu  z  państwa  wykorzenił".-^) 
Przyzwany  takim  sposobem  do  steru  państwa  Ziemowit  nie  tra- 
wił młodości  swej  na  rozkoszacłi  i  gnuśności,  ale  w  pracy,  ry- 
cerskości i  z  dzielnego  ramienia  czynów  sławy  dostąpił,  a  gra- 
nice państwa  swojego  dalej  niż  kto  inny  przedtem  rozszerzył.--) 
Panowanie  Ziemowita  (86  i  —892)  -■')  przypada  na  czasy  apo- 
stolstwa śś.  Cyryla  i  ^letodego    w  podkarpackicłi    stronacłi,    za- 


neque  rustico  suo  dux  invitatus  condescendere  dedignatur  (cap.  2\  Prof.  Pieko- 
siński  pod  nazwa  arator  ducis  upatruje  urzędnika  nadwornego  Popielowiców, 
głównego  rataja,  który  miał  pod  swoje  władzę  oddanych  ratajów  (aratores),  ludność 
wieśniacza,  przeznaczona  do  uprawy  roli  na  potrzeby  dworu  i  że  z  tego  powodu 
ród  Piasta  musiał  do  rodów  dynastycznych  należeć.  (O  powstaniu  społeczeństwa 
polskiego,  w  Rozprawach  Akademii  Umiejet.  i88l  T.  XIV  s.  170).  Przeczą  temu 
jednak  myśl  i  słowa  kronikarzy,  według  których  Piast  byl  nietylko  arator  du- 
c  i  s,  lecz  humillimus  agricola,  rusticus  pauper,  a  mieszkał  w  le- 
piance (domunculam).  Czyżby  się  tak  o  nim  wyrażali  kronikarze,  gdyby  był  dyna- 
stą, a  przynajmniej  urzędnikiem  dworu  książęcego?  Nawet  we  XIII  w.  Boguchwał 
wiedział  jeszcze  że  Piast  był  infimus  g  e  n  e  r  e,  Bielowski  M.  P.  II,  479. 

Co  znaczy  nazwa  Piast?  Według  Boguchwała  dictus  est  Pasth,  quia  erat 
statura  brevjs,  sed  robustus  corpore  et  decorus  aspectu.  (M.  P.  II,  479).  —  Ro- 
zumi  się,  że  podobne  tłómaczenie  nazwy  nic  nie  objaśnia.  Później,  gdy  się  dowie- 
dziano, że  Piast  byt  kołodziejem,  nazwę  jego  tłómaczono  jako  pochodzącą  od  pia- 
sty, stanowiącej  centralną  cześć  kola,  z  której,  wedle  wyobrażeń  starożytnych,  ogień 
słoneczny  się  wylewał  i  z  której  w  swastice,  na  cześć  bóstwa  Słońca  ogień  doby- 
wano, a  która  zatem  przedewszystkiem  słońce  przedstawiała,  „Otóż  kruszwicki  ko- 
łodziej Piast,  zdaje  się  przedstawia  bóstwo  słońca".     Szulc,  Mythologia  96. 

21)  Eotenus  quod  rex  regum  et  dux  ducum  eum  (Past)  Poloniae  ducem  con- 
corditer  ordinavit,  et  de  regno  Pumpil  cum  sobole  radicitus  extirpavit.  Gallus, 
lib.  I,   c.  3. 

*2)  SemoYit  principatum  adeptus  .  . .  usu  laboris  et  militiae,  probitatis  famam 
et  honoris  gloriam  acquisivit,  atque  sui  principatus  ńnes  ulterius  quam  aliquis  antea 
dilatavit.     Gallus  I,  c.  3. 

2'')  Czas  panowania  Ziemowita  podany  tu  według  wiadomości  bardzo  nie- 
pewnych w  rocznikach  Sommersberga  I  s.  300,  Porów.  Bielowski,  Wstęp  krytyczny, 
str,  496. 


—      270     — 

ciętej  walki  książąt  morawskich  Rościslawa  i  Świętopełka  z  Niem- 
cami, szerzenia  chrześciaństwa  nad  górną  Wisłą  i  wygnania 
/  Wiślicy  dumnego  księcia,  poganina  Wyszewita  (r.  884).  Wy- 
padki te,  zaszłe  na  samej  granicy  ówczesnej  Polski,  nie  mogły 
nie  wywrzeć  głębokiego  wrażenia  na  umyśle  nadodrzańskich 
i  nadwarteńskicli  ludów.  Polanie,  ocknąwszy  się  z  długiego 
uśpienia,  w  swej  niedostępnej,  lesistej  krainie,  strącili  dumną, 
lecz  zgnuśniałą  dynastyję  lecłiicką  Popielowiców,  a  na  jej  miej- 
sce wynieśli  z  łona  ludu  dynastyję  Piasta,  zadaniem,  której  było: 
dawniejsze  nadużycia  Lecliów  powściągnąć,  siły  narodowe  ku 
skutecznej  obronie  państwa  organizować,  ład  zaprowadzić  i  wła- 
dzę książęcą  wzmocnić.  Pierwszy  przedstawiciel  dynastyi  tej 
Ziemowit,  stanąwszy  u  steru  rządu,  podczas  nadzwyczaj  ważnycli 
wypadków  w  sąsiednich  krajach,  musiał  postępywać  ostrożnie, 
aby  go  nie  spotkał  los  wygnanego  z  Wiślicy  Wyszewita,  lub 
najazd  Niemców,  a  w  domu  mieć  się  na  baczności,  bo  stronnic- 
two Popielowiców  miało  jeszcze  dość  siły  w  dynastacli  rodów 
lechickich. 

Z  upadkiem  Popielowiców  starożytna  ich  stolica  nad  Go- 
płem  Kruszwica  (vetus  regia),  tracąc  znaczenie  grodu  stołeczne- 
go, słynęła  jeszcze  mnogością  ludu  i  zamożnością  z  liandlu  i  że- 
glugi pochodzącą.^'*)  Nowa  dynastyja  na  rezydencyę  swą  obrała 
Kniezno,  które  odtąd  stało  się  centrem  Polanów  na  całe  lat  sto. 
Panujący  w  Knieznie  Ziemowit,  syn  jego  Leszek  (892  —  913)  i  wnuk 
Ziemiomysl  (913 — 960)--^)  łączyli  z  Polanami  Kujawianów,  Ma- 
zowszanów,  Łęczycanów,  Slęzanów  i  aż  za  Wisłę  szerząc  ku 
wschodowi  panowanie  swe,  zbliżali  się  do  r.  Buga.  A  chociaż 
oręż  Waregów  gromił  już  w  tym  czasie  Drewlanów,  nie  dosię- 
gał jednak  Bugu,  bo  na  porzeczu    jego   pierwsi   trzej    Piastowie 


-*}     Dzieła  tego  T.  II  s.  594. 

-•'')  Zemislaus  Lestkoni  quarto  succedit  iu  regno  Poloniae,  <iuorum  utrum- 
que  animi  generositas,  robur  corporis,  felices  ad  omnia  successus  adeo  reddigerunt 
insignes,  ut  omniura  pene  regum  virtutes  suis  antecesserint  virtutibus.  Annales  Bene- 
diclini,  Bielowski.  Wstęp  krytyczny,  s.  534. 


—       271       — 

z  nikim  sie  nie  zetknęli.  Pobratymcze  gminy,  w  ustroju  pier- 
wotnym bytowały  tu  spokojnie,  granic  państwowych  w  tej  stro- 
nie nie  znano  jeszcze,  ogromne  lasy  i  moczary  po  obu  stronach 
Buga  krepowały  rozwój  towarzyski.  Mogli  więc  Piastowicy  swo- 
bodnie posuwać  się  w  głąb  puszcz  nadbużańskich  aż  do  posad 
Jadźwingów  nad  środkowym  Bugiem,  a  w  Czerwieńsku,  nad 
górnym  Bugiem,  wznosić  grody  warowne,  osadzać  je  załogą 
swoją-"j  aż  do  granic  morawskich,  które  aż  do  końca  IX  w. 
Chrobacyę  obej mywały.-") 

Rządy  Ziemowita,  Leszka  i  Ziemomysła  uważać  wypada 
jako  przełom  stanowczy  w  ustroju  narodu  polskiego.  Wynikając 
z  woli  ludu  książęta  ci  śmiało  podnosili  władzę  monarchiczną, 
nie  zważając  na  opór  ze  strony  drobnych  dynastów  lechickich. 
Łamali  ostatnie  wysiłki  stronnictwa  Popielowiców,'-'*)  do  utrzy- 
mania dawnego  ustroju  wiecowego,  niezaradnego  i  niebezpie- 
cznego w  X  w.,  kiedy  oręż  niemiecki,  uderzając  o  dolną  Odrę, 
przypominał  Polanom,  że  burza  wkrótce  i  do  nich  nadciągnie. 
Nie  próżnowali  więc  Piastowicy,  a  sto  lat  usilnej  ich  pracy  (86 1 
do  góo)  wydały  owoce,  z  których  miał  skorzystać  prawnuk  Zie- 
mowita JMieszko  I,  na  pożytek  swojego  narodu  i  ocalenia  Sło- 
wiańszczyzny północno-zachodniej  od  niewoli  niemieckiej. 

3.     Rządy  Mieszka  I  (960 — 962.)     Starcie  się  z  Wichmanem.     Gero 
ujarzmia  Łuźyczanów  (963.)     Mieszko  wasal  cesarstwa. 

Ziemomysł   miał    trzech    synów:    Mieszka,  Cudobora  i  trze- 


"-«)  o  grodach  czerwieńskich  i  posiadaniu  onych  przez  pierwszych  trzech 
Piastowiców,  obszernie  rozprawia  Bartoszewicz,  Historya  Pier.  Polski.  T.  I,  i68  do 
171.   317—320. 

-")  Po  upadku  W.  Morawy  r.  906,  Chrobocya  cieszyła  się  swobodą,  a  pó- 
źniej ulegała  władzy  Bolesława  I  księcia  czeskiego.     Porów,  wyżej  s.  227. 

-^)  Według  Boguchwała,  walka  Piastowiców  z  Popielowcami  ciągnęła  sie 
aż  do  Bolesława  Chrobrego  „Non  tamen  illorum  principum  toxio  nefarie  interemp- 
torum  filios  et  nepotes  (Ziemowit)  ad  sui  obedientiam,  bellicosis  insultibus,  minis  sen 
donariis,  flectere  potuit,  quin  semper  sibi  et  suis  successoribus  usque  ad  tempora 
illius  Magni  Boleslai  pro  posse  resistebant.  Chro.  c.  8.  Bielowski,  M.  P.  II  479, 
tak/e  AVstęp  krytyczny,  ?.    i68. 


—       2  72        — 

ciego  nieznanego  nam  po  imieniu.  Według  dawnego  obyczaju 
słowiańskiego ,  bracia  mogliby  panować  w  swych  udziałach, 
przez  ojca  wyznaczonycli,  uznając  starszeństwo  pierworodnego 
brata.  Czy  synowie  Ziemomysła  trzymali  się  podobnego  oby- 
czaju, wzmianki  o  tem  w  dziejach  nie  znaj  duj  emy,-*')  ale  pewno, 
że  i  niesnasków  pomiędzy  nimi  nie  było.  ^Mieszko  ukazuje  się 
jako  prawdziwy  monarcha,  rządzi  sam  jeden,  bracia  mu  poma- 
gają szczerze  i  giną  wkrótce,  walcząc  za  ojczyznę.  Zgoda  po- 
między braćmi  była  prawdziwem  błogosławieństwem  bożem  rodu 
Piastów,  bo  właśnie  początek  panowania  ^Mieszka  był  najniebez- 
pieczniejszy. Oręż  niemiecki  co  chwila  miał  już  o  Polanów 
uderzyć. 

Przewidując  nadciągającą  burzę,  Mieszko  spieszył  z  przy- 
gotowaniem się  do  obrony.  Państwo  jego  rozciągało  się  od 
środkowej  Odry  aż  do  Prusów  ='^)  i  porzecza  Bugu;  z  północy 
błota  Noteci  oddzielały  je  od  Pomorzanów,  a  na  południe  gra- 
nice jego  posuwały  się  na  prawy  brzeg  Pilicy,  do  nieznanej 
nam  mety.^')  Za  Odrą  władał  on  ziemią  Lubuszską  i  miał  sprzy- 
mierzeńców w  Łużyczanach,  którzy  z  Polanami  zostawali  w  związ- 
ku.^-) Xa  wypadek  wojny,  zwyczajem  owego  wieku,  książę  po- 
woływał cały  lud  do  oręża,  lecz  Mieszko  pojmując,  że  niesforne 
i  do  boju  niewprawne  tłumy  niewiele  przynieść  mogą  pożytku, 
wcześnie  starał  się  zorganizować  wojsko  stałe  i  na  swym  żołdzie 
utrzymywał    3000    dzielnych    wojów. "^j     Siła    ta    w   teraźniejsze 


29)  Bielowski  mniemał,  że  młodszy  brat  Mieszl^a  Cydybor  panował  w  Kra- 
kowie. Wstęp  krytyczny  520.  Ale  w  tym  czasie  Kraków  do  Czech  należał,  jaic 
widać  z  zapisku  Ibraima-ibn  Jakóba.     Porów,  wyżej   §  44,  przyp.   34  str.  227. 

''<')     Kunik,  jV.i6eKpii  51,  87. 

•■")  Zważając  na  topograticzne  położenie  kraju,  możnaby  wnioskować,  że 
granica  państwa  Mieszka  na  południe  od  Pilicy  szerzyła  się  do  gór  świętokrzyzkicli. 
Puszcze  na  południe  od  Pilicy  stanowiły  naturalne  granice,  które  w  X  w.  znaków 
granicznych  nie  miały. 

'-)  Lausitzer  łebten  noch  bis  95q  von  den  Deutschen  unabhangig  und  in 
Verbindung  mit  Polen.  Worbs,  >Jeues  Archiv  1804,  T.  I  s.  224;  podo- 
bnie i  Scheltz,  Gesch.  d.  Lausitz,  s.  25. 

^")     Kunik,  AJlÓeKpn  50.     Porów,  dzieła  tego  T.   II,  s.  678. 


—     273     — 

czasy  byłaby  zbyt  niepokaźhą,  ale  w  X  w,  znaczyła  dużo,  albo- 
wiem była  podporą  władzy  monarchicznej  i  w  każdej  chwili  go- 
towym do  odporu  wrogów  zastępem.  Około  tej  zorganizowanej 
siły  mogło  i  pospolite  ruszenie  do  boju  sie  wprawiać  i  potęgę 
wojenną  kraju  wzmocnić.  Do  tego  właśnie  dążąc,  Mieszko  nad- 
zwyczaj ostrożnie  postępywał  względem  Niemców,  którycłi  prze- 
dnie czaty  już  na  dolnej  Odrze  stały. 

Państwo  Mieszka  obfite  w  zboże  wszelkiego  rodzaju,  mię- 
siwa, miody,  konie,  oręże  i  lud  silny'^*),  wynosiło  przestrzeni  około 
3000  mil  [n,  a  zatem  przewyższało  we  dwoje  przynajmniej  obszar 
państwa  księcia  Bolesława  I  czeskiego.  Słynęło  ono  za  najwięk- 
sze pomiędzy  państwami  Słowiańszczyzny  północno-zachodniej, 
a  sam  Mieszko,  w  oczach  cudzoziemców,  był  mocarzem  nielada, 
kiedy  go  królem  północy  zwali.^-^)  Pójmy  wał  jednak  Mie- 
szko, że  państwo  jego  dla  zorganizowania  się ,  w  duchu  oświaty 
europejskiej,  wymagało  spokoju  i  nie  mogło  mierzyć  się  z  po- 
tęgą cesarstwa  Rzymsko-niemieckiego.  Unikał  więc  powodów 
starcia  się  z  Niemcami.  Nieprzewidziany  atoli  wypadek  zniewo- 
lił Mieszka  orężem  odpierać  wdzierstwa  do  swych  posiadłości 
łupieżników  niemieckich. 

Awanturnik  Wichman,  o  którym  niejednokrotnie  wzmian- 
kowaliśmy, tułając  się  po  świecie,  powrócił  około  r.  960  do  Sło- 
wian nadodrzańskich  i  prawdopodobnie  porozumiewał  się  z  Ge- 
ronem  do  podburzenia  ich  przeciw  Polanom.  A  stanąwszy  na 
czele  jakichś  Słowian,  prawdopodobnie  z  Katarów  zebranych, 
Wichman  napadł  na  władzcę  Lechitów  (Licikawików)  IMieszka, 
dwa  razy  przemógł  go  w  boju,  brata  jego  zabił  i  łupy  wielkie 
uwiódł.''^")  Rok  zdarzenia  tego  dokładnie  nie  wiadomy,  ale  zdaje 


3*)     Kunik,  s.  50. 

•'''•)  Wiadomość  te  podat  podró/.iiik  Ibraim-ibn-Jakób,  przed  r,  965.  Ku- 
nik, A.iÓeKpii  s.  47,  50. 

3*)  Widukind  III,  66.  Gero  igifur  comes  non  inmemor  iuramenti,  cum 
Wichmannum  accusari  vidisset  reumąue  cognovisset,  barbaris,  a  ąuibus  eum  assum- 
psit,  restituit.  Ab  ais  libenter  susceptus,  longius  degentes  barbaros  crebris  proeliis 
Tom  III.  1 8 


—     274     - 

się,  że  to  zajść  mogło  w  r.  962. — Było  to  pierwsze  spotkanie  sie 
przewodzonycli  przez  Niemców  Słowian  nadodrzańskicli  z  Pola- 
nami, u  kronikarzy  Lechitami  zwanycli;  spotkanie  się  dorywcze, 
jakby  dla  zwiadów,  dla  przekonania  się  o  siłacti  Mieszka,  a  bar- 
dziej w  celu  powaśnienia,  przez  intrygę  Gerona,  Słowian  między 
sobą,  aby  uwagę  Polanów  w  inną  odwrócić  stronę,  w  tym  wła- 
śnie czasie,  kiedy  markgraf  zamierzał  uderzyć  na  Łużyczanów. 
Jakoż  rzeczywiście  około  tego  czasu  Gero  przygotowywał  wy- 
prawę przeciw  Łużyczanom,  którzy  zostając  w  związku  z  Pola- 
nami, trzymali  się  wspólnej  z  nimi  polityki  i  z  tej  przyczyny 
nie  mieszali  się  wcale  do  wojen  przez  Wichmana  na  Pomorzu 
zaodrzańskiem  wywołanych.  Nie  zważając  na  to,  Gero  napadł 
na  Łużyczanów,  którym  na  pomoc  Mieszko  pospieszył,  pogro- 
mił ich  i  samego  Mieszka  pod  zwierzchnictwo  imperatorskie 
podciągnął.^')  (r.  963). 


contrivit,  Misacam  regem,  cujus  potestates  erant  Slavi  qui  dicuntur  Licicaviki,  dua- 
bus  vicibus  superavit,  fratremąue  ipsius  interfecit,  praedam  magnam  ab  eo  extor.sit. 
Z  tego  niektórzy  pisarze  wnoszą,  że  Wichman  pobił  Mieszka  i  wypadek  ten  odno- 
szą do  r.  963  (Wigger,  Meklen,  Annai.  36,  także  Pawiński,  no.ia6cKie  CjiaBflue 
80,)  Ale  z  przytoczonego  tekstu  Widukinda  można  wnioskować,  że  głównym  akto- 
rem pobicia  Mieszka  był  Gero,  któremu  pokrewny  Wichman  za  narzędzie  tylko 
służył.  Tak  myślą  i  niektórzy  historycy  niemieccy.  Z  nich  Scheltz  powiada:  „Marck- 
graf  Gero  . , .  bekriegte  und  Unterwarf  im  Jahre  963  die  Lausitz,  wozu  er  sich  ei- 
nes  grafen  Wichmann,  der  friiherhin  es  mit  den  Slawen  gehalten  hatte,  bediente. 
Er  sendete  ihn,  der  ehemals  dem  Kaiser  untreue  geworden  war  und  jezt  zur  V6r- 
sóhnung  gelangen  wollte,  zu  den  Slawen.  Diese  nahm  ihn  gem  auf,  da  er  so  lange 
unter  ihnen  gelebt  und  sie  in  so  manchen  Kampf  begleitet  hatte.  Umer  ihnen 
wirkte  er  nun  den  Absichten  Gero's,  entweder,  indem  er  sie  zur  Unterwerfung  be- 
wog,  oder  das  er  die  verschiedenen  Stiimme,  Misstrauen  und  Eifersucht  erregend, 
aus  einandert  hielt.  So  iiberwand  er  zweimal  den  Konig  Misca  . . .  Geschichte  d. 
Lausitz,  s.  25.  —  Wypada  jednak  zauważyć,  że  w  powieści  o  napadzie  Wichmana, 
Widukind  mówi  tylko  o  Mieszku  władzcy  Licikawików,  ale  żeby  to  był  nieodzo- 
wnie Mieszko  król  Lechitów,  na  to  dowodów  nie  ma.  Cała  sprawa  polega  na  kon- 
jekturarh,  przez  historyków  polskich  przyjętych.  Nie  mając  podstawy  do  zaprze- 
czenia, że  Widukindowy  Mieszko  nie  jest  Mieszkiem  polskim,  powtarzam  to,  co 
inni  mówili,  za  nieomylność  tego  jednak  nie  ręczę. 

•■'■j  Widukind  III,  67.  Eo  quoque  tompore  Gero  praeses  Slavos,  qui  di- 
cuntur Lusiki  potentissime  vicit  et  ad  ultimam  servitutem  coegit.  Do  tego  Thiet- 
mar  II,  9.  Gero,  orientalium  marchio  Lusizi  et  Selpuli,  Miseconem  quoque  cum  sibi 
subjectis  imperiali  subdidit  dicioni.  Wypadek    ten  mnich  Albrecht,  kontinuator  Regi- 


—     275     — 

Takim  sposobem  najazd  niemiecki  z  nad  Odry  pomyślnie 
na  Polskę  uderzył,  ale  tu  koniec  zaborom.  U  progu  Polski  po 
raz  pierwszy  zatrzymała  sie  potęga  cesarska  i  niezwyciężone  do- 
tąd „legiony  łotrów"  zmuszone  będą  z  wyszczerbioną  bronią 
i  podartemi  chorągwiami  uciekać  do  twierdz  nad  Łabą.  Ale 
tego,  co  miało  później  nastąpić,  Otton  I  nie  przewidywał.  Mie- 
szko stał  się  jego  wasalem,  z  obowiązkiem  płacenia  daniny  po 
Wartę, ^*)     Łużyczanie  ujarzmieni,  a  ich  sąsiedzi  Lutycy   obdzie- 


nona,  odniósł  do  r.  963.  Badacze,  biorąc  na  uwagę,  że  według  Widukinda  Łuży- 
czanie pogromieni  zostali  eo  quoque  tempore,  jak  i  zwycieztwo  Wichmana 
nad  Mieszkiem,  przyjmują  dwa  te  zdarzenia  za  jedną  wojnę,  prowadzoną  w  r.  963, 
w  którym  Mieszko  ukazuje  sie  w  dziejach  niby  po  raz  pierwszy.  Tak  mniemał 
Rbeppel  i  zarzucając  Donnigesowi,  który  przypuszczał,  iż  napad  Wichmana  na  Po- 
laków z  północy  spożytkowany  został  przez  Gerona  i  że  Niemcom  udało  sie  tyl- 
ko tym  podwójnym  napadem  zwalczyć  księcia  polskiego,  —  twierdził,  że  obie 
■wzmiankowane  wyprawy  miały  miejsce  jednocześnie,  (Dzieje  Polslci.  Dodatek  III.). 
Podobnie  postąpił  i  Wigger,  który  na  str.  3,  Meklenburgischen  Annalen,  zamieści- 
wszy pod  r.  963  tekst  Widukinda  III  c.  66  o  pobiciu  Mieszka  przez  Wichmana, 
zrobił  uwagę:  Die  Worte:  eo  quoque  tempore  Gero  praeses  Slavos  qui  dicuntur 
Lusiki  ad  ultimam  servitutem  coegit,  was  nach  dem  Cont,  Regino  963  geschah, 
geben  die  Zeitbestimmung.  Wszakże  z  tekstu  Widukinda  można  zauważyć,  że 
w  pewnych  razach  on  używał  wyrażenie  eo  anno,  któremu  widocznie  inne  niż 
eo  tempore  nadawał  znaczenie,  a  zatem  wyrażenie  eo  tempore  nie  wypada 
bezwzględnie  za  e  o  anno  przyjmywać.  A  ponieważ  pobicie  przez  Gerona  Luży- 
czanów  i  podciągnienie  Mieszka  pod  zwierzchnictwo  cesarskie,  według  kontinuatora 
Reginy,  przypada  na  r.  963,  co  według  Widukinda  stało  się  w  tymże  czasie  (eo 
tempore),  a  nie  w  tymże  roku  (eo  anno)  jak  i  pobicie  Mieszka  przez  Wichmana, 
możemy  więc  z  niejaką  pewnością  przypuścić,  że  ostatni  wypadek  zaszedł  w  r.  962, 
a  ujarzmienie  Lużyczanów  i  podciągnienie  Mieszka  pod  zwierzchnictwo  cesarskie 
stało  się  w  r.  963.  Tu  na  przeszkodzie  mogłoby  stanąć  nadanie  przez  Ottona  I  ko- 
ściołowi ś.  Maurycego  w  r.  961  decima  in  terra  Lusici,  Selpuli,  Chozimi.  Ale  ten 
dokument  już  Raumer  podejrzywał  jako  sfałszowany.  (Regesta  Brandenburg  N.  186.) 
W  nowszem  zaś  wydaniu  tego  dokumentu  (w  Posse,  Codex  Saxoniae,)  wzmiankowa- 
nego wyrażenia  o  dziesięcinie  w  Łużycach  i  Selpuli  nie  ma.  (Posse,  Codex.  239.) 
A  to  wskazuje,  że   w  r.  961   Lużyce   do  Niemców  jeszcze  nie  należały. 

Uwaga.  Thietmar,  wzmiankując  o  podciągnieniu  Mieszka  pod  zwierzch- 
nictwo imperatorskie,  nic  nie  mówi  o  pobiciu  go  przez  Gerona.  Z  jakiegoż  powodu 
nowszy  historyk  polski  p.  Bobrzyński,  przekręca  tekst  Thietmara  i  twierdzi,  „że 
Mieczysław  przy  pierwszem  starciu  się  z  Niemcami  w  r.  963,  przez  Markgrafa  Ge- 
rona na  głowę  pobity."     Dzieje  Polski,  wydanie  drugie,  T.  I.  s.  95. 

88)  Thietmar  II  19  imperatori  fidelis  tributumque  usque  in  Vurta  fluvium 
solvens.  —  Lelewel  mniemał,  że  w  tym  razie  u  s  q  u  e  znaczy  tyle  co  circa.  Pol- 
ska wiek.  śred.  T.  II.  VI  7.  Nowsi  historycy  polscy  tekst  Thietmara  zwyczajnie  wykła- 

18* 


—     276     — 

rani  przez  Hermana  Billinga,  co  chwila  oczekiwali  nowych  ku 
ich  ujarzmieniu  wysileń  ze  strony  Niemców.  Tymczasem  Otto  I, 
przywdziawszy  koronę  cesarską  w  Rzymie  (r.  962)  i  mając 
w  księciu  czeskim  Bolesławie  I  wiernego  wasala,  otoczył  się 
blaskiem  majestatu  cesarskiego,  jakiego  od  czasów  Karola  W. 
nie  bvło,  a  tu  jeszcze  niespodziewanie  przybył  mu  nowy  wasal 
Mieszko,  potężny  „król  północy."  —  Ale  ten  Mieszko  był  czło- 
wiekiem niepospolitym  i  takim  zręcznym  dyplomatą,  jakiego 
w  nim  cesarz  nie  przewidywał.  Pojąwszy  bowiem  stanowisko 
swe,  Mieszko  wszedł  w  blizkie  stosunki  z  czeskim  księciem  Bo- 
lesławem I,  siostrę  którego  Dubrawkę  za  żonę  pojął  (r,  965) 
i  z  jej  pomocą  zaprowadził  w  Polsce  chrześciaństwo  (r.  966), 
przez  co  nietylko  narodowi  swemu  otworzył  drogę  do  oświaty, 
ale  i  sam  stanął  w  obec  rzeszy  niemieckiej,  jako  książę  chrze- 
ściański,  narówni  z  innymi  książętami  panującymi  Europy 
środkowej. 

4.     Usunięcie  się    od  rządów    Gerona  (r.  963).     Podział  wielkorządztwa 

jego  na  marki.     Żelibor    wagrski    kłóci    się    z    Mściwojem    obodryckim. 

Wichman  powiększa  zaburzenie,    ucieka,    podburza  Wolinianów    przeciw 

Mieszkowi,  ginie  r.  967. 

Zdobyte  kraje  Łużyczanów  Otton  I  oddał  pod  zarząd  mark- 
grafa  Gerona,  wielkorządztwo  którego  rozciągało  się  teraz  od 
Turyngii  i  gór  Czeskich  aż  do  granic  polskich,  ale  co  mu  po 
tern?  Przez  całe  życie  mordował  on  Słowian  i  zabierał  ich  zie- 
mie w  celu  utworzenia  udzielnego  władztwa  synowi  swemu  Zyg- 


daja  w  ten  sposób,  że  Mieszko  zobowiązał  się  do  daniny  z  krainy  po  Wartę.  Wy- 
rażenie ciemne,  nic  nie  objaśnia,  jak  równie  i  objaśnienie  Zeissberga,  który  mniema 
podobnie  jak  Barthold,  że  Mieszko  mógt  zobowiązać  się  do  płacenia  trybutu  tylko 
z  lewej  strony  Warty,  bo  prawy  brzeg  byl  niepewną  posiadłością,  (Archiv  fiir 
Oesterreichische  Gesch.  T.  38,  s.  69.)  Ależ  Warta  płynęła  przez  sam  środek  po- 
siadłości Mieszka  i  tylko  mała  jej  cząstka  od  Odry  do  ujścia  Noteci  mogła  być 
niepewną.  Objaśnienie  więc  Zeissberga  nie  wytrzymuje  krytyki.  —  Nasuwa  się 
jeszcze  uwaga.  Mieszko  władał  za  Odrą  krainą  Lubuszską,  przeciw  ujścia  Warty 
położoną.  Czy  nie  z  tej  tylko  krainy  zobowiązał  się  do  trybutu,  aby  ją  przy  sobie 
utrzymać  ? 


—     277     — 

frydowi,  lecz  ten  przy  pierwszem  spotkaniu  się  z  Polanami,  padł 
w  boju,  —  drugiego  syna  nie  było.  Martwił  się  więc  Geron, 
że  trzydzieści  kilka  lat  marzenia,  dla  którego  wszystko  poświę- 
cił, spełzły  na  niczem;  marności  światowe  nie  mogły  już  rozwe- 
selić duszy  jego  strapionej;  porzuca  więc  wielkorządztwo  mark- 
grafstwa  Wscłiodniego,  pielgrzymuje  do  Rzymu  (r.  963),  gdzie 
„u  ołtarza  książęcia  apostołów^,  składa  zbroję  zwycłęzka  i  z  ca- 
łem  swem  mieniem  do  Boga  się  ucieka",  a  otrzymawszy  od 
papieża  ramię  św.  Cyriaka,  udaje  się  do  Saksonii  i  tam  na  gó- 
rze niedaleko  Kwedlinburga,  buduje  wspaniały  klasztor,  który 
od  swego  imienia  Gernrode  nazywa.  Dwudziestoletnia  wdowa 
po  Zygfrydzie  Hatuja,  blizka  krewna  Matyldy  matki  cesarskiej, 
ze  smutku  po  mężu  wstąpiła  do  zakonu.  Za  wstawieniem  się 
Gerona ,  biskup  lialberstadski  mianował  ją  ksienią  klasztoru, 
który  Gero  hojnie  uposażył,  bo  ,.był  mężem  pobożnym,  szczo- 
drym, a  co  najwięcej  znaczy,  dla  cliwały  bożej  wylanym". ^'') 
Wkrótce  potem  Gero  markgraf  z  „łaski  boskiej",  jak  sam  sie- 
bie nazywał,  przeniósł  się  do  wieczności  (r.  965).*'') 

Ze  stratą  Gerona  odpadło  Ottonowi  I  najsilniejsze  ramię. 
Ogromna  połać  ujarzmionycłi  ludów,  co  chwila  gotowych  do  po- 
wstania, wymagała  nietylko  gotowości  do  poskromienia  orężem 
rozruchów,  ale  i  przezornej  polityki,  aby  nie  wywołać  ogólnego 
w  całej  Słowiańszczyzn ie    zaodrzańskiej    powstania,    do    którego 


'■'*')  Thietmar  II,  13.  O  fundacyi  klasztoru  w  Gernrode,  z  dozwolenia  papieża 
Leona  VIII,  wyjątki  z  dokumentów  przytoczone  są  w  Raumera  Regestach  pod 
r.  963,  964,  965.  Dokumenty  r.  963  o  poddaniu  klasztoru  Gernrodeńskiego 
stolicy  apostolskiej  i  964  o  uposażeniu  klasztoru  tego  przez  Gerona,  wydane  są 
w  Hoffmanna  Scriptor.  Rer.  Lusaticar,  T.  IV  s.  149,  w  Heinemanna  Code.\  Anhal- 
tinus  I  s.  26,  27.  O  śmierci  syna  Geronowego  Zygfryda  wzmiankują  Annały  Gern- 
rodeńskie,  opisując  zwycieztwo  Gerona  nad  Łużyczanami,  przy  czem  dodają:  tamen 
haec  YJctoiia  parata  est  non  sine  suo  discrimine  ac  periculo  vitae.  Nam  in  eo 
proelio  Sifridus  filius  Geronis  et  multi  in  Saxonia  praeclari  viri . .  .  occubuerunt. 
Gero  victor  etiam  graviter  vulneratur  in  brachio  fuit.  Excerpta  ex  Andreae  Hop- 
penrodensi  Annalibus  Gernrodensis,  w  Hoffmanna  Scrip.  rer.   lusati  IV  148. 

*')  Contin.  Regino,  a.  965.  Gero,  marchionum  nostri  temporis  optimus  et 
praecipuus,  obiit.     Inne   świadectwa   w  Wiggera,  Meklenburg.  Annalen  36. 


-     278     - 

łatwo  przyłączyć  sie  mogły  Polska  i  Czechy.  Wprawdzie  Sło- 
wian pomorskich  dozorował  nieubłagany  wróg  ich,  ksiaże  saski 
Herman  Billing,  ale  ten  ze  zdolności  wielkich  nie  słynął  i  żadną 
miarą  nie  mógł  zastąpić  Gerona.  Inni  podrzędni  grafowie,  spra- 
wując pod  zwierzchnictwem  Gerona  zarząd  różnych  prowincyi, 
niczem  szczególnem  nie  odznaczyli  się.  Zrozumiawszy  to  wszyst- 
ko, Otton  I  podzielił  wielkorządztwo  Gerona  (Marchia  Orienta- 
lis)  na  sześć  marek,  pod  zarządem  osobnych  grafów:  i.  Thia- 
dricha,  który  zarządzając  częścią  Nordturyngii,  miał  legacyje 
dozorować  Hobolanów  i  Ratarów,  2.  Hodona,  który  rezydując 
w  południowej  części  Nordturyngii,  dozorował  żupy  Żytyców, 
Niżyców,  Serbiszcze  i  cały  kraj  aż  do  Warty.  3.  Thietmara, 
który  rezydując  w  Schwabengau,  zarządzał  żupami:  Żyrmunów, 
Koledyczów,  Suslów,  Niżanów  i  sąsiedniemi  okolicami,  4,  5  i  6 
marki,  tak  zwane  południowo  -  turyngskie,  wiadome  są  tylko 
z  imion  grafów:  Giintera,  Wikberta  i  Wiggera,  ale  podział  za- 
rządzanych przez  nich  terrytoryi  nie  jest  nam  znany.^')  Ze 
wzmiankowanych  markgrafów  najznakomitszym  był  Titmar,  syn 
siostry  Gerona  Hiddy,  który  aż  do  r.  978  figurował  jakby  za- 
stępca Gerona. 

Podczas,  gdy  nowi    markgrafowie   urządzali    się    w   dzielni- 
cach po  Geronie  otrzymanych,  w  Słowiańszczyznie  zostającej  pod 


•*i)  Szczegóły  podaje  Zeissberg  w  Aichiv.  fiir  Oesterreich.  Gesch.  T.  38  s.  47. 
Wj^jada'  jednak  zrobić  uwagę,  że  podziały  terrytoryi  słowiańskiej  na  marki,  za  cza- 
sów Ottona  I,  dotąd  nie  sa  objaśnione  należycie.  Prace  historyków  niemieckich 
w  tym  względzie  nie  uwieńczyły  sie  pomyślnością.  Schottgen,  w  przeszłym  wieku, 
liczył  5  marek:  i)  Turyngską,  2)  markę  pomiędzy  Solawą  a  Łabą,  3)  Misznieńską 
od  r.  Muldy  do  granic  Milczanów.  4)  Milczańską,  5)  Wschodnią  albo  Łużycką. 
Ale  już  Gebhardi  zauważył,  że  te  marki  trwały  niedługo.  (Algemeine  Welthistorie 
T.  52  s.  304.)  Scheltz  liczył  siedem  marek:  Północna,  Wschodnia  albo  Anhalt- 
ska,  Wittenbergska,  Łużycka,  Życzańska,  Merzeburgska  i  Misznieńską,  (Gesch.  d, 
Lausitz  27.)  Zeissberg  zaś,  stosownie  do  nowszych  badań,  znajduje  sześć  tylko  ma- 
rek. Byt  tych  marek  był  nietrwały,  bo  w  miarę  zaborów,  zmieniały  się  widoki  ad- 
ministracyi  niemieckiej ,  a  ztąd  i  nowe  podziały.  Dopiero  pod  koniec  X  w.  ze 
wzmiankowanych  sześciu  marek,  wytworzyły  się:  i)  Północna,  później  Altmark 
za  Labą,  2)  Ł  u  ż  y  ck  a,  i  3)  M  i  s  z  n  i  e  ń  s  k  a  w  r.  982  ze  wschodnio-turyng- 
skich  marek.     Zeissberg  w  Archiv  f.  Oester.  Gesch    T.  38  s.  48. 


—     279     — 

dozorem  Hermana  Billinga  zaszły  zaburzenia  z  następnego  po- 
wodu. Dwaj  książęta  pomorscy  Żelibor  wagrski  i  Mściwoj  obo- 
drycki,  odziedziczywszy  po  ojcach  nienawiść  wzajemna,  kłócili 
się  i  wojowali.  Wezwany  na  sędziego  Billing  przyjął  stronę 
Mściwoja,  a  Żelibora  skazał  na  zapłacenie  cesarzowi  15  marek 
srebra  kary  za  naruszenie  spokoju.  Żelibor  postanowił  docho- 
dzić sprawiedliwości  orężem.  W  tern,  jakby  szatan  czyhający 
na  zręczność,  aby  zamieszanie  sprawić,  zjawił  się  Wichman  i  do 
Żelibora  przystał.  Tego  było  dosyć,  aby  pobudzić  Billinga  do 
wyprawy  wojennej  przeciw  Wagróm.  Żelibor  i  Wichman  zam- 
knęli się  w  warowni,  lecz  w  obec  gotującego  się  oblężenia, 
Wichman  zemknął  do  Danii,  a  Żelibor  po  krótkiej  obronie,  mu- 
siał poddać  gród,  wyrzec  się  władzy  na  korzyść  syna,  który 
jako  zakładnik  u  Billinga  zostawał.^-)  Z  tego  wypadku  możemy 
uważać  jak  głęboka  nienawiść  rodowa  pomiędzy  dynastami  le- 
chickimi  trwała  w  tym  nawet  czasie,  kiedy  już  Niemcy  na  karku 
Słowian  pomorskich  usiedli. 

Zdawałoby  się,  że  Słowianie,  doznawszy  tyle  już  nieszczęść 
z  powodu  mieszania  się  do  spraw  ich  Wichmana,  powinni  byli 
stracić  zaufanie  do  niego.  Ale  nienawiść  do  Niemców,  szczegól- 
nie do  Hermanna  Billinga,  śmiertelnym  wrogiem  którego  był 
Wichman,  głuszyła  rozwagę  i  ułatwiała  do  intryg  wśród  Sło- 
wian drogę,  takiemu  nawet  jawnemu  jak  Wichman  awanturni- 
kowi. Nieobaczni  Wolinianie  przyjęli  do  siebie  Wichmana,  któ- 
remu zdaje  się  już  dokoła  zabrakło  przytułku.  Awanturnik  po- 
czął podburzać  lud  przeciw  Mieszkowi  polskiemu,  który  będąc 
już  chrześcianinem  i  przyjacielem  cesarskim*-^),  stawał  się  przez  to 


*-)  Widukind  III  68.  —  Wypadek  ten  stat  sie  jui  po  ujarzmieniu  Łuży- 
czan (963),  ale  w  jakim  mianowicie  roku  —  nie  wiadomo.  Zdaje  się  jednak,  iż 
nie  wcześniej  jak  w  r.  966,  a  może  trochę  później.  Wigger  Meklenb.  Annal.  sto- 
suje  wypadek  ten  do  r.   966 — 967. 

*'j  Widukind  III  69.  Wichmannus  ...  ad  orientem  versus  iterum  se  paga- 
nis  immersit,  egitąue  cum  Slavis  qui  dicuntur  Yuloini,  ąuomodo  Misacam,  amicum 
imperatoris,  bello  lacesserent.  —  U  Annalisty  Saxona  Yilini.  Byli  to  obywatele 
wyspy  Wolina.     Szafarzyk,  Star.    Slow.  §  44,   6,   s.  596. 


2S0       

nienawistnym  w  oczach  zaodrzańskich  poganów.  Oświadomiony 
o  zamiarach  wrogów,  Mieszko  wezwał  sprzymierzeńca  swego 
księcia  czeskiego  Bolesława  I  o  posiłki,  a  otrzymawszy  dwa 
pułki  jazdy,  we  Wrześniu  r.  967  ruszył  przeciw  nieprzyjaciołom. 
Gdy  się  wojska  nieprzyjacielskie  ukazały,  Mieszko,  udając,  że  się 
cofa,  zwabił  je  w  zasadzkę:  piechota  spotkała  następujących  nie- 
przyjaciół, a  tymczasem  jazda  na  tył  ich  uderzyła.  Wichman 
cały  dzień  walczył  piechotą ;  w  nocy  zemknął  z  obozu,  lecz  w  dro- 
dze ścigany  ledwo  uciekł  do  jakiejś  zagrody.  Tu,  otoczony  przez 
polskich  wojowników,  oświadczył,  że  oręż  złoży  tylko  przed  samym 
księciem.  Wyprawiono  posłańców  z  zapytaniem  do  Mieszka, 
lecz  nim  odpowiedź  nadeszła,  tłum  niecierpliwy  uderzył  na 
Wichmana,  który  mężnie  się  bronił,  a  gdy  został  raniony  oddał 
oręż  najmężniejszemu  z  nieprzyjaciół,  mówiąc:  weź  ten  oręż  i  od- 
nieś go  swemu  panu  na  znak  zwycięztwa,  niech  go  odeszle  ce- 
sarzowi, przyjacielowi  swemu,  aby  się  z  śmierci  nieprzyjaciela 
natrząsał,  lub  nad  powinowatym  zapłakał.  Wschodziło  słońce. 
Wichman,  obróciwszy  się  ku  niemu,  z  ostatniem  wysileniem  mo- 
dlił się  i  duszę  grzeszną  wyzionął,^"*)  22  Września  r.  967.^^) 

Rozpoczęta  przez  Wichmana  z  Wolinianami  wojna,  poru- 
szyła do  powstania  przeciw  Niemcom  Ratarów  i  dla  nich  oka- 
zała się  najszkodliwszą.  Gromił  ich  markgraf  Tiadryk,  a  ba- 
wiający  we  Włoszech  cesarz  pisał  z  pod  Kapui  15  Lutego  968 
r.  do  księcia  Hermana  Billinga,  markgrafa  Tiadryka  i  wszyst- 
kich wodzów,  aby  Ratarom  nie  dawać  pokoju,  jako  naruszycie- 
lom  wierności  i  szkody  przyczyniającym.  „Użyjcie  wszelkich 
sposobów,  pisał  Otto  I,  aby  Ratarów  ujarzmić  i  sprawę  z  nimi 
skończyć,  a  jeśliby  wam  sił    zabrakło,  sam  na  pomoc  pośpieszę." 


**)     Widukind  III  69. 

*^)  AV  nekrologii  luneburgskiej  pod  d.  22  Września  zapisano:  Wichmannus 
comes,  et  multi  alii  occisi,  et  Hoico  occisus.  Bielowski  M.  P.  I  142.  Co  do  roku, 
to  Raumer  napad  Wichmana  na  Mieszka  odniósł  do  r.  967.  (Regesta  Brand,  s,  48), 
ale  AVigger,  porównywając  wypadki,  nie  znajduje  podstawy  dla  oznaczenia  roku, 
w  którym  mianowicie  zaszło  pobicie  przez  Mieszka  Wichmana  w  967  czy  968  ? 
Meklenb.  Annal    37, 


—       28l       — 

List  ten  odczytany  na  zgromadzeniu  w  Werle,  miał  posłużyć  do 
zerwania  rozejmu  z  Katarami  zawartego,  ale  gotująca  się  wojna 
z  Danami,  wstrzymała  od  tego  zamiaru  Niemców. ■*®j  —  Ratary 
ocaleli  1 

§49. 
Wprowadzenie  chrześciaństwa  obrzędu  rzymskiego. 

I.   Ustanowienie  biskupstw:  Hawelbergskiego  (r.  946)  i  Brandenburg- 
skiego  (r.  949). 

Wiek  cały  upływał  od  śmierci  cesarza  Ludwika  Pobożnego 
(i"  843),  który  zamierzając  uskutecznić  myśl  ojca  swego  Karola 
W.,  ustanowił  (r.  834)  arcy biskupstwo  Hamburgskie  dla  ludów 
Północy,  a  w  liczbie  ich  i  dla  Słowian,^)  żaden  jednak  z  missio- 
narzy  łacińskich  nie  poszedł  na  apostolstwo  do  Słowian,  sumie- 
nie których  oburzało  się  na  samo  wspomnienie  chrześciaństwa 
przez  Niemców  opowiadanego.  Hamburg  ze  stolicą  arcybiskupią 
stał  się  solą  w  oku  Słowian,  którzy  w^spólnie  z  Normanami  zburzyli 
go  (r.  842).  Usiłowania  następcy  Ludwika  Pobożnego,  króla  Lu- 
dwika Niemieckiego  do  w^znowienia  upadłej  metropolii  hamburg- 
skiej  nie  osiągnęły  pożądanego  skutku.  Metropoliję  z  Hamburga 
przeniesiono  do  Bremy  (r.  847),-)  a  nad  dolną  Łabą  pogaństwo 
w  połowie  X  w.  kwitnęło  tak  samo,  jak  przed  stu  laty,  z  coraz  mo- 
cniejszem  wreszcie  przekonaniem  Słowian,  że  chrześciaństwo  przez 
Niemców"  podawane  oznaczało  to  samo,  co  ujarzmienie.  Zrozu- 
miawszy to  Niemcy  oczekiwali  pory,  aż  oręż  otworzy  missiona- 
rzom  ich  drogę  do  Słowiańszczyzny,  chociaż  uskutecznienie  podo- 
bnego zamiaru  wymagało  długiego  czasu,  wielkich  wytężeń 
i  cierpliwości.  Ujarzmienie  Serbów  (r.  928)  otworzyło  wreszcie 
Niemcom  możność  do  nawracania  Słowian  pomiędzy  Solawą 
a     Łabą     przemocą,      ale      na      wschód      od      Łaby      dopiero 


6)     Widukłnd  III  70. 

»)     Wyżej  s.  53. 

-)     Wyżej   s.   58,    60. 


282        

Otton  I,  po  walnych  rozprawach  orężem,  umyślił  przekonać 
..barbarzyńców'  o  korzyści  dla  nich  nauki  Chrystusa.  Barba- 
rzyńcy tego  niepoj  mywali,  nie  chcieli  zrozumieć,  że  regularne  wy- 
płacanie trybutu  królowi  i  dziesięciny  kościołowi,  obok  uległości 
władzom  świeckim  i  duchownym,  miało  zapewnić  im  łaskę  ma- 
jestatu królewskiego  i  zbawienie  duszy  po  śmierci.  Nie  zważał 
na  to  Otton  I  i,  w  miarę  ujarzmienia  ludów,  fundował  biskupstwa, 
które  później  dopiero  miały  zająć  sie  nawracaniem  powierzonej 
im  trzody  pogańskiej,  a  na  razie  miały  służyć  środkiem  do  wy- 
wrócenia czci  bałwochwalskiej,  demoralizacyi  Słowian  i  wyzię- 
bienia w  nich  ducha  wojowniczego. 

W  tym  celu  Otton  I  zwrócił  najpierw  uwagę  na  starożytne 
grody  słowiańskie  nad  r.  Hobola,  słynne  z  kilku  pierwszorzędnych 
bóstw  pogańskich  wojowniczego  charakteru:  Hobolin  z  chramem 
Jarowita  i  Brandenburg  z  chramem  Trygława.  Dopóki  chramy 
te  istniały,  kapłani  pogańscy,  zagorzali  wrogowie  chrześciaństwa 
w  każdej  chwili  mogli  w  imię  swych  bogów  poruszyć  ludność 
do  powstania  przeciw  Niemcom.  Zburzyć  więc  świątynie  Jaro- 
wita i  Trygława,  w  interesach  władzy  niemieckiej,  wypadało  ko- 
niecznie, ale  i  zostawić  lud  bez  świątyń  i  kapłanów  niepodobień- 
stwem było.  Oprócz  tego,  według  zwyczaju  słowiańskiego, 
w  chramach  odbywały  się  wiece  i  narady  ludowe,  a  około  nich 
targi,  zbiorowiska  ludu  i  różne  uroczystości.  Opanowawszy  Ho- 
bolin i  Brandenburg,  w  których  leżało  samo  serdce  Słowiańszczy- 
zny nadhobolskiej,  Otton  I,  jako  mądry  rządzca,  pojął,  że  dla 
ujarzmienia  i  łatwiejszego  zespolenia  Słowian  z  Niemcami,  wy- 
padało działać  z  pomocą  kościoła,  ustanowionego  w  centrach 
kultu  pogańskiego.  Inne  miasta,  jak  Merzeburg  i  Magdeburg, 
osiedlone  już  przez  Niemców,  mogły  poczekać  na  katedry  bisku- 
pie, ale  Hawelberg  i  Brandenburg  zwłoki  niedopuszczały.-^) 


■i)  Według  Thietmara  II,  roz.  5.  Otton  I  zamierzał:  ustanowić  biskupstwo 
najprzód  w  Magdeburgu,  lecz  opór  biskupa  halbersztadskiego  Bernarda,  do  którego 
dyecezyi  miasto  Magdburg  należało,^  byl  tak  stały,  że  aż  po  kres  żywota  biskupa, 
Otton  nie  mógt  tego  dokonać. 


-     283      - 

Ustanawiając  biskupstwa  wśród  pogan,  od  których  kościół 
długi  czas  nie  mógł  spodziewać  się  żadnej  pomocy  materjałnej, 
Otton  I  dbał  szczególnie  o  uposażenie  duchowieństwa.  Świeżo 
podbite  kraje,  pełne  ludu  pracowitego  i  zasobów  miejscowych^ 
nienależących  jeszcze  do  żadnego  z  panów  niemieckich,  pozwalały 
królowi  hojna  ręka  rozdawać  swobodnie  biskupom  i  kościołom 
liczne  osady,  zamki,  grody,  łany,  lasy,  dziesi  ęciny  i  różne  dochody. 

Z  aktu  założenia  biskupstwa  Hawelbergskiego  r.  946,'')  do- 
wiadujemy się,  że  katedrze  hawelbergskiej  i  przełożonemu  nad 
nią,  Udonowi,  król  Otton  I  nadał  połowę  zamku  i  miasta  Hawelberga 
z  połową  wszystkich  do  tego  miasta  należących  osad  w  ziemi 
Nieletycze^)  i  w  tejże  ziemi  miasto  Nizow  ze  wszystkimi  docho- 
dami.^) W  ziemi  Ziemczycy  dwie  osady  Banię  i  Drago wicy 
w  okręgu  Malińskim,  tudzież  połowę  lasu  Borki')  z  uprawio- 
nemi  i  osiedlonemi  w  nim  sadybami.  W  ziemi  Leszycy  za- 
mek Marienburg,  (nazywany  Kobylice)  z  przyległemi  osadami: 
Precepiny,  Rozmok,  Kotiny,  Wierchokrajcy,  Niekuriny,  Milkuny, 
Malicy,  Rabuny,  Podesal,  Ludiny.*)  W  osadzie  zwanej  Robole 
sześć  łanów.^)  W  ziemi  Moryce  całe  miasto  Błoto  z  burgwar- 
dem.     W  ziemi  Doszany  miasto  Wysokie  z  burgwardem,  miasto 


*)  Akt  fundacyi  r.  946  podają:  Hasselbach  Codex  Pomeraniae  Nr.  6;  Klem- 
piu.  Pommersche  Urkundenbuch  N.  10,  w  skróceniu;  Riedel.  Cod.  diplomat. 
Brandenburgensis.  T.  I.  2.  s.  435;  Meklenburgische  Urkundenbuch.  T.  I.  N,  14; 
Kaumer.  Regesta  Brandenburg.  N.  155;  Wigger.  Meklenburg.  Annalen  s,  31;  po- 
prawny tekst  w  Heinemanna  Codex  diplomat.  Anhaltinus  N.  18.  —  Dokument  ten 
przytoczony  w  dzieła  niniejszego  T.  II,  s.  352,  przyp,   148. 

^)  Medietatem  castri  et  civitatis  Havelberg  et  medietatem  omnium  villarura 
illuc  attinentium.     Et  castrum  et  civitas  sita  est  in  provincia  Nieletizi . . , 

•*)  In  eadem  provincia  Niżem  civitatem,  cum  omnibus  utilitatibus  suis.  —  Ni- 
żem teraz  Nitzow,  przy  ujściu  r.  Hoboli. 

')  In  provincia  Zemzici  duas  villas  in  Malinga  Buni  et  Orogavitz  et  dimi- 
dium  silve,  que  dicitur  Porci.  Dawniej  czytano  Porei  (Borkij.  O  tem  szczegółowo 
objaśniłem   w  tomie  II,  s.  52  przyp.  51;  s.  287  przyp.  71. 

*)     Do  tycli  nazw  odnośne  cytaty  w  T.  II,  s.  286 — 289. 

0)     AV  T.  II.  s.   289  cyt.  98. 


-     284     - 

Podleszcz  z  burgAvardem,^'*)  dziesięcinę  z  Ratarów,^^)  dziesięcinę, 
należąca  do  skarbu  królewskiego  z  marki  Dolnej^-).  Oprócz  tego 
Otton  I  przeznaczył  wzmiankowanej  stolicy  biskupiej  dziesięciny 
(dla  parafii?),  z  prowincyi,  mających  granice  określone:  Ziem- 
czycy,  Leszycy,  Nieletycy,  Doszany,  T.iny,  Morycy,  Doleńcy, 
Błoto,  Mieżyrecz,  Grozwin,  Wanclow,  Wostroże.^"^)  —  Wszystkie 
wzmiankowane  miejsco^Yości  położone  są  pomiędzy  Łabą  a  Odrą, 
lecz  Otton  I  dodał  jeszcze  z  lewej  strony  Łaby,  w  prowincyi 
^lintga,  30  łanów  we  czterech  osadach.^*) 

Granice  biskupstwa  Hawelbergskiego  Otton  I  ustanowił: 
od  źródeł  r.  Pieny  na  wschód  aż  do  ujścia  jej  do  morza,  od  źró- 
deł zaś  r.  Eldeny  (Jedlny?)  na  zachód  aż  do  miejsca,  gdzie  rzeka 
ta  do  Łaby  wpada;  na  północ  do  morza  Kańskiego  (B.ugiano- 
rum)  a  na  południe  do  r.  Struminy.^'^) 

Biskupstwu  Brandenburgskiemu,  według  dyplomu  d.  loOkto- 
bra  r.  949,^^)  Otton  I.  nadał  połowę  północną  miasta  Branden- 
burga z  połową  wyspy,  na  której  wzmiankowane  miasto  leżało, 
połowę  wszystkich  osad  wiejskich  do  miasta  należących,  tudzież 
miasta  Pricerwy  i  Jeziory  z  ich  przynależnościami,^")  dziesięciny 
z  parafij  położonych  w  prowincy ach :  Moraczanie,  Serbiszcze,  Błonie, 
Sprewianie,  Hobolanie,  Wkranie,  Rieczanie,  Ziemczycy,  Doszanie, 


10)     w  T.  II,  s.  286,  cyt.  58  S.333.  cyt.  39. 

^1)  Decimam  tiibuti  que  sohitur  nobis  de  Radewer,  omyłkowo,  zamiast  Re- 
dari,   t.  j.  Ratary. 

^-)  Decimam  tributi  que  nobis  debetur  de  inferiori  Marchia.  Gdzieby 
ta  marchia  leżała,  nie  wiadomo. 

13)     O  tych  prowincyach  i  ziemiach  szczegółowo  w  T.  II,  s.  352 — 362. 

")     W  T.  II,  s.   149,   352. 

1^)  Na  mapie,  dołączonej  do  Fidicina  Die  territoriuen  der  Mark  Branden- 
burg, T.  III,  bieg  r.  Struminy  oznaczony  od  zachodu  ku  wschodowi  do  r.  Hoboli, 
do  której  wpada  z  łewej  strony  przeciw  Prebenitz,  niżej  od  Pricerwi 

i«)  Dyplom  ten  zwyczajnie  datowany  r.  949  podają:  Riedeł.Codexdipl.  Brand.  I, 
8  s.  91  ;  Raumer.  Regesta  N.  160  w  skróceniu;  Hasselbach.  Cod.  pomer.  N  7; 
Klempin.  Pommersch.  Urkundenbuch  N.  11  w  skróceniu;  Wigger.  Meklenb.  An- 
nałen  s.  32  w  skróceniu;  Meklenb.  Urlcundenbuch  T.  I.,  N,  15;  Heinemann.  Cod. 
Anhałtinus  N.  22  stawi  r.  048  (949). 

1")  Pricerwi  na  prawem  brzegu  Hoboli,  patrz  mapę  Fidicina  Mark  Brandenb. 
T.  III.     Położenie  Jeziory  nie  wiadome. 


-     285     — 

Łuźycy/*)  oprócz  miast:  Bodrycy,  Gatimiry,  Piechowo,  Mokra- 
nicy,  Burg,  Grabów,  Czartowo  i  osad  do  tych  miast  należących, 
które  oddane  były  już  przedtem  kościołom  śś,  Maurycego  i  In- 
nocentego w  Magdeburgu,  samemu  zaś  biskupowi  brandenburg- 
skiemu  Titmarowi  Otton  I  nadał  prawo  pobierania  z  trzech 
miejsc  Bodryczów,  Burga  i  Mokranic  po  trzy  medony  i  po  dwie 
miary  piwa,  po  sześć  miar  pszenicy,  po  dwa  wieprze,  po  dwie 
gęsi,  po  dziesięć  kur,  pastwiska  dla  koni  i  t.  d.^®) 

Granice  biskupstwa  Brandenburgskiego  Otton  I  zakreślił: 
na  wschód  do  r.  Odry,  na  zachód  do  Łaby,  na  północ  aż  do 
prowincyi:  Wkranie,  Rieczanie  i  Doszanie,  od  południa  zaś, 
w  akcie  fundacyjnym,  granic  nie  oznaczono"-^),  zapewne  dla  tego, 
że  podczas  założenia  biskupstwa,  władza  niemiecka  między  Łaba 
a  Odrą  nie  była  jeszcze  tak  ugruntowaną,  aby  granice  jej  okre- 
ślić się  dały. 

Nie  wiemy  azali  nowozałożone  biskupstwa  in  partibus 
infidelium  starały  się  o  zbudowanie  kościołów  dla  nabożeństwa 
w  zrozumiałej  ludnowi  słowiańskiemu  mowie,  ale  nie  wątpimy, 
że  korzystały  z  nadanych  im  dóbr  i  dochodów.  Zdzierstwa  po- 
borców świeckich,  jak  wzmiankowaliśmy  wyżej, ^^)  oburzały  lud, 
który  zabijał  ich.  Z  ustanowieniem  biskupstw  przybywały  jesz- 
cze dziesięciny  i  różne  dla  kościoła  powinności,  a  jeśli  wspomni- 
my, że  oprócz  podatków  rządowych  i  kościelnych,  lud  słowiań- 
ski, według  własnego  prawa,  obowiązany  był  do  ponoszenia  ró- 
żnych ciężarów  publicznych,  tedy  pojmiemy  z  jaką  nienawiścią 
musiał  lud  ten  patrzyć  na    poborców   duchownych,    przychodzą- 


1®)     Położenie  ziem  tych  objaśnione  w  T.  II,  s.  48 — 52,  358 — 360. 

'")  In  tribus  vero  locis,  Bidrici,  Burg  scilicet  et  Mokranici  in  unaquoque 
eorum  tres  medones  duasąue  cerevisas,  sex  modios  tritici,  duos  porcellos,  duas  an- 
seres,  decem  gallinas,  sex  quoque  frisingos   et  sex  carradas  annone    pastui  equorum. 

-°)  Zauważyć  wypada,  iż  nadane  w  r.  946  biskupstwu  Hawelbergskiemu  dwie 
prowincye:  Zemzici  i  Desseri  wzmiankują  sie  i  w  nadaniu  r.  949  Zamcici  Dassia, 
z  czego  wnioskować  można,  że  te  prowincye  Otton  I,  odjawszy  od  biskupstwa  Ha- 
welbergskiego,  przylączyt  do  biskupstwa   Brandenburgskiego. 

21)     Wyżej,   §  46,  cyt.    23. 


—     2  86     — 

cych  zabierać  dziesięciny  z  urodzaju  i  dochodów.  Podobny  stan 
rzeczy  nie  zapowiadał  ani  religii  chrześciańskiej  pomyślnego  roz- 
woju, ani  władzom  niemieckim  spokoju. 


2.    Ustanowienie    metropolii    Magdeburgskiej.     Biskupstwa:    Merzeburg- 
skie.  Zyczaiiskie  i  Misznieńkie  (r.  968).     Biskupstwo  Aldenburgskie. 

Założenie  biskupstw  Hawelbergskiego  i  Brandenburgskiego 
było  tylko  wstępem  do  szerszych  pomysłów  Ottona  I  o  ustano- 
wieniu w  Magdeburgu  metropolii  kościoła  słowiańskiego  między 
Łabą  a  Odrą.  Wszakże  zacięte  wojny  ze  Słowianami  dolnej 
Łaby,  potem  czterolenia  wojna  z  Katarami  (956 — 960),  usku- 
tecznienie zamiarów  cesarza  niepodobnem  czyniły.  Gdy,  nako- 
niec,  znękani  Ratary  zgodzili  się  płacić  trybut  i  rozejm  z  Niem- 
cami zawarli,-"-)  a  inni  Słowianie  zaodrzańscy  byli  już  mocno 
przez  pogranicznych  markgrafów  przyciśnieni,  Otton  umyślił 
przyspieszyć  organizacyję  metropolii  Magdeburgskiej  i  stosowne 
do  tego  kroki  czynił  w  Rzymie.  Skłoniając  się  do  jego  życze- 
nia, papież  Jan  XII  bullą  wydaną  12  Lutego  r.  962,  oznajmił, 
iż  podnosi  kościół  ś.  Maurycego  w  Magdeburgu  na  stopień  sto- 
licy arcybiskupiej,  a  kościół  merzeburgski  na  stopień  stolicy  bisku- 
piej, mającej  podlegać  arcybiskupowi  magdeburgskiemu.--^) 

Tym  sposobem,  obok  pięciu  arcybiskupstw  niemieckich^*) 
miało  się  ukazać  szóste  Magdeburgskie,  wyłącznie  dla  Słowian 
przeznaczone,  ale  według  prawa  kanonicznego  potrzebna  była 
na  to  zgoda  biskupa  halbersztadskiego,  do  dyecezyi  którego  Ma- 


-•)     Wyżej.  s.  261, 

2*)  Yolumus  et  jubemus,  ut  Magdaburgense  monasterium  in  regno  Saxonum, 
juxta  Albiam  constructum  . .  .  in  archiepiscopalem  transferatur  sedem . . .  Yolumus  et 
jubemus,  ut  Merseburgense  monasteriam  in  episcopalem  debeatur  sedem,  quae  Magda- 
burgensi  sit  subdita  sedi.     Posse,   Codex  Saxoniae  I,  s.  240. 

2*)  Yolumus  et  precipimus,  ut  Moguntiensis,  Treverensis,  Colonie nsis,  Salsa- 
burgensis,  Hamaburgensis  aecclesiae  archipraesules  Magdaburgensis  monasterii  in  ar- 
chiepiscopalem et  Merseburgensis  in  episcopalem  translationis  sedem  totis  cordis 
corporiscjue  vinbus  consentanei  fautoresque  persistant,  tamże  s.  240. 


—     287     — 

gdeburg  i  Merzeburg  należały.  Tymczasem  biskup  halbersztad- 
ski  Bernhard,  zważając,  że  z  ustanowieniem  biskupstw  w  Ma- 
gdeburgu i  Merseburgu,  dyecezyja  jego,  mieniąca  się  być  przednim 
posterunkiem  oświaty  niemieckiej,  poniesie  znaczne  straty  terry  to - 
rialne,  nie  przychylał  się  do  żądania  Ottona.-'^)  Sprawa  na  lat  kilka 
zaciągnęła  się.  Ale  Otton,  przybywszy  do  Włoch  r.  966,  przed- 
łożył zwołanemu  do  Rawenny  w  r.  967  synodowi,  konieczność 
okazania  mu  pomocy  duchownej  do  nawrócenia  Słowian.  Zgro- 
madzeni na  synodzie  biskupi,  wziąwszy  na  uwagę  położenie  geo- 
graficzne i  etnograficzne  Słowian  i  Niemców,  zgodzili  się  na  usta- 
nowienie nowych  biskupstw,  a  ^Magdeburg  powtórnie  przyznali 
za  najodpowiedniejsze  miejsce  metropolii  kościoła  dla  Słowian, 
^letropolii  tej  podlegać  miały  pięć  sulFraganii,  z  których  dwie 
już  istniały  w  Hawelbergu  i  Brandenburgu,  a  trzy  miały  być 
ustanowione:  w  jMerzeburgu,  Życzu  i  Misznie.-") 

Gdy  jednak  przeszkody  ze  strony  biskupa  halbersztadskiego 
nie  dawały  się  usunąć,  Otton  zamierzył  ustanowić  tymczasem  bi- 
skupstwo Misznieńskie  na  ziemiach  do  biskupa  halbersztadskiego 
nie  należących.  Wszakże  przypadła  w  tym  czasie  śmierć  biskupa 
halbersztadskiego  Bernharda  w  Lutym,  tudzież  arcybiskupa  mo- 
gunckiego  Wilhelma  w  Marcu  r.  968,  rozwiązała  cesarzowi  ręce. 
Wezwawszy  do  Włoch  nowoobranego  biskupa  halbersztadskiego 
Hilliwarda  i  arcybiskupa  mogunckiego  Hattona,  Otton  porozumiał 
się  z  nimi  o  wynagrodzenie  biskupa  Hilliwarda  za  straty  terryto- 
ryalne,  jakie  miał  ponieść  z  powodu  ustąpienia  części  swej 
dyecezyi  i  wyjednał  zgodę  ich  na  ustanowienie  w  Magdeburgu 
arcybiskupstwa,  a  w  Merzeburgu  biskupstwa,  które  on  jeszcze  przed 


25)     Thietmar  Chr.  II,  4. 

28)  Suffraganeos  vero  eidem  metropolii  omnes  unanimiter  preordinavimus 
Brandenburgensem  episcopum  et  Hauelbergensem,  his  cunctis,  quibuscunque  impe- 
rator Yoluerit,  in  urbe  Magdaburch  archiepiscopus  consecretur.  Postea  vero  idem 
archiepiscopus  et  successores  ejus  habeant  potestatem  per  congrua  loca,  ubi  per  illo- 
rum  predicationem  christianitas  creverit,  episcopos  ordinare,  nominative  nunc  et  pre- 
sentaliter  Merseburc,  Cici  et  Miśni.  Bulla  Jana  XIII  20  Aprila  r.  967.  Posse,  Co- 
dcx  sir.  242. 


—     288     — 
bitwą  z  Wegrcami  nad  Lechem   w  r.    955,    ślubował    Bogu    zalo- 

Sprawa  postępowała  szybko,  gdy  już  w  Październiku  r.  968 
na  godność  arcybiskupa  magdeburgskiego  wyniesionym  został 
mnich  z  Trewiru  Adalbert,  słynny  z  podróży  na  Ruś,  dokąd, 
przez  fałszywe  poselstwo  wezwany  był  na  apostołke'^^)  i  chociaż 
ztamtąd  uciekać  musiał,  miał  jednak  zręczność  obznajomienia  się 
z  mową  i  charakterem  Słowian,  na  pasterza  których  przezna- 
czonym został. 

Wybory  biskupów  merzeburgskiego,  życzańskiego  i  mi- 
sznieńskiego  miały  odbyć  się  w  przytomności  legata  papiezkie- 
go.  Otton,  zwoławszy  znakomitszych  panów  saskich  (omnes  me- 
liores)  na  wybory  podczas  Bożego  Narodzenia,  oświadczył,  że 
ponieważ  czcigodny  Bożo  zasługi  wielkie  w  celu  nawrócenia  Sło- 


2')     Thietmar  II,  4. 

2S)  Oznajmiając  o  wyniesieniu  Adalberta  na  arcybiskupa  magdeburgskiego 
Otton  I,  w  liście  pisanym  w  Październiku  r.  968  wyraził  się:  virum  venerabilem 
Adalbertum  episcopum  Rugis  olim  praedicatorem.  Posse,  Codex  s.  249.  —  Ażeby 
zrozumieć  co  znaczy  „Rugis,"  przytaczam  wzmianki  kronikarzy  X  w.  I  tak:  Continuator 
Reginon.  a.  959.  Legati  Helenae  (Olgi)  reginae  Rugorum,  quae  sub  Romano  impe- 
ratore  Constantinopolitano,  Constantinopoli  baptisata  est,  ficte,  ut  post  claruit, 
ad  regem  venientes.  episcopum  et  presbyteros  eidem  genti  ordinari  petebant.  (Pertz, 
M.  G.  I,  624.)  Annales  Hildesheim  a.  960:  Yenerunt  legati  Rusciae  gentis  ad  regem 
Ottonem,  et  deprecati  sunt  eum,  ut  aliąuem  suorum  episcoporum  transmitteret,  qui 
eis  ostenderet  viam  ventatis;  et  professi  sunt  se  velle  recedere  a  paganico  ritu,  et 
accipere  religionem  christianitatis.  Et  ille  consensit  deprecationi  eorum,  et  trans- 
missit  Adalbertum  episcopum  fide  cathołicum,  illiąue  per  omnia  mentiti  sunt,  sicut 
postea  eventus  rei  probavit  „quia  nec"  (zamiast  vix)  ille  praedictus  episcopus  evasit 
lethale  periculum  ab  insidiis  eorum,  dodaje  rocznikarz  kwedlinburgski,  (Bielowski 
M.  P.  II,  s.  760.)  W  annałach  Lamberti  a,  960  i  u  Cośmy  także  a.  960  venerunt 
legati  Rusciae  gentis.  Zdaje  sie,  że  powątpiewania  tu  o  jakim  narodzie  rzecz  idzie, 
być  nie  powinno.  Tymczasem  wyrażenie  kontynuatora  Reginy  „regina  Rugorum-* 
podało  powód  niemieckim  pisarzom  do  domysłu,  że  Adalbert  opowiadał  niegdyś 
ewangelije  na  wyspie  Rugii,  i  tak  dotąd  Niemcy  mniemają.  (Porów.  Miilverstedt. 
Regesta  archiepisc.  magdeburg.  I,  s.  95  N.  219.)  Tymczasem  rzecz  jasna,  że  do- 
mniemani posłowie,  poprostu  oszuści,  należeli  do  takich  Waragów,  którzy  niejedno- 
krotnie przyjmywali  chrzest,  dla  tego  tylko,  aby  otrzymać  dary.  We  wzmiankowa- 
nym zaś  razie,  żądając  otrzymać  od  bogobojnego  cesarza  lepsze  przyjęcie  i  dary, 
oszuści  oświadczyli,  że  przybywają  od  Heleny  (Olgil  księżny  ruskiej,  prosząc  o  wy- 
słanie biskupa  i  księży.     Sołowjew,  IIcTopia  Poccill  I,  s  329  przypisek  217. 


—    289    — 

wian  położył,  przeto  należy  mu  prawo  wybrać  sobie  jedn% 
z  dwóch  dyecezyi:  merzeburgska  lub  życzańską.-^)  Na  zjeździe 
wybrani  zostali  biskupi :  Bożo  merzeburgskim ,  Burhard  mi- 
sznieńskim,  Hugo  życzańskim;  biskupi:  brandenburgski  Titmar 
i  hawelbergski  Tudon  do  podległości  arcybiskupowi  magdeburg- 
skiemu  zobowiązani  zostali,^*')  Tym  sposobem,  w  końcu  r.  968, 
nastąpiło  urządzenie  hierarchii  kościoła  słowiańskiego. 

Zostawało  rozgraniczyć  dyecezyje.  Biskup  Hilliward  odstą- 
pił kościołowi  ś.  Maurycego  część  swego  biskupstwa,  zawartą 
pomiędzy  rzekami:  Orą,  Łabą,  Solawą  i  Bodą,  a  nadto  tak 
zwaną  drogę  frydrychowską  j"^^)  do  czego  później  dodał  parafije, 
położone  między  rzekami :  Wildbach,  Salcą ,  Solawą ,  Unstrutą, 
Helmaną  i  rowem  pod  Waleshuzen.-^-)  Z  tej  więc  strony  kwestyja 
graniczna  załatwioną  została.  Biskupstwa  Hawelbergskie  i  Bran- 
denburgskie  miały  granice,  oznaczone  przez  Ottona  I  jeszcze  w  r. 
948,  za  wyjątkiem  południowej  granicy  ostatniego  biskupstwa 
od  strony  Łużyc,  które  aż  do  r.  963  do  Ottona  nie  należały. 
Trudniej  daleko  wskazać  granice  biskupstw  Merzeburgskiego, 
Życzańskiego  i'  Misznieńskiego.  Oryginalnych  dokumentów  do 
rozpoznania  tej  kwestyi  nie  posiadamy,  a  opis  granic  biskup- 
stwa Misznieńskiego  w  transumpcie  z  późniejszych  wieków,  jest 
falsyfikatem,    na    którym    polegać    nie  możemy.-^^)     Jedno    tylko 


29)     Posse  Codex  s.  249. 

'**)  Domini  episcopi  Dudo  et  Dodelinus  in  archiepiscopi  nostri  electione  vo- 
lumus,  ut  subscribant  et  fidem  subjectionemąue  illi  promittant.  Ibid. 

•■'i)  O  tej  drodze  w  dokumencie  9  Lipca  r.  965  czytamy:  Otto  teloneum  in- 
fra  confinium  aquarum,  quae  vocantur  Orae  et  Bodę,  usque  ad  terminum,  qui  no- 
minantur  via  Friderici,  S.  Mauricio  offert.  Raumer.  Regesta  N.  209. 

3«)     Thietmar  II,   14. 

33)  Według  zmyślonego  w  XI  lub  XII  w.  dokumentu  niby  cesarza  Ottona 
z  r.  948,  tudzież  konfirmacyi  papieża  Jana  XIII  niby  r.  968,  także  zmyślonej  w  XII 
w.,  granice  biskupstwa  Misznieńskiego  miały  sie  poczynać  u  źródeł  r.  Odry,  zkąd 
w  prostym  kierunku  dążyły  do  źródeł  r.  Łaby  i  dalej  do  miejsca,  gdzie  się  stykały 
Czechy  i  żupa  Nizin.  Tu  granica  przerzuciwszy  się  przez  Łabę,  biegła  w  kierunku 
gór  czeskich  aż  do  źródeł  r.  Muldy,  ztąd  zwróciwszy  ku  północy,  dobiegała  ujścia 
Muldy  do  Łaby,  przez  którą  przerzuciwszy  się  znowu  na  jej  brzeg  prawy,  w  żupie 
Niżanie,  dążyła  w  kierunku  ku  wschodowi,  zachwytując  żupy  Łużyce  i  Selpuli,  aż 
Tom  nr.  j„ 


—     290     — 

z  niejaka  pewnością  daje  sie  dostrzedz,  że  granica  zachodnia  bi- 
skupstwa Misznieńskiego  opierała  sie  o  źródła  r.  Modły  (Muldy), 
a  wschodnia  o  krainę  Milczanów,  która  w  r.  968  do  cesarstwa 
jeszcze  nie  należała.^*)  Arcy biskupstwo  Magdeburgskie  obejmy- 
wało  ziemie  po  obu  brzegach  Łaby,  między  Halbersztadskiem 
a  Brandenburgskiem  biskupstwami,  szerząc  się  w  górę  po  Ła- 
bie, ważkim  pasem  aż  do  kresów  żupy  Niżanów,  która  do  niego 
należała.  Na  południe  od  tego  arcybiskupstwa  leżało  biskupstwo 
Merzeburgskie  po  obu  brzegach  środkowego  biegu  Solawy  i  Mul- 
dy, a  na  południe  od  niego,  między  vSolawą  a  górną  Muldą,  bi- 
skupstwo Życzańskie,  aż  do  granicy  Czech. ■''■'^) 

Dbając  o  jak  najbogatsze  uposażenie  arcybiskupstwa  Magde- 
burgskiego  i  nadając  mu  rozmaite  beneficye,  Otton  I  troszczył  się 
szczególnie  o  podwyższenie  znaczenia  arcybiskupa,  któremu  w  r. 
965  zapewnił  jurysdykcyę  nad  żydami  i  innymi  magdeburgskimi 
kupcami,  tak  że  tylko  od  przedstawiciela  kościoła  mogli  oni 
oczekiwać  wyroków  i  sprawiedliwości,  a  żaden  graf,  wikary,  sę- 
dzia, trybun  lub  poborca  podatków  (exactor)  do  spraw  tych  mie- 
szać się  nie  mógł.^*') 

Ustanawiając  metropolije  magdeburgską  z  pięciu  suifraga- 
nijami  dla  Serbów,  Lutyków,  Łużyczanów,  Otton  I  nie  zapomniał 
i  o  Obodrytach,  dla  których  w.  Starogardzie  wagrskim  założył 
szóste  biskupstwo  Aldenburgskie,  zamierzając  poddać 
je  także  pod  władzę  arcybiskupa  magdeburgskiego,  lecz  arcybi- 
skup hamburgski  Adeldag,  powołując  się  na  granice  swego  ko- 


do miejsca  Sulpice  i  tu  dobiegłszy  do  r.  Odry,  korytem  jej  "w  górę  ciągnęła  sie  aż 
do  źródła  tej  rzeld.  Cel  sfałszowania  tych  dokumentów  zamierzał  udowodnić,  że 
biskupstwo  Misznieńskie  starsze  jest  od  Magdeburgskiego  i  że  Lużyce  i  Selpuli  od 
samego  początku  do  dyecezyi  misznieńskiej  należały.  Posse,  Codex  s.  170  uwaga  7 
i  s.   188  uwaga   135. 

^)     Posse,  Codex  s.   174. 

'5)  Posiadłości  biskupstw  Merzeburgskiego  i  Życzańskiego  dają  sie  wyrozu- 
mieć 7.  nadań  Ottona  I,  Ottona  II  i  Ottona  III,  tudzież  z  wiadomości  przez  Thiet- 
mara  podanych.  —  Załączona  przy  kodeksie  Posse'go,  tom  I  mapa  uprzytomnia  po- 
łożenie arcybiskupstwa  magdeburgskiego  i  pięciu  jego  suffraganii, 

'*j     Mulverstedt  Regesta  s.  70. 


291       — 

ścioła,  dawnymi    przywilejami    opisane,    uniemożebnił    spełnienie 
zamiarów  cesarza.^'') 

Dokumentów,  tyczących  się  fundacyi  biskupstwa  Aldenburg- 
skiego  nie  posiadamy,^®)  a  główne  źródła  do  pierwotnycłi  dzie- 
jów tego  biskupstwa  Adam  Bremeński  i  Helmold,  nie  celując 
w  tym  razie  ścisłością,  są  nawet  w  sprzeczności  pomiędzy  sobą. 
Gdy  bowiem,  według  Helmolda,  pierwszym  biskupem  aldenburg- 
skim  był  Markon,  a  drugim  Egward,"^)  Adam  Bremeński,  nie 
wzmiankując  wcale  o  Markonie,  szereg  pasterzy  aldenburgskich 
od  Egwarda  poczyna.^*^)  Sprzeczność  ta  nie  dozwala  oznaczyć 
czasu  założenia  wzmiankowanego  biskupstwa,  ale  zważając  na 
wypadki  i  świadectwa  liistoryczne,  wypada  przyjąć  rok  967  lub 
968,  t.  j.  epokę  ustanowienia  arcybiskupstwa  Magdeburgskiego.*^) 

Posiadłości  biskupstwa  Aldenburgskiego  obejmywały  cały 
kraj  Obodrytów,  tudzież  ziemie  Chyżanów  i  Czrezpienianów, 
które  do  związku  Lutyków  należały.  Rzeka  Piena  i  miasto  Dy- 
min  stanowiły  wschodnią  granicę  biskupstwa,  a  Łaba  południo- 
wą. Przestrzeń  między  Łabą  a  Piena  znaczyły  granice  biskup- 
stwa Hawelbergskiego,  z  północnej  zaś  strony  r.  Egdora,  dzieląc 
posiadłości  Danów  od  Słowian  i  Saksów,  zakreślała  razem  i  gra- 
nice kościoła  aldenburgskiego.*-) 

„Kościół  aldenburgski  poświęcony  został  na  cześć  ś.  Jana 
Chrzciciela,  jaśniał  przed  innymi,    był  bowiem  kościołem  metro- 


»')     Helmold  I,  u. 

*8)  Według  domniemania  badaczy,  wszystkie  dokumenty  podczas  zburzenia 
biskupstwa  Hamburgskiego  w  r.  990  uległy  zniszczeniu.   Wigger,  Meklenb.  An.   133. 

"8)  Quatuor  pontifices  antę  excidium  Aldenburgensis  ecclesiae  extitisse  com- 
perimus  videlicet  Marconem,  Egwardum,  Wagonem,  Ezicum.     Helmold  I,   14. 

■*<*)  In  Aldenborg  ordinavit  archiepiscopus  (sc.  Adeldag)  primo  Egwardum, 
vel  Evargum,  deinde  Wagonem,  post  Eziconcm.     Adam  Br.  H,  24. 

■*!)  Dass  die  Stiftung  Oldenburgs  im  Jahr  967  oder  968  falle,  vertragt  sich 
die  Angabe  des  Chronicon  Rittagesuhs  das  die  Kirche  zu  Mecklenburg  969  gegriin- 
det  sei,  recht  wohl.     Wigger,  Mekl.  An.   134. 

^-)  Haec  (dyocesia  Hammaburgensis)  clauditur  ab  occidenteo  cceano  Britannico, 
a  meridie  Albia  flumine,  ab  oriente  Pene  fluvio,..  ab  aąuilone  vero  Egdore  fluvio, 
qui  Danos  dirimit    a    Saxonibus.     Adam  Br,  II,    15.  —  An.     1060.     Omnes    populi 

19* 


—     292     — 

politalnym.  Biskupi  aldenburgscy  przez  książąt  słowiańskich  bar- 
dzo poważani,  ze  szczodrobliwości  cesarza  Ottona  obficie  darami 
doczesnymi  obdarowani,  mogli  hojnie  szafować  i  przychylność 
ludu  jednać  sobie.  Składano  zaś  biskupowi  z  całej  ziemi  Wągrów 
i  Obodrytów  roczną  daninę,  która  miejsce  dziesięciny  zastępy- 
wała,  a  mianowicie  od  każdego  pługa  miarę  zboża,  czterdzieści 
motków  lnu  i  dwanaście  sztuk  pieniędzy  czystego  srebra.  Oprócz 
tego  jeden  pieniądz,  jako  nagrodę  dla  tego,  kto  te  daninę  po- 
bierał. Słowiański  zaś  pług  oznaczał  to,  co  para  wołów  lub  je- 
den koń.^-') 

3.    Zadanie  urządzonego  dla  Słowian  kościoła.  Marne  skutki  usiłowań  jego. 

Według  myśli  cesarza  Ottona  I,  arcy biskupstwo  Magde- 
burgskie  i  sześć  biskupstw,  na  niezbyt  obszernej  terrytoryi  od 
Łaby  i  Solawy  do  Odry,  miały  pracować  w  celu  połączenia 
przez  kościół  Słowian  z  Niemcami.  W  owe  wieki,  gdy  ludność 
dzieliła  się  głównie  według  wiary,  a  narodowości  klasyfikowały 
się  według  państw,  zamiary  Ottona  mogły  mieć  praktyczne  re- 
zultaty, mianowicie:  nawrócenie  najpierw  Słowian  do  chrześciań- 
stwa,  potem  germanizacyję  i  assymiliacyję  ich  z  Niemcami 
w  jeden  naród.  Podobnym  sposobem  dokonywała  się  powoli, 
bez  krwi  rozlewu  i  zaburzeń,  assymiliacyja  Słowian  z  Niemcami 
na  zachód  od  Łaby  i  Solawy  w  głębi  Germanii  zamieszkałych. 
Cesarz  o  tem  wiedział.  Czemużby  udać  się  nie  miało  przepro- 
wadzenie podobnej  assymiliacyi  i  na  wschód  od  Łaby?  Ażeby 
jednak  pożądany  skutek  osiągnąć,  jeśli  to  z  natury  rzeczy  było 
możebne,  duchowieństwu  niemieckiemu  wypadało  pracować  w  du- 
chu prawdziwie    chrześciańskim,    w  poganach    miłować  bliźnich, 


Sclavoruin,  qui  ad  Hammaburgensem  respiciunt  dyocesim, . . .  hoc  est  Waigri,  Obo- 
driti  vel  Ileregi,  vel  Polabingi,  item  Linoges,  Warnabi,  Chizzini  et  Circipani  usąue 
ad  Panem  fluvium.  Adam  Br.  III,  19.  —  Est  autem  Panis  fluvius,  in  cujus  ostio 
sita  est  civitas  Dimine.  Illuc  quondam  portendebatur  limes  Aldenburgensis  paro- 
chiae.  Helmold  I  c.  20. 
*■•')     Helmold  I,  12. 


—     293     — 

oświecać  ich  szczerze,  bez  urągania,  bez  widoków  materyalnych, 
a  przedewszystkiem  do  ludu  słowiańskiego  przemawiać  w  zro- 
zumiałej mu  mowie.  Pojmując  to  cesarz  Otton  starał  sie  o  przy- 
gotowanie misyonarzy  niemieckich,  którzyby  byli  obeznani 
z  mową  słowiańską  i  w  tym  celu  założył  w  IMagdeburgu  kla- 
sztor, w  którym  mnichy  uczyli  sie  po  słowiańsku,^*)  poczem 
dopiero  na  walkę  z  bóstwami  pogan  wychodzić  mieli,  —  Miano- 
wanie zaś  obznajomionego  z  mową  i  charakterem  Słowian  Adal- 
berta metropolitą  kościoła  wskazuje,  że  cesarz  dobrze  rozumiał 
jakim  sposobem  duchowieństwu  działać  wypadało.  Wreszcie  do- 
świadczenie wykazywało  cesarzowi,  że  dwuwiekowe  zwycieztwa 
Niemców  nie  zapewniały  im  panowania  nad  Słowianami,  że  je- 
dynym środkiem  do  zespolenia  ich  z  państwem  Niemieckiem 
było  chrześciaństwo.  Nawracanie  poganów  siłą  nie  przyniosło 
pożądanych  skutków.  Mądry  cesarz  pojął,  że  wypadało  działać 
na  przekonanie,  przemawiać  do  ludu  w  zrozumiałej  mu  mowie, 
przykładem  zachęcać  do  życia  cnotliwego  i  obowiązków  chrze- 
ściańskich,  —  pobudzał  do  tego  biskupów  i  misyonarzy,  sam 
nawet  uczył  sie  jeżyka  słowiańskiego,*^)  zapewno  nie  przez  za- 
miłowanie go,  lecz  z  potrzeby  wynikającej  z  natury  rzeczy.  Ro- 
bota jednak  szła  tępo!..  Zarozumiałość  ówczesnych  sług  kościoła 
o  wyższości  ich  nad  poganami,  wstręt  do  mowy  „barbarzyńców", 
a  przytem  nienawiść  plemienna  Saksów  do  Słowian  wyziębiały 
ducha  religijnego  misyonarzy  niemieckich,  którzy  zamiast  apo- 
stołów Słowiańszczyzny,  stawali  się  narzędziem  polityki  świato- 
wej. Katedry  biskupie,  napełnione  Niemcami,  stały  jakby  oazy 
śród  pustyni  słowiańskiej,  w  głąb    której    misyonarze    niemieccy 


**)  w  tym  klasztorze  uczył  sie  przyszły  apostoł  Polski  ś.  Wojciech,  biograf 
którego  ś.  Bruno  opisując  szkolę  powiada:  Dicunt  etiam  tribus  linguis  (łacińskim, 
niemieckim  i  słowiańskim)  pro  una  locutum  . . .  Auditoribus  enim  usus  erat  latiali- 
ter  fari,  nec  ausus  est  quisquam  coram  magistio  lingua  barbara  loqui.  Unde  admo- 
tis  urentibus  virgis,  primum  mi  d  o  m  i  n  e  garrit,  jam  cum  in  crescit  dolor  qui  le- 
gem  non  habet,  eodem  verbo  nunc  Saxo,  nunc  Sclavus  raisericordiam  clamat.  Bie- 
lowski,   M.  P.  I,  s.    192, 

**)     Widukind,  lib.  I.     Romana  lingua  slavonłcaque  sciebat. 


—     294     — 

zajrzeć  nie  mieli  ochoty,  może  i  nie  śmieli  nie  znając  mowy  miej- 
scowej. Wreszcie  i  nie  mieli  potrzeby,  bo  kościołów  parafijal- 
nych  jeszcze  nie  było,  ludność  pralctylc  kościelnycli  nie  rozu- 
miała i  nie  potrzebowała,  a  zdzierstwa  poborców  podatków,  na 
rzecz  kościoła,  w  pieniądzacli  i  dziesięciny  w  naturze  z  produk- 
tów rolniczych  wrogo  do  nowej  wiary  ludność  usposobiały. 

Tylko  wysoko  uduchownione  i  bardziej  napełnione  zasa- 
dami miłości  bliźniego  osobistości  gotowe  były  wyłączyć  się 
z  tłumu  ordynaryjnego  duchowieństwa  niemieckiego,  zniżyć  się 
do  poznania  mowy  i  obyczaju  Słowian,  pracować  nad  oświece- 
niem ich  w  duchu  chrześciańskim.  Pierwszy  biskup  merzeburg- 
Bozo  „mąż  wielkiego  światła"  przykładał  się  pilnie  do  poznania 
języka  okolicznych  Słowian  i  nawet  słowa  serbskie  zapisywał 
łacińskiemi  literami,  by  dokładniej  mógł  wykładać  Serbom  na- 
ukę Chrystusa.  Ale  jakiż  to  był  wykład?  Późniejszy  biskup 
merzeburgski  Titmar  powiada,  że  Bożo  uczył  Serbów  śpiewać 
Kyrie-eleyson,  przekładając  pożytek  podobnego  śpiewa- 
nia, ale  Serbowie,  nie  pojmując  wzmiankowanych  wyrazów 
i  strojąc  sobie  z  nich  żarty,  śpiewali:  ukri  volsa,  t.  j.  w  krju 
(kjerku)  wólsza,  czyli:  w  krzaku  olszyny,  prawiąc,  że  tak  ich 
Bożo  nauczył.*')  Do  tego  Ernest  Brotuf  mieszczanin  i  kroni- 
karz merzeburgski  dodaje,  że  Bożo  zniechęcony  szyderstwem 
Serbów,  opuścił  biskupstwo  i  udał  się  do  swej  ojczystej  bawar- 
skiej ziemi,  gdzie  przeniósł  się  do  wieczności  w  r.  970.*')  Trzeci 
biskup  merzeburgski  Wikbert  nauczał  po  słowiańsku  w  okoli- 
cach Merzeburga,  tudzież  na  porzeczach  Halsztrowa  i  Plisy,  gdzie 
wiele  ludu  nawrócił.*^)     Są  jeszcze  inne  wzmianki    o    kapłanach, 


**)  Thietmar  II,  23,  Przy  tern  dodaje,  że  za  pracę  w  nawracaniu  SJowian, 
cesarz  darował  Bozonowi  kilka  wiosek  do  Merzeburga  należących  i  grodek  w  ziemi 
Chutyczów  zwany  Medebure,  dający  sie  (według  Thietmara)  tlómaczyć:  miodu- 
b  r  o  ń,  teraz  Magdeborn,  w  okolicy  Lipska,  nad  r.  Retą.  Ciy  nie  właściwiej  M  e- 
d  e  b  u  r  tlómaczyć  M  i  o  d  o  b  ó  r  ? 

*')     Jencz,  Stawizny,  w  Cz,   Mac.  Serb.   1849. 

**)  Thietmar,  VI  Predicatione  assidua  commissos  a  vana  superstitione  erroris 
reduxit,  lucumąue  Zutibure  dictum,  ab  accolis  ut  Deum  in  omnibus  honoratum  et  ab 
aevo  antiquo  numquam  violatum,  radicitus  eruens  , . 


—     295     — 

którzy  dla  pouczania  ludu,  starali  się  zapisywać  literami  łaciń- 
skiemi  wyrazy  słowiańskie,  a  naukę  Chrystusa  z  pomocą  tłóma- 
czów  opowiadali.  Wszakże  wzmianki  o  tem  w  kronikach,  jako 
o  czemś  nadzwyczajnem,  jasno  wskazują  jak  podobne  wypadki 
zdarzały  się  rzadko  i  jak  misyonarze  niemieccy  mało  dbali 
o  oświecenie  Słowian.  Wychwalał  wprawdzie  Helmold  pierw- 
szego biskupa  aldenburgskiego  Markona  i  następcę  jego  Egwar- 
da,  którzy  mieli  „zdrojem  chrztu  świętego  obmyć  Wągrów  i  Obo- 
drytów",  prawi  o  napełnieniu  ziem  Wągrów,  Obodrytów  i  Chy- 
żanów  kościołami,  kapłanami,  zakonnikami,  poświęconemi  Bogu 
dziewicami, ^^)  ale  żeby  to  miało  stać  się,  jak  utrzymuje  Helmold, 
za  panowania  Ottona  I  i  jego  następcy,  w  to  uwierzyć  trudno. 
Helmold,  patrząc  na  to,  co  się  działo  we  wzmiankowanych  kra- 
jach, za  jego  czasów  t.  j.  w  drugiej  połowie  XII  w.,  wyobraził 
sobie,  że  tak  było  i  przed  dwustu  laty.  Wiadomo  jednak,  że  na 
całem  Pomorzu  pogaństwo  w  X  w.  z  całą  siłą  kwitło  i  że  usi- 
łowania duchowieństwa  niemieckiego  do  nawrócenia  Słowian, 
żadnego  powodzenia  nie  miały. 

Tymczasem  chciwość  duchowieństwa  i  zdzierstwa  margra- 
fów^") przekonywały  lud  słowiański,  że  wygłaszane  przez  misyo- 
narzy  niemieckich  zasady  nowej  wiary  niezgodne  były  z  ich  po- 
stępkami, nacechowanymi  obłudą  i  widokami  polityki  świato- 
wej. Z  nienawiścią  do  sług  kościoła  lud  słowiański  łączył  nie- 
nawiść do  chrześciaństwa,  gotując  w  głębi  duszy  swej  zemstę 
przeciw  tym,  którzy  niszcząc  bogów  pogańskich,  nie  zdołali  po- 
szanowania do  chrześciaństwa  wzbudzić, 

4,  Organizacya  kościoła  w  Czechach.  Biskupstwo  Prażskie  (r.  973.)  Gra- 
nice jego.    Stosunek  kościelny  Morawii  do  Czech.    Pierwsi  biskupi. 

Domagania  się  biskupów  regensburgskich  prawa  rozporzą- 
dzania Czechami  jakby  parafiją    swą,    chociaż    nie  miały    żadnej 


*»)     Helmold  I,   12. 

^^)     Helmold  I,   13  wspomina    o    zdzierstwach  Bennona,  syna    Hermana  Bil- 
linga,  księcia  saskiego. 


—     296     — 

podstawy,^')  wszelako  wstrzymywały  uporządkowanie  spraw  ko- 
ścioła czeskiego.  Zobowiązane  do  hołdu  i  trybutu  królowi  nie- 
mieckiemu, a  w  stosunkach  kościelnych  skrępowane  przez  bi- 
skupów regensburgskich,  Czechy  czuły  się  przykutemi  do  Nie- 
miec. Ażeby  choć  cokolwiek  zwolnić  węzły  krępujące  rozwój 
narodowy,  wypadało  dobijać  się  niezależności  w  sprawach  ko- 
ścielnych. Ale  książę  Bolesław  I,  prowadząc  wojnę  z  Ottonem  I 
lat  czternaście  (r.  936—950),  potem  posiłkując  go  przeciw  Ma- 
djarom  (r.  955),  a  nareszcie  całkiem  pochłonięty  podwyższeniem 
władzy  monarchicznej  w  państwie  swem,  nie  mógł  aż  do  końca 
panowania  swego  na  korzyść  kościoła  czeskiego  niczego  przed- 
sięwziąć. Dopiero  syn  jego  Bolesław  II,  Pobożny,  korzystając 
z  okoliczności  wywołanych  ustanowieniem  metropolii  magde- 
burgskiej  z  pięciu  sufraganijami,  tudzież  zachęcony  powodzeniem 
księcia  Mieszka  I  w  sprawie  założenia  biskupstwa  Poznańskie- 
go, postanowił  dobijać  się  usilnie  ustanowienia  w  Czechacli  od- 
rębnego kościoła,  do  czego  pomocną  mu  była  bawiąca  w  Rzy- 
mie od  r.  955  "^)  siostra  jego  księżna  Młada.  Na  jej  wstawienie 
się,  papież  Jan  XIII  oznajmił  księciu  Bolesławowi  11^-")  zezwole- 
nie swe  na  założenie  przy  kościele  ś.  Wita  i  Wacława  w  Pra- 
dze biskupstwa,  a  przy  kościele  ś.  Jerzego  tamże  klasztoru  re- 
guły ś.  Benedykta,  przełożoną  którego  mianował  księżnę  Mładę, 
w  zakonie  Maryją  nazwaną.     Przy  tem   Jan  XIII,    podobnie  jak 


^1)  Wyżej  na  str.  230  przypisek  39  objaśniłem  nicość  pretensyi  biskupów 
regensburgskich  do  rozciągania  władzy  swej  na  Czechy,  a  tu  dodam,  że  mniemanie 
o  zależności  Czech  od  dyecezyi  regensburgskiej,  z  powodu  ochrzczenia  14  Czechów 
w  r,  845,  powstało  dopiero  w  XVI  w.     Porów.  Ireczek  Slov.  Pravo  I,   119. 

^")  Księżniczka  Młada,  przybywszy  do  Rzymu  jeszcze  za  życia  ojca  jej  Bo- 
lesława I,  prawdopodobnie  w  r,  965,  kształciła  się  najprzód  w  klasztorze  reguły  ś. 
Benedykta,  potem  została  mniszka  pod  imieniem  Maryi,  a  nareszcie  przez  papieża 
Jana  XIII  mianowana  przełożona  klasztoru,  który  miał  dopiero  później  powstać 
w  Pradze  na  Hradczinie,  przy  kościele  ś.  Jerzego,  założonym  przez  księcia  Wraty- 
sława  I. 

5')  List  Jana  XIII  do  Bolesława  II  bez  daty,  Erben  oznaczył  rokiem  971. 
(Regesta  N.  67),  lecz  inni  mniemają,  że  list  ten  mógł  być  napisany  w  jesieni  r.  967. 
Dudik,  Mahrens  Gesch.  II,  s.  35 — 37. 


—     297     — 

poprzednicy  jego,  zważając,  że  obok  obrzędu  łacińskiego  w  Cze- 
chach istniał  jeszcze  obrzęd  słowiański,  zastrzegł  aby  nabożeń- 
stwo w  dyecezyi  prażskiej  odbywało  się  nie  w  słowiańskim  ję- 
zyku, lecz  według  ustaw  i  dekretów  stolicy  apostolskiej,  a  biskup 
wybrany  został  dokładnie  wyćwiczony  w  języku  łacińskim.^*) 

Ustanowienie  biskupstwa  Prażskiego  stało  się  według  ży- 
czenia cesarza  Ottona  I,  Krępował  on  już  Słowiańszczyznę  pół- 
nocno-zachodnia założeniem  metropolii  magdeburgskiej  z  pięciu 
sufraganiami,  tudzież  biskupstwa  Aldenburgskiego,  poddanego 
pod  zarząd  metropolii  hamburgskiej,  wreszcie  przyłączeniem  bi- 
skupstwa Poznańskiego  do  metropolii  magdeburgskiej:  zostawało 
jeszcze  założyć  biskupstwo  Prażskie,  aby  tym  sposobem  Słowian 
mocniej  połączyć  w  związek  z  Niemcami,  przeciw  wzmagającemu 
się  państwu  Węgierskiemu,  które,  trzymając  jeszcze  dawniejsze 
posiadłości  markgrafów  wschodnich  aż  do  r.  Aniży  (Ennz)  i  oka- 
zując usposobienie  do  przyjęcia  chrześciaństwa,  stanowiło  groźną 
dla  cesarstwa  potęgę.  Ale,  jak  biskup  halberstadski  Bernhard 
nie  chciał  ustąpić  części  swej  dyecezyi  dla  założenia  biskupstw 
w  Magdeburgu  i  Merzeburgu,  tak  równie  biskup  regensburgski 
Michał,  nie  życząc  wyrzec  się  swych  pretensyi  do  Czech,  na  za- 
łożenie w  nich  osobnego  biskupstwa  zgody  nie  udzielał.  Z  tego 
powodu  mianowanie  biskupa  prażskiego  przeciągnęło  się  aż  do 
śmierci  biskupa  Michała  (r.  972),  następca  którego  ś.  Wolfgang, 
apostoł  Węgier,  nie  zważając  na  opór  kapituły  regensburgskiej, 
zgodził  się  na  założenie  biskupstwa  Prażskiego.  Za  taką  powol- 
ność pasterza,  biskupstwo  Regensburgskie  otrzymało  obszerne 
dobra  ziemskie  w  Czechach,  mianowicie    w  krainie  Chebskiej.^^) 


^*)  A.  971...  Verum  tamen  non  secundum  ritus  aut  sectam  Bulgariae  gen- 
tis  vel  Ruziae,  aut  Sclavonicae  linguae,  sed  magis  sequens  instituta  et  decreta  apo- 
stolica,  unum  potiorem  totius  ecclesiae  eligas  in  hoc  opus  clerłcum,  latinis  ad  prime 
literis  eruditum.     Erben,  Regesta  N.  67. 

^5)  Prawdopodobnie  z  tego  powodu  kraina  Chebska  do  biskupstwa  Regens- 
burgskiego  należała,  gdy  tymczasem  okoliczne  ziemie  innych  biskupstw  posiadłość 
stanowiły.     Palacki,  Dejiny  I,  s.  257,  przypis.  247. 


—     298     — 

Wszakże  ostateczne  urządzenie  biskupstwa  Prażskiego  nastąpiło 
dopiero  w  r,  973,  na  zjeździe  podczas  świąt  wielkanocnych 
w  Kwedlinburgu,^")  dokąd,  oprócz  wielu  książąt  i  dostojników 
cesarstwa,  przybyli  książęta:  czeski  Bolesław  II  i  polski  Mie- 
szko I,  tudzież  ś.  Wolfgang."*') 

Pierwszym  biskupem  prażskim,  przez  księcia  Bolesława  II 
i  lud  jego,  wybranym  został  mnich  klasztoru  ś.  Jana  w  Magde- 
burgu Detmar^*)  (973 — 982),  biegły  w  mowie  słowiańskiej  i  od- 
powiedni zamiarom  Ottona  I,  aby  kościół  czeski  od  samego  po- 
czątku barwą  niemiecką  przyozdobić.  Poddanie  zaś  biskupstwa 
Prażskiego  pod  władzę  arcybiskupa  mogunckiego  z  góry  zapo- 
wiadało Czechom ,  że  oprócz  zależności  politycznej  od  cesarza 
niemieckiego,  mają  jeszcze  w  zależności  religijnej  od  kościoła 
niemieckiego  zostawać. 

Prostota  ówczesnych  stosunków  ekonomicznych  w  Czechach 
nie  dozwalała  jeszcze,  przy  uposażeniu  biskupa  prażskiego, 
przeznaczyć  mu  dziesięcinę,  jak  się  działo  zwyczajnie  u  sąsied- 
nich Niemców,  przeznaczono  więc  mu  po  dwie  kopy  zboża  róż- 
nego gatunku  od  każdego  pługa,  licząc  w  kopie  po  50  sno- 
pów, ^^j 

Nie  ulega  wątpliwości,  że  przy  założeniu  biskupstwa  Praż- 
skiego granice  jego  całe  Czechy  obejmywały,  ale  oryginalnego 
aktu  fundacyi  biskupstwa  tego  nie  posiadamy,  a  tymczasem 
inne  świadectwa  historyczne    rozszerzają   zakres    dyecezyi    Praż- 


■**)     Słuszną  te  uwagę  zrobił  Palacki. 

*')     Annal.  Hildesheim  an.  973;    Annal.  Altahenses  an.  973;  Thietmar  II,  20. 

'>^)  Detmarum  dux  per  suos  legatos  advocat, ....  atque  suis  precibus  et  monitis 
efńcit,  et  eum  sibi  in  episcopum  omnes  communi  assensu  eligant.  Postera  die  ut 
duci  placuit,  favorali  acclamatione  ab  omnibus  in  episcopum  Detmarus  elegitur. 
Cosmas.  Chronić.  49. 

^»)  Primo  episcopo  Detmaro  constitutum  erat,  pro  decimatione  duos  messis 
acervos  dabant  episcopo  (de  qualibet  aratura) ;  dicimus  enim  acervum  quinquaginta 
manipulos  habentem,  Cosmas  85.  —  Rozważając  przytoczony  tekst  kroniki  Kozmy, 
Dudik  zauważył,  że  pod  wyrazem  mes  sis  wypada  pojmywać  różne  gatunki  zboża, 
które  miały  być  biskupowi  składane.     Mahrens  Gesch.  II.  s.  39. 


—     299     — 

skiej  daleko  po  za  granice  Czech  właściwych.  Ztąd  wynikają  za- 
wikłania,  krępujące  dotąd  poznanie  rzeczywistego  stanu  rzeczy. 

Zwyczajnie  dziejopisowie  czescy  i  niektórzy  niemieccy,  tu- 
dzież słowiańscy  powołują,  się  na  zachowane  w  kronice  Kozmy 
potwierdzenie  przez  cesarza  Henryka  IV  w  r.  1086  fundacyi 
biskupstwa  Prażskiego  w  r.  973,  z  oznaczeniem  granic  onego. 
Według  tego  domniemanego  dokumentu,  granice  biskupstwa 
Prażskiego,  oprócz  właściwych  Czech,  obej mywały  w  r.  973 
jeszcze:  Śląsk,  Chrobacyję  do  rzek  Bugu  i  Styru,  tudzież  Mora- 
wiję  ze  Słowiańszczyzną  aż  do  Dunaju.**^)  Ale  dokument  pod  r. 
1086  oczywiście  jest  sfałszowany  przez  zabiegi  brata  księcia 
Wratysława  II,  Jaromira-Gebharda  biskupa  prażskiego  (r.  1068 
do  1090),  nie  bez  wiadomości  samego  księcia  i  zapewno  kance- 
laryi    cesarskiej. ^^)     Powodem    do    wyjednania    tego    dokumentu 


*<*)  Pragensis  episcopus  Gebhardus  saepe  confratribus  suis  et  coepiscopis  ce- 
terisąue  principibus  noslris,  ac  novissime  nobis  conąuestus  est,  quod  Pragensis 
episcopatus,  qui  ab  initio  per  totum  Boemiae  ac  Moraviae  ducatum  unus  et  integer 
constitutus ....  Termini  autem  ejus  (Pragensis  sedis)  occidentem  versus  hii  sunt : 
Tugozc,  quae  tendit  ad  medium  fluminis  Cliub,  Zedlicane,  Lucsane, 
Daciane,  Lutomirici,  Lem  uzi  usque  ad  mediam  siWam,  qua  Bohemia  li- 
mitatur.  Deinde  ad  aquilonalem  hii  sunt  termini :  Psouane,  Crouati  et  altera 
Chrouati,  Zlasane,  Trebouane,  B  o  b  o  r  an  e,  D  ed  o  s  e  s  i  usque  ad 
mediam  sylvam  qua  Milcianorum  occurrunt  termini.  Inde  ad  orientem  hos 
fluyios  habet  terminos:  Bug  scilicet  et  Z  tir  cum  Krakova  civitate,  provin- 
ciaque,  cui  Wag  nomen  est.  Inde  Ungarorum  limitibus  additis,  usque  ad  montes, 
quibus  nomen  est  T  a  t  r  i ,  dilatata  procedit.  Deinde  in  ea  parte,  quae  meridiem 
respicit,  addita  regione  M  o  r  a  v  i  a  usque  ad  fluvium,  cui  nomen  est  Wag,  et  ad  me- 
diam sylvam,  cui  nomen  est  Muore,  et  ejusdem  montis,  eadem  parochia  tendit^ 
qua  Bavaria  limitatur.  —  Erben  Regesta  N.   167. 

*')  Już  Bandkie,  w  Dziejach  narodu  pols.  (wydanie  r,  1835  T.  I  s.  123 — 7), 
wyrzekł,  że  przywilej  Henryka  IV  r.  1086  dowodzi  tylko  sprzyjanie  marnym  pre- 
tensyjom  Czech  do  Śląska  i  Chrobacyi  i  że  chociaż  mógł  być  rzeczywistym,  atoli 
treść  jego  nie  jest  wyjęta  z  żadnego  dawniejszego  pisma,  lecz  wprost  jest  zmyślona 
na  korzyść  Czech.  Przychylając  się  do  tego  zdania  Roeppel  w  Dziejach  Polski 
(T.  II  Dodatek  4  wyda.  polski  s.  187)  powiada,  że  zważając  na  przyjaźń  Wratysława 
II  z  Henrykiem  IV,  że  brat  Wratysława  Jaromir  czas  niejakiś  był  kanclerzem  tego 
cesarza  a  sam  książę  w  r.  1086  został  przez  cesarza  wyniesiony  na  króla  czeskiego, 
przychodzi  do  przekonania,  że  cesarz  Henryk  IV,  przy  wydawaniu  wzmiankowanego 
przywileju,  więcej  kierował  się  swymi  względami  na  Czechy,  niż  treścią  dawniejszego 
przywileju,  który  wznawiał.  Więc  dokument  len,  jak  mniemał  Zeissberg  (w  Miseco  I, 


—     300     — 

posłużyła,  jak  zobaczymy  niżej,  sprawa  o  stosunek  kościelny  Mo- 
raw ii  do  Czech. 

Rozważając  stosunki  kościelne  w  Słowiańszczyznie  zacho- 
dniej w  IX  w. ,  wzmiankowaliśmy  niejednokrotnie  o  domaganiu 
sie  biskupów  passawskich,  aby  Morawija,  wbrew  woli  stolicy 
apostolskiej,  pod  ich  władzę  poddaną  została.  A  gdy  nie  zwa- 
żając na  podobne  pretensyje,  papież  Jan  IX  w  r.  899  posłał  do 
^Morawii  arcybiskupa  Jana  z  biskupami  Benedyktem  i  Danielem, 
biskupi  bawarscy,  w  ich  liczbie  i  biskup  passawski  Richar,  za- 
nieśli w  r.  900  do  papieża  skargę,  że  w  kościele  dopuszczona 
schyzma,  albowiem  przybyli  do  Morawii  biskupi  ustanowili  w  je- 
dnem  i  temże  biskupstwie  arcybiskupa  i  trzech  suffraganów,  bez 
zgody  biskupa  (passawskiego)  w  dyecezyi  którego  oni  się  znaj- 
dywali.*^-) W  kilka  lat  później  upadek  państwa  Morawskiego 
(r.  906),  straszny  pogrom  Niemców  przez  Madjarów  (r.  907)  i  na- 
stępujące zaburzenia  w  państwie  Niemieckiem,  tudzież  szalone 
najazdy  na  Germaniję  Madjarów,  skryły  przed  nami  stosunki 
kościelne  w  Morawii  tak,  że  aż  do  drugiej  połowy  X  w.  nigdzie 
wzmianki  o  nich  nie  znajdujemy.  Pewno  jednak  biskupi  pas- 
sawscy  pretensyi  swych  do  Morawii  nie  zrzekli  się,  a  bez  tego 
biskupstwo  Prażskie  nie  mogło,  według  ustaw  kanonicznych, 
władzy  swej  na  Morawiję  rozciągać.  Otóż,  nie  posiadając  pe- 
wnych   w  tym    względzie   wskazówek,    nie  mamy    podstawy    do 


■w  Archiv  f.  Oester.  Gesch.  T.  38  s.  80)  wprost  sfałszowany  w  celu  poparcia 
pretensyi  do  Polski  Wratysława  II,  któremu  w  ów  czas  nadano  tytuł  króla 
polskiego.  Z  innej  strony,  historycy  czescy  Szafarzyk  i  Palacki  przywilej  r.  1086 
przyjmowali  za  autentyczny;  Ireczek  wyraził  sie  o  nim  wątpliwie  (Codex.  juris  bohem. 
I,  s.  21);  a  z  niemieckich  pisarzy  przywilej  ten  za  fałszywy  uznali:  Giesebrecht, 
Gesch.  d.  Kaiserzeit  I  838—9;  Biidinger,  Oester.  Gesch.  I  314;  Anmerk  4,  tudzież 
Diimmler  w  dziele  Piligrim  von  Passau  s.  174.  Ten  Piligrimus  biskup  passawski 
w  drugiej  polowie  X  w.  był  znakomitym  fałszerzem  dokumentów.  Porów.  Biidin- 
ger, Oester.  Gesch.  Excurs  4  s.  ąąz;  Pritz  Gesch.  des  Landes  od  der  Enns,  Linz 
1846  s.  130 — 142.  Nowsi  historycy  polscy:  Szujski  w  Historyi  Polski  ksiąg  XII 
(s.  17)  tudzież  Abraham,  Organizacya  kościoła  w  Polsce  (s.  115)  przywilej  r,  1086 
także  za  fałszywy  uznali. 

«*)     Wyżej  s.   151 — 2. 


I 


—     30I     — 

mniemania,  aby  przy  założeniu  biskupstwa  Prażskiego  w  r.  973,. 
do  niego  i  ^Morawija  ze  Słowaczyzną  należały,  jak  wyrażono 
w  sfałszowanym  dokumencie  r,  1086. 

W  Morawii  byli  jednak  w  X  w.  clirześcianie.  Któż  ko- 
ściołem ich  rozporządzał?  Kozma,  zwracając  na  to  uwagę,  wy- 
rzekł, że  przed  Sewerem,  który  został  biskupem  prażskim  w  r. 
1030,  w  Morawii  był  własny  biskup  Wracen.^-^)  Moglibyśmy 
i  nie  powierzyć  temu,  ale  z  innej  strony  przybywa  nam  wiaro- 
godne  świadectwo,  że  w  r.  976  w  Moguncyi,  obok  arcybiskupa 
Willegeziusza  zasiadali  w  radzie  biskupi:  prażski  i  morawski. ^^) 
Nie  ma  więc  wątpliwości,  że  w  X  w. ,  już  po  założeniu 
biskupstwa  Prażskiego,  Morawija  miała  osobnycłi  biskupów,  a  za- 
tem nie  mogła  być  częścią  dyecezyi  prażskiej,  jak  wzmianko- 
wano w  sfałszowanym  dokumencie  r.  1086,—  Godne  uwagi  i  to, 
że  chociaż  Morawija  należała  do  książąt  czeskich,  a  jednak  Ko- 
zma zowie  ją  r  e  g  n  u  m,^^)  czy  nie  dla  tego,  że  własnych  bisku- 
pów posiadała?  Być  może,  iż  w  szeregu  biskupów  morawskich 
zaszła  jakaś  przerwa,  ale  pamięć  o  biskupstwie  Morawskiem 
trwała  mocno  i  to  właśnie  pobudziło  Wratysława  II  do  wzno- 
wienia w  r.  1062  biskupstwa  w  Ołomuńcu,  wbrew  życzeniu  ów- 
czesnego biskupa  prażskiego  Jaromira  Gebharda,  który  dla  unie- 
możebnienia  zamiarów  księcia,  postarał  się,  aby  w  dokumencie, 
wydanym  przez  Henryka  IV  w  r.  1086,  wyszczególnione  zostało, 
że  i  Morawija  do  biskupstwa  Prażskiego  należy.^^) 


*')  Fertur  quod  fuisset  in  Moravia  antę  tempora  Severi  quidam  episcopus, 
ut  reor,  nomine  Wracen.  Imienia  tego  żadne  inne-  pomniki  historyczne  i  kościelne 
nie  wzmiankują.     Dudik,  Mahr.  Gesch.  II,  46 — 47. 

**)  An.  976.  Willegisus  Moguntiacensis  episcopus,  auctoritate  Ottonis  impe- 
ratoris,  astipulantibus  quoque  assesoribus  suis,  venerabilibus  episcopis:  Spirensi, 
Wormatiensi,  Pragensi,  Moraviensi,  pro  manifesto  parricidio  Gozmarum  ab 
officio  et  beneficio  deponit,  et  tonsoratum  coenobio,  quod  est  Nuenstadt,  ad  poeni- 
tentiam  transmittit.     Erben,  Regesta  N.  72. 

85)  Opisując  granice  państwa  Libickiego  Sławników,  Kozma  mówi:  Item 
solis  ab  ortum  contra  Moraviae  regnum,  castrum  sub  silva  situm  nomine 
Luthomisl ....  Oczywiście,  że  mówiąc  w  XII  w.  o  państwie  Sławników  w  X  w., 
kiedy  już    państwo    Morawskie    dawno    zniszczone    zostało  (906},    Kozma    nie  mógł 


—     302     — 

Mianowanie  pierwszym  biskupem  prażskim  Detmara  kładło 
podwalinę  osobnego  kościoła  czeskiego,  chociaż  w  zależności  od 
arcybiskupa  mogunckiego,  ale  posiadającego  już  możność  rozwi- 
jać swą  organizacyję,  wymagającą  pracy  i  czasu  wiele. 

Biskup  Detmar,  słynny  z  pobożności,  nauczył  się  mowy  cze- 
skiej, kościoły  w  Czecłiacli  budował,  obrzęd  łaciński  wprowa- 
dzał,*'') gorliwie  brał  się  do  szerzenia  nauki  Chrystusa,  ale  w  Cze- 
chach trwał  jeszcze  mocno  zakorzeniony  obrzęd  słowiański,  znaj- 
dujący gorliwych  wyznawców  nietylko  w  prostym  ludzie,  lecz 
nawet  w  możnowładzcach.  Wytępić  ten  obrzęd,  dać  przewagę 
łacińskiemu  kościołowi,  stosownie  do  listu  Jana  XIII,  aby  na- 
bożeństwo w  dyecezyi  prażskiej  odbywało  się  nie  w  słowiańskim 
lecz  w  łacińskim  języku,  pierwszy  obowiązek  biskupa  stanowiło. 
Detmar,  w  ciągu  krótkiego,  bo  tylko  dziewięcioletniego  paster- 
stwa, dokonać  tego  nie  mógł,  albowiem  nie  mniej  ważnem  za- 
daniem jego  było:  wprowadzić  ład  w  kościele,  karność  w  du- 
chowieństwie, nabożeństwo  i  obrzędy  religijne  w  ludzie,  a  przy- 
tem  powściągnąć  rozpustę  i  sprośne  obyczaje,  które  w  owym 
czasie  nietylko  w  prostym  ludzie,  lecz  i  w  duchowieństwie  szka- 
radne formy  przybierały.  Zadanie  biskupa  było  nadzwyczaj  tru- 
dne. Wszyscy  to  pojmywali,  a  gdy  zmarł  Detmar  (r.  982)  wy- 
bór następcy  po  nim  stał  się  kwestyją  nadzwyczaj  ważną.  Opi- 
nija  publiczna  przychyliła  się  na  korzyść  młodego  księdza  Woj- 
ciecha, syna  możnowładzcy  Sławnika  i  pierwszej  żony  jego  księ- 
żniczki  bawarskiej."*^)     Na   sejmie    w  Lewym    Hradcu  Wojciech 


wyrażenia  „Moraviae  regnum"  stosować  do  tego,  co  było  dawniej,  przed  r.  906, 
a  zastosowat  je  do  późniejszych  czasów,  uważając  Morawije  za  osobne  od  Czech 
regnum. 

*•')  Jaromir  przez  cały  ciąg  pasterstwa  swego  (r.  1068 — 1090)  walczył  o  pod- 
danie Morawii  pod  zarząd  biskupstwa  Prażskiego,  a  gdy  Wratysław  II,  nie  zważa- 
jąc na  dokument  r.  1086,  kapelana  swego  Wecela  wyniósł  w  r.  1090  na  biskup- 
stwo Morawskie,  przewrotny  i  zapalczywy  Jaromir  puścił  sie  w  podróż  do  Rzymu, 
lecz  w  drodze  umarł  i  tem  spór  o  biskupstwo  Morawskie  na  zawsze  sie  skończył. 
Ireczek,  Slovan.  Pravo  II,   167. 

«')     Palacki,  Dejiny  I,  256—258. 

"*)     Wyżej,   str.  223,  przypisek   19. 


wybrany  został  na  biskupa  w  r.  982,  ale  poświęcenie  go  prze^ 
arcybiskupa  mogunckiego  Willegiza  nastąpiło  dopiero  w  r.  983, 
Wysoko  uduchowniony,  wykształcony,  cnotliwy,  pełen  poświęce- 
nia się  dla  chrześciaństwa,  Wojciech  pod  wpływem  długiego  po- 
bytu na  naukacli  w  szkole  magdeburgskiej,  a  zapewno  i  pod 
wpływem  matki  Niemki,  pomimo  woli  przesiąkł  wyobrażeniami 
łacińsko-niemieckiego  ducłiowieństwa,  nieprzyjaźnie  na  obrzęd 
słowiański  zapatrującego  się.  Lud  czeski  z  radością  witał  paste- 
rza rodaka,  a  pasterz,  kochając  lud  swój,  gotów  był  dla  niego 
wszystko  uczynić,  nawet  życie  ponieść  w  ofiarze.  Wyrzekł  się 
on  uciech  światowych,  dochody  swe  przeznaczył  na  ubogich 
księży,  kościoły,  wykup  niewolników,  szczególnie  z  rąk  żydów, *^'') 
nauczał  okoliczne  ludy,  w  Ostryhomiu  ochrzcił  syna  Gejzy  Waj- 
ca  imieniem  Stefana,  zwiedził  podobno  i  Kraków.  Gdy  jednak 
w  ciągu  pięcioletniej  pracy  Wojciech  przekonał  się,  że  wszelkie 
usiłowania  jego  w  celu  powściągnienia  niesforności  i  rozpusty 
duchowieństwa,  zaprowadzenia  ładu  w  nabożeństwie,  zmiękcze- 
nia grubych  obyczyjów  i  umoralnienia  ludu,  nie  osięgaly  pożą- 
danych skutków,  postanowi!  złożyć  urząd  biskupa,  na  miejsce 
swe  wynieść  mnicha  klasztoru  ś.  Emmerama  Strachwasa,  w  za- 
konie pod  imieniem  Chrystyjana  znanego,  spodziewając  się,  że 
on  jako  brat  księcia  Bolesława  II  większą  pomoc  do  sprawowa- 
nia władzy  swej  u  księcia  uzyszcze.  W  tym  celu  Wojciech  udał 
się  do  Rzymu  i  pielgrzymkę  do  Ziemi  Świętej  zamierzył,  lecz 
okoliczności  tak  się  w  Rzymie  złożyły,  że  zaniechawszy  zamie- 
rzonej pielgrzymki,  wstąpił  do  klasztoru  ś.  Bonifacego  i  Alek- 
sego na  górze  Awentyńskiej  (r.  990). 

Tymczasem,  sprawujący  obowiązek  biskupa  prażskiego,  bi- 
skup misznieński  Wolkold  nie  mógł  dać  rady  z  rozpuszczonem 
duchowieństwem.  Książe  Bolesław  II  udał  się  do  arcybiskupa 
mogunckiego  Willegiza,   aby    przedsięwziął   środki   do   zaprowa- 


"*J     Wyżej  T.  II  s.  422,  cytata  104  z  Kanaparza  Żywota  ś.   Wojciecha.     To 
5amo  w  Bielowskiego  M.  P.  I  s,   169  cap.    12. 


—     304     — 

dzenia  ładu  w  kościele  i  powściągnienia  niemoralności  ludu. 
Znowu  więc  oczy  na  Wojciecha  zwrócono.  Strachkwas  i  dawny 
nauczyciel  Wojciecha  Radło,  na  czele  poselstwa,  udali  się  do 
Rzymu,  gdzie  przyrzekłszy  Wojciechowi  poprawę  duchowień- 
stwa i  ludu,  wymogli,  że  się  zgodził  do  Pragi  powrócić.  Książe 
Bolesław  II  przyjął  go  życzliwie  i  na  jego  żądanie  założył  nie- 
daleko Pragi,  w  Brzewnowie  klasztor,  który  mnichami  reguły 
ś.  Benedykta,  z  Włoch  przez  Wojciecha  sprowadzonymi,  obsa- 
dził (r.  993). ^«) 

Gorliwy  o  uporządkowanie  kościoła  i  umoralnienie  ludu, 
Wojciech  chciał  żelazną  ręką  zgładzić  szorstkość  duchowieńscwa, 
przesądy  i  sprośne  obyczaje  pogańskie  wyniszczyć,  szczątki  na- 
bożeństwa słowiańskiego  usunąć,  nieprzewidując,  że  tępiąc  prze- 
sądy pogańskie  uderzył  w  obyczaj  narodowy,  który  niełatwo 
wykorzenić  się  daje,  że  usuwając  nabożeństwo  słowiańskie,  obu- 
rzał wielu  możnych,  do  których  i  Wrszowcy  należeli. 

Tlejąca  oddawna  nienawiść  rodowa  pomiędzy  Sławnikami 
a  Wrszowcami,  podsycana  nienawiścią  narodu  czeskiego  do 
Niemców,  przygotowywała  burzę.  Wojciech  zamierzył  godzić 
stronnictwa,  skłaniać  naród  do  posłuszeństwa  hierarchii  kościoła 
rzymskiego,  chciał  kościół  czeski  pojednać  z  kościołem  niemiec- 
kim, wreszcie  usunąć  wstręt  Czechów  do  Niemców.  Wychowa- 
niec  szkoły  magdeburgskiej  szukał  ojczyzny  nie  w  łonie  własne- 
go narodu,  lecz  w  powszechnym  kościele.  Naród  czeski  tego 
nie  rozumiał.  Krzywd}''  doznane  od  Niemców  zanadto  wsiąkły 
w  umysł  Czechów,  aby  mogli  się  pozbyć  wstrętu  do  Niemców 
i  spokojnie  patrzyć  na  zaprowadzane  przez  nich  porządki  w  ko- 
ściele czeskim.  Wojciech  stał  się  nienawistny  Prażanom,  a  gdy 
pomiędzy  Sławnikami  a  Wrszowcami  wybuchnęła  wojna,  Woj- 
ciech zmuszony  został  powtórnie  opuścić  Pragę  i  konno  do  Rzy- 
mu uciekł  (r.  995).     Tam   cesarz   Otton    III,    poznawszy  Wojcie- 


'")     Akt  fundacyi    klasztoru    Brzewnowskiego    15  Januaryi  r.  993    w  Erbena 
Regestach  N.  78. 


cha,  polubił    go    i    wspólnie   z  papieżem    radził  mu  powrócić  do 
Pragi.     Tymczasem  w  Czechacli  zaszły    smutne    wypadki.     Bole- 
sław II    śmiertelnie    chory,    nie    mógł    sprawować    władzy    swej, 
a  najstarszy  syn  jego    Bolesław    (Rudy),  przyjaciel  Wrszowców, 
podburzał  icli  przeciw  Sławnikóm.     Z  braci  Wojciecha  najmłod- 
szy   Radym    zawsze  był  przy  nim,  a  najstarszy  Sobiebor  przyjął 
służbę  u  Bolesława  Chrobrego.     To  podało   powód    Wrszowcóm 
do    oskarżenia    Sławników    o    zdradę    ojczyzny.     Rozpoczęła    sie 
wojna.    Przy  pomocy  Bolesława  Rudego,    Wrszowcy  zdobywszy 
Libicę,  stolice  Sławników,  czterech  braci  Wojciecha  zamordow^ali 
(r.  996),    a    majątki  ich   pomiędzy    sobą  rozdzielili.  —  Wypadek 
ten  uniemożebnił  powrót  Wojciecha  do  Pragi.  Gorąca  dusza  jego 
pragnęła  trudów   w  imię    nauki  Chrystusa.     Papież   Grzegorz  V 
mianował  go  arcybiskupem  missyonarzem  (archiepiscopus  regio- 
narius),  zostawiając  do  jego  woli  udać   się   dokąd  zechce.     Woj- 
ciech  udał   się   do   Bolesława  Chrobrego,    kilka   miesięcy    bawił 
w  Polsce,  wiosną  r.  997  przedsięwziął  apostolstwo  wśród  dzikich 
Prusów  i  na  brzegach  Sambii  śmierć  męczeńską  poniósł.'')  Imię 
jego  szeroki  rozgłos    w  całem  chrześciaństwie    zyskało.     Kościół 
rzymski  uznał  go  świętym,  a  Polska  patronem  swoim! 

Po  Wojciechu  biskupem  prażskim  niedługo  był  Strachkwas 
(-j-  997),  po  nim  Tiddag  niewiele  miał  czasu  do  uporządkowania 
dyecezyi  swej,  albowiem  koniec  wieku  X  był  dla  Czech  niepo- 
myślnym. Zaburzenia  rozerwały  państwo  Czeskie,  z  czego  skorzy- 
stał Bolesław  Chrobry.  Na  czele  Słowiańszczyzny  Zachodniej 
stanęła  Polska. 


■1)  Krótki  ten  rzut  oka  na  czyny  ś.  Wojciecha  wypada  uważać  nie  jako 
życiorys  jego,  choćby  najkrótszy,  lecz  wprost  jako  objaśnienie  charakterystyki  sto- 
sunków kościelnych  i  społecznych  w  Czechach,  za  czasów  pasterstwa  ś.  Wojciecha, 
Zakres  i  cel  niniejszej  pracy  nie  pozwala  wchodzić  w  bliższa  ocenę  stosunku  ś. 
Wojciecha  do  kościoła  słowiańskiego  obrzędu,  ani  wdawać  się  w  rozbiór  krytyczny 
zdań  autorów  o  czynach  i  znaczeniu  w  dziejach  ś.  Wojciecha.  Muszę  jednak  zro- 
bić uwagę,  że  dlii  sprawiedliwej  oceny  stosunku  ś,  Wojciecha  do  Niemców  i  wła- 
snego narodu,  tudzież  do  słowiańskiego  obrzędu,  wypada  nadzwyczaj  ostrożnie  ko- 
rzystać ze  źródeł,  bo  jeśli  słowiańskie  wzbudzają  rozdrażnienie  i  niekiedy  marne 
insynuacye,  łacińsko-niemieckie  radeby  wiele  rzeczy  milczeniem  pokryć. 
Tom  IIL  30 


5.     Wprowadzenie  chrześciaństwa  w  Polsce.     Początek  organizacyi 
kościelnej. 

Od  dawnego  czasu  historycy  polscy  przyznają,  że  na  długi 
czas  przed  nawróceniem  sie  Mieszka  I,  chrześciaństwo  krzewiło 
się  w  Polsce,  mając  skrytych  wyznawców  swoich,  a  znacznej 
części  narodu  nieobcem  było,  w  skutek  zawiązanych  i  utrzymy- 
wanych stosunków  z  sąsiednimi  Słowianami  chrześcianami.^-j  Po- 
dobne przekonanie  opierało  się  dawniej  na  niepewnych  wzmian- 
kach historycznych  i  podaniach,  dopuszczających  domysłów  wiele. 
Rozwój  nauki,  w  drugiej  połowie  bieżącego  wieku,  pozwala  przed- 
miot ten  przedstawić  na  mocniej  ugruntowanych  podstawach. 

Wiadomo,  że  usiłowania  cesarzy  z  domu  Karlowingów  do 
zasadzenia  winnicy  Chrystusa  u  Słowian  zaodrzańskich  nie  do- 
tknęły Polski.  Missyonarze  niemieccy  nie  pospieszyli  do  sąsie- 
dnich im  Obodrytów,  Lutyków,  Serbów,  a  cóż  mówić  o  oddalo- 
nej krainie,  wśród  nieprzebytych  puszcz  i  moczarów  pomiędzy 
Odrą  a  Wisłą  położonej.  To  też  możemy  być  pewni,  że  w  IX 
w.  żaden  missyonarz  łacińsko-niemiecki  nie  zaglądał  do  Polski, 
i  że  od  zachodu  chrześciaństwo  żadnego  wpływu  na  Polskę  nie 
w^ywierało. 

Inaczej  ma  się  rzecz  z  apostolstwem  słowiańskiem.  W  parę 
lat  po  przybyciu  braci  soluńskich  do  Morawii,  jeden  z  nich,  mia- 
nowicie Konstanty  opowiadał  słowo  boże  w  okolicach  Zgorzelca 
i  według  wiarogodnego  podania,  na  górze  Jawornickiej  miała 
być  postawiona  wtedy  pierwsza  świątynia  chrześciańska  (około 
r.    865.) '■^)     W  kilkanaście    lat    później    książę   czeski  Borzywoj 


'-)  Naruszewicz,  Hist.  narodu  polskiego  I,  ks.  I  rozd.  XIII,  tudzież 
ks.  III  rozd.  XVII,  przypisek  i  na  sir.  296;  Lelewel,  Pol.  Wiek.  Śred.  T.  I, 
wyd.  1846  s.  285;  Band  kie  Jerzy  Samuel,  Dzieje  królest.  pols.  wyd.  1820  T.  I; 
Roeppel,  Dzieje  Polski,  wyd.  polskie  r.  1879  T.  II,  Dodatek  4  S..164; 
Bartoszewicz,  Historyja  Pierw.  Polski,  wyd.  1878  T.  I  str.  335;  Koryt- 
kowski  Jan  ks.  Arcybiskupi  gnieźnieńscy  T.  I  r.  1887  s.  i ;  Abraham  Wlad. 
Organizacya  kościoła  w  Polsce  r.   1890  s,   i. 

'•j     Wyżej  str.  86. 


-^  307   — 

i  żona  jego  Ludmiła  ochrzczeni  przez  ś.  Metodego  (około  r.  880) 
szerzyli  chrześciaństwo  w  Czechach,  do  których  później  Śląsk 
przyłączony  został.  Tym  sposobem  chrześciaństwo  słowiańskiego 
obrzędu  dotknęło  granice  polskie  z  zachodniej  strony  już  w  końcu 
IX  i  początku  X  w.  Około  tego  czasu,  po  wygnaniu  pogań- 
skiego księcia  z  Wiślicy  (około  r.  884),  obrzęd  słowiański  za- 
krzewił sie  nad  górną  Wisłą.  "^)  Trochę  później  papież  Jan  IX 
wysłał  z  Rzymu  do  ISIorawii  w  r.  899  arcybiskupa  Jana  z  bi- 
skupami Benedyktem  i  Danielem  w  celu  zorganizowania  kościoła 
w  Morawii,  do  której  należała  wtedy  Chrobacya  z  Krakowem. 
A  chociaż  o  czynności  wzmiankowanych  biskupów  wiadomości 
nie  posiadamy,  nie  możemy  jednak  odrzucić  bezwarunkowo  po- 
dań, według  których  jeden  z  tych  bisliupów,  mianowicie  Daniel 
miał  zostać  biskupem  w  Krakowie  lub  Wiślicy."^)  Najazd  Mad- 
jarów  (r.  906),  zgruchotawszy  biskupie  stolice  w  Nitrze  i  Wele- 
gradzie,  Krakowa  nie  dotknął;  Chrobaci  zostawali  z  Madja- 
rami  w  przyjaznych  stosunkach.  Późniejsza  zależność  Chro- 
bacyi  od  Czech  nietylko  nie  przeszkadzała,  lecz  owszem 
sprzyjała  dalszemu  rozwojowi  chrześciaństwa  w  tym  kraju,  albo- 
wiem książęta  czescy  w  X  w.  byli  gorliwymi  wyznawcami  nauki 
Chrystusa.  Zniszczone  nad  górną  Wisłą  pogaństwo  więcej  już 
nie  powstało,  a  zaprowadzone  w  Krakowie  i  Wiślicy  chrześciań- 
stwo nie  ugasło.  Któż  stał  na  jego  czele?  Podania  wzmiankują 
o  biskupach,  niewiadomo  jakiego  obrzędu:  słowiańskiego,  czy 
łacińskiego?  Może  ci  biskupi  byU  tylko  missyonarzami,  bez  dye- 
cezyj,  ale  w  każdym  razie  w  Krakowie  musieli  być  przełożeni 
kościoła  miejscowego,  wypadało  to  bowtem  z  naturalnego  stanu 
rzeczy.'")  —  Tym  sposobem    chrześciaństwo    słowiańskiego  i  ła- 


"*)     Wyżej  str.    127. 

"*)     "Wyżej  str.   150. 

'•*)  "\V  roczniku  Traski  zapisano:  A.  970  Prohortus  primus  episcopus  Kra- 
koviae  ordinatur;  an.  986  Proculfus  in  episcopum  Cracoviae  assumitur,  secundus. 
W  roczniku  Sędziwoja:  an.  986  Proculphus  in  episcopum  Cracoviensem  consecratur 
mortuo  Proihoro  (Bielowski  M.  P.  II,  828,  872).  Według  katalogów  biskupów 
i   roczników  polskich,  szereg    biskupów    krakowskich    w  X  w.  tak  sie  przedstawia; 

20* 


cińskiego  obrzędów,  szerząc  sie  po  całej  granicy  państwa  Mie- 
szka I,  od  Lużyc  przez  Slask  aż  do  środkowej  Wisły,  wcześnie 
musiało  wpływ  swój  wywierać  na  Polanów,  znajomić  icli  z  ob- 
rzędami cłirześciańskimi  i  powoli  przygotowywać  do  bliższego 
obeznania  się  z  zasadami  nauki  Chrystusa.  Tem  tylko  możemy 
wytłómaczyć  spokojne  zacliowanie  się  Polanów  pod  czas  wpro- 
wadzenia przez  Mieszka  nowej  wiary,  tak  że  o  jakim  bądź  opo- 
rze, a  tem  bardziej  o  męczennikacłi  żadnej  wzmianki,  ani  poda- 
nia nie  zostało  wcale. 

Według  mniemania  historyków,  pierwszymi  missyonarzami 
chrześciaństwa  w  Polsce  musieli  być  księża  z  dyecezyi  Regens- 
burgskiej,  choćby  nawet  z  Czech,  ale  Niemcy,  bo  księży  czeskich, 
uzdolnionych  do  podobnych  czynów,  niby  jeszcze  nie  było.'')  My 
podobnego  zdania  podzielać  nie  możemy  z  powodu  następnych 
okoliczności. 

Podczas  prześladowania  obrzędu  słowiańskiego  w  Moraw  ii 
po  śmierci  ś.  Metodego  (r.  885)  liczono  do  200  księży  słowiań- 
skich, oprócz  uczniów  ich.'^)  Niektórzy  z  tych  księży  udali  się 
do  Słowian  południowych,  ale  więcej  bezwątpienia  schroniło  się 
do  pobliższych  im  Czechów  i  Chrobatów,  szczególnie  podczas 
upadku  Morawii  r.  906.  Z  tych  to  zapewne  księży  znalazł  się 
w  Czechach  biskup,  który  dokonał  obrzędu  postrzyżyn  Wacława 
syna  księcia  Wratysława  I."^)  Z  nich  zapewno  byli  i  pierwsi 
nauczyciele  w  szkole  słowiańskiej  w  Lewym  Hradcu.  W  tymże 
czasie  istniała  szkoła  łacińska  w  Budcu,  w  której  młodzież  cze- 
ska przygotowywała  się  do  posług  religijnych.    Kilkadziesiąt  lat 


Prohoriusz  970  f  980,  Proculf  986  f  995,  Lambert  995  f  1014.  ]  ostacie  których 
nie  są  źródłami  udowodnione.  Piekosiński,  Kod.  dyp.  katedry  krakowskiej  str.  i. 
Ale  brak  źródeł  nie  jest  dowodem,  że  biskupów  nie  było  wcale.  Wątpliwość  za- 
chodzi tylko  co  do  szeregu  i  dat  ich  następstwa,  tudzież  obrzędu. 

'")  Według  Abrahama  ,.0  tem  aby  w  Czechach  istniało  już  (za  czasów  Du- 
brawki)  duchowieństwo  czeskie  do  missyi  zdolne,  nie  może  być  mowy."  Organiza- 
cya  kościoła  w  Polsce,  s.    15. 

'»}     Wyżej  str.    134. 

^»)     Wyżej  str.   231  —  233. 


nauczania  w  tych  szkołach,  ożywianych  przykładem  jednego 
z  uczniów  ich  ś.  Wacława,  dostateczne  było  aby  w  duchowień- 
stwie Cześkiem  rozwinąć  się  mogła  niezbędna  dla  kapłanów 
oświata  i  uzdolnienie  do  wywierania  wpływu  na  mniej  oświeco- 
nych pobratymców.  Była  więc  możność  wykształcenia  się  w  Cze- 
chach missyonarzy  słowiańskiego  rodu,  uzdolnionych  do  opowia- 
dania Polanom  ewangelii,  bez  pomocy  Niemców.  Z  nich  zape- 
wno  pierwsi  missyonarze  przybyli  do  Polski,  na  co  wprawdzie 
tylko  podania  wskazują,  gdy  tymczasem  na  dowód  przypuszcze- 
nia, że  pierwszymi  missyonarzami  w  Polsce  byli  Niemcy,  nawet 
i  podań  nie  posiadamy.*^)  Jeżeli  przy  tern  na  uwagę  weźmiemy, 
że  dla  powodzenia  missyonarzy  niezbędną  była  znajomość  grun- 
towna mowy  słowiańskiej,  tedy  przyznać  wypadnie,  że  do  Pola- 
nów przybywali  pierwotnie  księża  słowiańscy  z  Czech,  może  na- 
wet Ślązacy  i  Chrobaci,  Nie  wyda  się  więc  przesadną  wiado- 
mość dawniejszycli  historyków  o  przybyciu  z  Dubrawką  do  Pol- 
ski księży  czeskiego  rodu. 

Biorąc  za  żonę  Dubrawkę  (r.  965),  a  w  rok  później  za  jej 
poradą  przyjmując  chrzest  (r.  966),*')  Mieszko  nie  miał  potrzeby 
zapytywać   na   to  dozwolenia  ani    cesarza  Ottona  I,  ani  żadnego 


*<•)  Według  profesora  Abrahama  „chrześciaństwo  mogło  być  przeniesione  do 
nas  tylko  przez  Niemców"  (s.  15).  „Missyonarzoni,  którzy  z  poreki  Gerona  do  Pol- 
ski przybyli,  pomocni  byli  kapelani  Dubrawki"  (s.  29).  Radzibyśmy  poznać  źródło 
z  którego  zaczerpnięta  wiadomość  o  missyonarzach  z  poreki  Gerona  do  Polski  przy- 
byłych? Byłoby  to  bardzo  ciekawe,  bo  świadczyłoby  o  początkach  chrześciaństwa 
w  Polsce  już  w  r.  963,  wiadomo  bowiem,  że  w  tym  roku  Gero  opuścił  markgraf- 
stwo  i  udał  się  do  Rzymu,  a  w  r.  965  umarł.  Niestety!  Gero  podobnemi  sprawami 
nie  zajmywał  sic:  od  Mieszka  wymagał  trybutu  i  hołdu  cesarzowi,  umarł  wcześniej 
niż  sie  Mieszko  ochrzcił.  Jakimże  sposobem  mógł  on  być  pośrednikiem  przy  wy 
prawieniu  missyonarzów  do  Polski  ? 

*•)  Data  przybycia  do  Polski  Dubrawki  i  chrztu  Mieszka  w  rocznikach  kra- 
kowskich oznaczona:  an.  965  Dobro wka  ad  Mesconem  venit;  an,  966  Mesco  dux 
Polonorum  baptisatur.  Tak  samo  i  w  rocznikach  wielkopolskich  (Bielowski  M.  P. 
II.  str.  792).  W  innych  rocznikach  daty  trochę  się  różnią,  porównywajac  jednak 
daty  i  wypadki  historycy  zgadzają  sie,  że  dla  ożenienia  się  Mieszka  z  Dubrawką 
wypada  przyjąć  rok  965,  a  dla  chrztu  Mieszka  r.  966.  —  Porów.  Roeppel.  Dzieje 
Polski  II,  Dodatek  4;  Korytkowski,  Arcybiskupi  Gnieźnieńscy  T.  I,  s.  3;  Abraham, 
Organizac\a  kościoła  w  Polsce  s.   15. 


—     3IO     — 

biskupa,  mógł  użyć  księży  z  jakiej  chciał  narodowości  i  nikt  mu 
ich  narzucić  nie  mógł.  A  ponieważ  do  opowiadania  słowa  bo- 
żego ludowi  polskiemu  przydatni  mogli  być  tylko  księża  znający 
mowę  i  obyczaje  słowiańskie,  nie  wahamy  sie  twierdzić,  że  do 
missyonarstwa  w  Polsce  Mieszko  posługiwał  się  księżmi  czeskimi 
bądź  z  orszaku  Dubrawki,  bądź  później  sprowadzonymi. 

Wypadek  tak  wielkiej  wagi,  jak  przyjęcie  chrztu  przez  księ- 
cia polskiego  i  naród  jego,  nie  mógł  być  tajnym  ani  cesarzowi 
Ottonowi  I,  ani  w  Rzymie,  gdzie  już  od  r.  965  bawiła  córka  Bo- 
lesława I  księżna  Młada,  zakonnica,  wkrótce  potem  przełożona 
klasztoru.*-)  Nie  możebnem  się  zdaje  przypuścić,  aby  pomiędzy 
przepełnionemi  gorliwością  o  rozwój  chrześciaństwa  księżniczkami 
Dubrawką  a  Mładą,  nie  było  stosunków  i  porozumienia  co  do 
ułatwienia  IMieszkowi  ustanowienia  kościoła  polskiego.  Są  nawet 
wzmianki  kronikarskie  o  zabiegach  Mieszka  w  Rzymie,*''')  cho- 
ciaż i  niepotwierdzone  innemi  świadectwami,  ale  są,  gdy  tym- 
czasem o  tem,  aby  się  Mieszko  udawał  do  cesarza  o  pomoc  mu 
przy  ustanowieniu  kościoła  w  Polsce  nigdzie  żadnej  wzmianki 
nie  ma.^^j  Dopiero  w  parę  lat  później,  gdy  już  w  Polsce  chrze- 
ściaństwo  urzędowie  wprowadzone  zostało,  w  Niemczech  posta- 
rano się,  aby  kościół  polski  przyłączyć  do  niemieckiego  kościoła. 
Wiadomość  o  tem,  wcześniej  od  innych,  zapisał  w  początku  XI 
w.  Titmar,    w  tych  słowach:    „za    przykładem    Mieszki  ogól  na- 


^-)     Wyżej,  prżypisek  52. 

*'')  AV  Itronice  Węgiersko-Polskiej  zapisano:  Mescho  Polonorum  dux  chri- 
stianam  roborare  cum  suis  ainplexatus  fidem,  missis  ad  romanae  sedis  antistilem 
Leonem  nomine  (Leon  VIII  063 — 965)  nuntiis,  apostolica  fulciri  benedictione  ac 
regio  postulaverat  diademate  coronari.  Bielowski  M.  P.  I  s.  500.  Jeżeliby  rzeczy- 
wiście Mieszko  posyłał  do  papieża  Leona  VIII  posłów,  lo  by  to  wskazywało,  że  on 
już  w  r.  965  był  chrześcianinem. 

**)  Prof.  Abraham,  twierdząc,  że  o  sprowadzenie  do  Polski  biskupa  uda- 
wano się  do  Ottona  I,  powiada,  że  „tak  jak  się  do  niego  często  udawano  z  Danii 
i  nawet  z  dalekiej  Rusi".  Organizacya  sir.  33.  —  Tu  muszę  zrobić  uwagę,  że  na 
podobne  przykłady  powoływać  się  nie  można.  Pokrewieństwo  Danów  z  Niemcami 
zbliżało  ich  apostolstwo  do  siebie,  a  prożba  delegatów  z  Rusi,  aby  Otton  I  wysłał 
missyonarzy,  była  oszukaństwem  ze  strony  Waragów,  w  nadziei  otrzymania  hojnych 
darów.     Porów,  wyżej  przypisek  38. 


rodu  stał  sie  zwolennikiem  Chrystusa,  Jordan  pierwszy  ich  bi- 
skup pracował  niezmiernie  słowem  i  czynem  do  uprawienia  win- 
nicy Pańskiej."  *'')  W  innem  miejscu  tenże  Titmar  zapisał,  „że  po 
ustanowieniu  przez  Ottona  I  metropolii  magdeburgskiej  w  r.  968, 
w  poczet  pasterzy  tej  metropolii  wszedł  Jordan  pierwszy  biskup 
poznański"  ^^)  Lakoniczna  wzmianka  ta  nie  objaśnia  ani  powodu, 
ani  czasu  w  którym  mianowicie  stało  się  przyłączenie  biskup- 
stwa Poznańskiego  do  metropolii  magdeburgskiej,*^")  ani  tego 
zkad  się  wziął  w  Polsce  biskup  Jordan  i  do  jakiej  narodowości 
należał.^*)     Zostaje  zatem  dla  domysłów  obszerne  pole. 

Że  przyłączenie  biskupstwa  Poznańskiego  do  metropolii  ma- 
gdeburgskiej stało  się  według  żądania  Ottona  I  o  tem  nie  wąt- 
pimy, albowiem  udzielność  kościoła  polskiego  poprowadziłaby 
w  przyszłości  do  zrównania  księcia  polskiego  z  chrześciańskimi 
monarchami  Europy;  mogłaby  powstać  niepodległa  monarchija 
słowiańska,  pociągająca  do  siebie  sąsiednie  ludy  pobratymcze 
ze  szkodą  Niemiec.  Zapobiedz  temu  ze  strony  Ottona  I  wypa- 
dało koniecznie;.  Przyłączenie  dyecezyi  poznańskiej  do  najbliż- 
szego   mu    arcybiskupstwa    Magdeburgskiego ,    tamując     rozwój 


85)     Thietmar  IV,  35. 

*«)  Thietmar  II,  14.  Additus  est  his  confratribus  Brandeburgensls  eccle- 
siae  primus  pastor  Thietmarus  antę  hoc  unctus,  et  Jordan  episcopus  Posnaniensis 
primus. 

*')  Prałat  Korytkowski  utrzymuje,  że  w  Magdeburgu  pomiędzy  biskupami, 
składającymi  hołd  nowemu  swemu  metropołicie  „znajdywał  sie  także  pierwszy  bi- 
skup poznański  Jordan,  jak  z  podania  Dytmara  wnosić  należy,  zwłaszcza,  że  Bogu- 
chwał dobrze  ^poinformowany  o  początkach  biskupstwa  swego  poznańsliiego,  stanow- 
czo podaje,  że  w  r.  968  zostało  ustanowione."  (Arcyb.  Gnieźnieńscy  I,  s.  Ii).  Ale 
Titmar,  wzmiankując  o  przyłączeniu  biskupstwa  Jordana  do  metropolii  magdeburg- 
skiej, nie  mówi  wcale,  aby  Jordan  obecnym  był  w  Magdeburgu  i  nie  objaśnia  czy 
to  sie  stało  jednocześnie  z  poddaniem  innych  biskupów  pod  władze  metropolity 
magdeburgskiego  (r.  968)  czy  później.  Co  się  tyczy  Boguchwała,  to  czy  w  drugiej 
połowie  Xłl[  w.  posiadano  dokumentalne  wiadomości  o  roku  założenia  biskupstwa 
poznańskiego,  t.  j.  po  upływie  około  300  lat,  wątpić  się  godzi. 

^*)  Według  Naruszewicza  i  dawniejszych  pisarzy  Jordan  mógł  przybyć 
z  Włoch  (Hisl.  Nar.  Pol.  T.  I  ks.  I  rozd.  XVIII  przyp.  i).  —  Według  Abrahama 
Jordan  mó^l  przybyć  5  zachoJnich  Nien^iec,  Francyi  lub  Włoch.  Organizacya  s.   34, 


—     312     — 

swobody  kościoła  polskiego,  poddawało  najważniejsze  sprawy 
narodu  polskiego  pod  kontrole  Niemców.  Ale  czy  to  odpowia- 
dało widokom  stolicy  apostolskiej  i  księcia  Mieszka?  Porówna- 
nie faktów  historycznych  pozwala  dać  następne  objaśnienie.  Ze 
słów  Titmara  widać,  że  Jordan  był  już  biskupem  wcześniej  nim 
wszedł  w  poczet  dostojników  metropolii  magdeburgskiej,*";  że 
mianowany  został  biskupem  nie  przez  cesarza  lecz  przez  inna 
władzę,  najpewniej  wprost  przez  stolicę  apostolską,  albowiem 
przed  ustanowieniem  dyecezyi  poznańskiej  on  był  tylko  bisku- 
pem missyonarzem  (episcopus  regionarius),  mającym  stworzyć 
sobie  trzodę  wiernych.  Takich  biskupów,  oprócz  stolicy  apostol- 
skiej, mogli  wprawdzie  mianować  metropolici,  ale  z  pięciu  arcy- 
biskupów niemieckich,  który żby  mógł  posłać  Jordana  do  Polski? 
Każdy  z  nich  przed  ustanowieniem  arcybiskupa  magdeburgskie- 
go,  (968),  miał  obszerne  pole  do  działania  w  granicach  swej  me- 
tropolii. Arcybiskup  salcburgski  miał  na  celu  nawrócenie  Mad- 
jarów,  arcybiskup  moguncki  miał  jeszcze  massę  nieochrzczonych 
Słowian  wewnątrz  Germanii  po  nad  Menem  i  w  Turyngii,''^) 
arcybiskup  hamburgski  nie  mógł  dać  rady  z  sąsiednimi  Obodry- 
tami  i  Lutykami  poganami,  a  arcybiskupi  koloński  i  spirski  za- 
nadto oddaleni  od  Polski,  aby  do  niej  missyonarzy  posyłać  mo- 
gli. Prinvdopodobnie  Mieszko,  za  pośrednictwem  księcia  czeskie- 
go, lub  księżniczki  Młady,  albo  inną  drogą,  starał  się  wyjednać 
u  stolicy  apostolskiej  przysłanie  mu  biskupa,  unikając  w  tej  spra- 
wie pośrednictwa  Niemców.  Stosownie  do  jego  żądania  przy- 
słany został  Jordan,  który  początkowo  był  biskupem  w  ogóle 
polskim,  a  dopiero  później,  po  ustanowieniu  metropolii  magde- 
burgskiej  w  r.  968,  w  skutek  żądania  Ottona  I  Mieszko  musiał 
się  zgodzić,  aby  Jordan  uległ    zwierzchnictwu    arcybiskupa  mag- 


*")  że  Jordan  przed  intronizacya  pierwszego  arcybiskupa  magdeburgskiego 
był  już-  wyświęcony  na  biskupa  potwierdza  to  annalista  Saxo:  his  confratribus  (t.  j. 
biskupom)  cooptavit  imperator  tres  prius  consecratos,  hoc  est  Dudonem 
havelbergensem  Dudelinem  brandenburgensem  et  Jordanum  posnanensem. 

^^0;     O  tern  szczegóty  beda  w  Tomie  IV 'niniejszego  dzieła. 


—     3^3     — 

deburgskiego.  ®,')  Rzecz  naturalna,  że  Mieszko  wolałby  mieć  kościół 
polski  niezależny  od  Niemców,  ale  będąc  liołdownikiem  Ottona  I, 
musiał  się  do  jego  woli  zastosować. 

Wprowadzając  chrześciaństwo  Mieszko  zbudował  pierwszy 
prawdopodobnie  kościół  w  stolicy  swej  Gnieźnie,  w  r.  965  "'■')  i  to, 
według  tradycyi  miejscowej,  na  fundamentach  zburzonej  świą- 
tyni pogańskiej,  gdzie  się  dziś  wznosi  kolegiata  ś.  Jerzego,  ale 
ustanowić  biskupstwo  w  Gnieźnie  zakazywała  mu  roztropność, 
„gdyż  tam  był  na  ówczas  stek  pogaństwa,  ogarniający  jeszcze 
czoło  narodu,  którego  nie  cliciał  drażnić,  a  duchowieństwo  wy- 
stawiać na  prześladowanie."  *•')  Założył  więc  biskupstwo  w  Po- 
znaniu i  dla  tego  Jordan  od  czasu  przyłączenia  biskupstwa  tego 
do  metropolii  Magdeburgskiej,  mianował  się  biskupem  poznań- 
skim, chociaż  w  rzeczywistości  był  biskupem  całej  Polski,  aż  do 
śmierci,"')  jak  równie  i  następca  jego  Unger  aż  do  ustanowienia 
arcy biskupstwa  Gnieźnieńskiego  w  r.  1000.  Do  czasów  Mieszka 
historycy  odnoszą  założenie  w  r.  96Ó  klasztoru  w  Trzemesznie, 
obsadzonego  wtedy  przybyłymi  z  Werony  kanonikami  regular- 
nymi laterańskimi."'^)  Klasztor  ten  stał  się  najpierwszym  przy- 
tułkiem cywilizacyi  zachodniej  w  Polsce. 

Dalszy  rozwój  organizacyi  kościoła  w  Polsce  prowadził  ener- 
gicznie Bolesław  Chrobry,  który  wyzwoliwszy  kościół  polski  od 
zależności  cudzoziemskiej  (r.  1000),  wyjednał  zgodę  Stolicy  apo- 
stolskiej i  cesarza  Ottona  III    na    ustanowienie    metropolii  Gnie- 

»*)  Według  pr,  Wojciechowskiego  katedra  poznańska  prawdopodobnie  aż  do 
r.  973  stała  pod  władzą  metropolitalną  arcybiskupa  mogunckiego.  —  O  rocznikach 
polskich.     Pamiętnik  Akad.  Umiejęt,  r.    1880.  T.  IV.  s.  2io. 

^'^)  O  zbudowaniu  kościoła  w  Unieźnie  przez  Mieszka  wzmiankuje  bezimienny 
autor  Passio   S.  Adalberti  martyris,  w  początku  XI  w.    Bielowski,    M.  P.  I,  s.   153. 

9')  Korytkowski.  Arcybis.  Gniezn.  I,  s.  20.  —  Uwagę  o  tem,  że  Mieszko 
założył  pierwsze  biskupstwo  w  Poznaniu,  dla  tego,  że  nie  chciał  wywoływać  roz- 
drażnienia pogaństwa  scentralizowanego  w  Gnieźnie,  arobił  dawno  Stenzel,  co  po- 
wtórzył Zeissberg,  w  Miseco  I,  w  Archiv  f.  Oesterr.  Gesch.  T.  38,  s.  77. 

**)  Rok  śmierci  Jordana  nie  jest  nam  znany.  Pochowany  on,  według  Dłu- 
gosza, w  katedrze  brandenburgskiej. 

8*)  Łukowski,  prałat  kapituły  gnieźnieńskiej,  w  dziele:  Archiwum  Trzeme- 
szeńskie.   Poznań,   1881,  odbitka  z  T.  XI  Roczników  Tow.  Przyj,  Nauk  Pozn.,  s.  i  i  89. 


—     314     — 

źnieńskiej,  z  trzema  suffraganiami,  przez  co  narodowi  swemu 
otworzył  drogę  do  oświaty  chrześciańskiej  w  duchu  narodowym. 
Rozpowieniy  o  tern  we  właściwem  miejscu. 


§   50. 

Stosunek  Mieszka  I  do  cesarstwa  i  sąsiadów. 

I.    Przezorność  w  polityce  Mieszka  I. 

Upokorzywszy  sie  przed  cesarzem  Ottonem  I,  składając  mu 
hołd  i  daninę,  nie  będąc  do  tego  zmuszony  ostatecznością,  Mie- 
szko dokonał  czyn  nadzwyczaj  doniosły  w  dziejach  Słowiańszczy- 
zny nadodrzańskiej.  Ledwo  przemożony  w  boju  przez  Gerona, 
Mieszko  mógł  cofnąć  się  nad  Odrę,  bronić  przeprawy  Niemcom 
na  prawy  brzeg  tej  rzeki,  a  w  razie  niepowodzenia  mógł  ustępy- 
wać  w  głąb  kraju  daleko  ku  wschodowi  przez  Poznań  ku  Wiśle, 
albo  przez  Kalisz  i  Łęczycę  ku  Pilicy  i  granicom  Rusi.  Na  tej 
obszernej  przestrzeni  bez  dróg,  bez  stałego  podwozu  żywności, 
nigdyby  Niemcy  nie  byli  w  stanie  ścigać  Mieszka,  ani  nawet  w  głó- 
wnych jego  grodach  Gnieźnie  i  Poznaniu  utrzymać  załogę,  pod 
obawą  stracenia  jej  przy  lada  poruszeniu  się  Słowian  zaodrzań- 
skich.  Jeżeli  dla  przytłumienia  powstań  Obodrytów  i  Lutyków, 
Niemcy  zmuszeni  byli  ściągać  ogromne  siły,  jeżeli  z  jednymi  Ka- 
tarami kilka  lat  wojując  bez  przerwy  (956  —  960),  nie  dopięli 
celu,^)  o  ileż  trudniej  byłoby  im  prowadzić  wojnę  na  wschód 
od  Odry,  w  kraju  zupełnie  nieznajomym,  porosłym  lasami,  peł- 
nym bagnisk  i  trudnych  do  przeprawy  brodów,  a  przytem  na- 
pełnionym ludem  bitnym,  mającym  pewną  organizacyą  wojenną, 
z  energicznym  na  czele  księciem,  woli  którego  wszyscy  posłuszni 
byli.  Położenie  Mieszka  wcale  nie  było  tak  niebezpieczne,  aby 
po  jednej  potyczce  z  markgrafem  Geronem,  mógł  obawiać  się 
o  utratę    kraju  lub  niepodległości.     Jesteśmy  skłonni  wierzyć,    że 

»)     Wyżej  §  47,  s.  25 1,   262, 


—     3^5     — 

przy  życzeniu  mógł  ją  zachować  do  śmierci.  Inne  jednak  były 
zamiary  Mieszka.  Oprócz  zbrojnego  ludu,  utrzymywał  on  3000 
stałycli  wojów,  „setnia  których  wystarczała  za  dziesięć  secin  in- 
nych," ^)  ale  w  spotkaniu  się  z  Niemcami,  przekonał  się,  że  jego 
bitne  rycerstwo,  które  troskliwie  pielęgnował,  nie  wystarczało  do 
mierzenia  się  w  otwartem  polu  z  ogromnemi  siłami  Niemców,  po- 
siadających organizacyę  wojskową,  od  czasów  Karola  W.  usta- 
nowioną, a  później  przez  Henryka  Ptasznika  udoskonaloną.-^)  Po- 
jął Mieszko  wyższość  organizacyi  nieprzyjacielskiej  od  własnej, 
nie  chciał  narażać  ojczystego  kraju  na  zniszczenie,  jakiemu  ulegli 
Zaodrzańcy,  z  niewyczerpanemi  siłami  jeszcze  upokorzył  się  przed 
cesarzem  i  w  samą  porę  przyjął  chrześciaństwo.  Jakaż  to  ra- 
dość zapanowała  na  dworze  Ottona  I  w  Magdeburgu  na  wieść, 
że  „król  północy  Mieszko"  ^)  stal  się  hołdownikiem  cesarza,  chrze- 
ścianinem,  a  przez  to  członkiem  cesarstwa  i  sprzymierzeńcem 
Niemców.  Zobowiązał  się  on  płacić  daninę  nie  z  całego  kraju, 
a  tylko  z  krainy  po  Wartę,  co  rozumieć  wypada,  z  krainy,  którą 
podczas  najazdu  Gerona  na  Lużyce  (r.  963),  zatrzymał  z  lewej 
strony  Odry,  poza  granicami  dziedzicznego  państwa  swego,  a  mo- 
że i  z  prawej  strony  Odry,  na  północ  od  Warty,  bo  w  tę  wła- 
śnie stronę  parł  się  Mieszko,  w  zamiarze  zbliżenia  się  do  ujścia 
rzeki  tej  do  morza. •'^) 

Zostawszy  chrześcianinem  Mieszko  wyrwał  sąsiednim  mark- 
grafom  powód  do  najeżdżania  na  ziemie  jego,  uzyskiwał  na  ró- 
wni z  nimi  nietylko  udział  w  sprawach  cesarstwa,  ale  i  prawo 
podbijania  ludów  pogańskich,  czego  markgrafy,  pomimo  gorącej 
chęci,  zabronić  mu  nie  mogli.     W  oczach   Niemców  posiadał  on 


-)  Według  ówczesnego  podróżnika  Ibraima-ibn-Jakóba.  Porów,  dzieła  tego 
T.  II  str.  678. 

*)     Wyżej  s.  239. 

4)     Wyżej  s.  273,  przyp.  35- 

•'')  Oprócz  objaśnień  w  §  48  przypisek  38,  na  str.  276  na  dowód,  że  Mie- 
szko wladal  częścią  Łużyc,  możnaby  przytoczyć,  że  gdy  w  r.  990  książę  czeski  Bo- 
lesław II  napadł  na  Łużyce,  Czesi  po  nieprzyjacielska  krainę  nad  r.  Słupią  niszczyli, 
gród   Niemcze   nad    r,  Nisą    spalili,   a  Mieszko  ustąpić  nie  chciał.     Thietmar.  IV,  9, 


wszystkie  atrybuty  władzy  i  godności  markgrafów,  ale  w  rze- 
czywistości daleko  wyższym  był  od  nich.  Cesarz  mógł  nazna- 
czać i  zrzucać  markgrafów,  a  on,  Mieszko  był  „królem  półno- 
cy", niezależnie  od  woli  cesarskiej.  Rozumiał  Otto  I  o  ile  Mie- 
szko wyższym  był  od  wszystkich  członków  cesarstwa,  traktował 
go  nie  jako  komesa  lub  markgrafa,  lecz  jako  możnego  władzcę, 
którego  mianem  przyjaciela  swego  zaszczycił.  Wywiązując  się 
z  przyjętych  zobowiązań,  członek  cesarstwa,  amicus  imperato- 
ris,")  Mieszko  sprowadza  jednak  duchowieństwo  łacińskie  nie 
z  Niemiec,  ale  z  Czech  i  Włoch,  na  biskupstwo  Poznańskie  przyj- 
muje Jordana,  zgadza  sie  na  przyłączenie  biskupstwa  Poznań- 
skiego do  metropolii  Magdeburgskiej,  ale  wpływów  niemieckich 
u  siebie  szerzyć  nie  pozwala,  klasztor  w  Trzemesznie  obsadza 
mnichami  nie  z  Niemiec,  ale  z  Werony.  Szerzy  chrześciaństwo, 
ale  i  poganów  nie  oburza.  Z  bałwochwalczymi  Madjarami  przez 
siostrę  swą  Adelaidę,  żonę  księcia  Gejzy,')  utrzymuje  związek 
pożyteczny  dla  powściągnienia  dumy  niemieckiej,  a  w  razie  po- 
trzeby i  przeciw  Waragom,  wzmagającym  się  na  Rusi,  przy- 
datny. Obowiązek  względem  cesarza  zachowuje  ściśle,  daniny 
nie  odmawia,  z  markgrafami  stara  się  żyć  w  zgodzie,  ale  kraje 
z  prawej  strony  dolnej  Odry  uważa  za  swą  posiadłość,  posuwa 
się  ku  morzu.  Sam  chrześcianin  i  przyjaciel  gorliwego  chrze- 
ścianina  Haralda  króla  duńskiego,  z  Jomsburgskimi  jednak  poga- 
nami Wikingami,  nieprzyjaciółmi  Haralda,  zachowuje  przyjazne 
stosunki,*)    mogli  się  bowiem    przydać  w  nieprzewidzianych  zaj- 


*)     Według  wyrażenia   Widukinda,   III,  cap.  69. 

')  Jesse  . .  accepit  uxorem  de  regione  Polonia,  de  civitate  Cracovia,  sororem 
Meschonis  ducis,  nomine  Athleitam  (Kronika  węgiersko-polska  cap.  3).  Ten  książę 
madjarski  Jesse  u  Thietmara  zowie  sie  Dewiuks,  a  w  rzeczywistości  zwano  go  Geizą. 
Żona  jego,  siostra  Mieszka,  według  Thietmara,  zwala  sie  Bieleknegini ,  „prze- 
bierała miarę  w  napoju  zabójczym,  a  odbywając  podróż  konno,  sposobem  rycerskim, 
raz  w  gniewie  zapalczywym  pewnego  męża  z  ręki  swej  trupem  położyła."  (Thiet- 
mar.  VIII,  3).  O  tćj  pani  dzieje  mówią,  że  męża  krótko  trzymała  i  państwem  rzą- 
dziła.    Bielowski.  M.  P.  I,  str.  21 1,  313,  498—500. 

'';  Twierdzę  Jomsburg  nad  r.  Świną,  rozdzielającą  wyspę  Uznoim  od  wyspy 
Wolina,    zbudował  król   duński  Harald  Blaatand   w  drugiej  polowie  IX  w.,    wedjug 


ściach  nad  dolną  Odrą.  Największą  zażyłość  podtrzymuje  z  Cze- 
chami, brata  sie  z  nimi  serdecznie,  ale  szczególne  względy  grze- 
czności okazuje  markgrafowi  wschodniemu  Hodonowi,  „w  przy- 
tomności którego  nie  śmiał  w  kierei  wejść  do  domu,  w  którym 
sie  on  znajdywał,  ani  dosiedzieć  na  miejscu,  ilekroć  on  z  miejsca 
powstawał,"^)  ale  niechno  pójdzie  o  godność  ojczyzny,  o  interes 
narodowy,  wszelkie  względy  na  stronę,  hart  duszy  wystąpi,  za- 
grzeje do  stanowczych  czynów. 


2.    Bitwa  Mieszka  z  Niemcami  przy  Cednie  (r.  972).    Zjazd  w  Kwedlin- 
burgu  (r.  973). 

Podczas  nieobecności  cesarza  Ottona  I  w  Magdeburgu,  mark- 
graf  „przezacny"  Hodo,  z  nieobjaśnionego  przez  ówczesnych  dzie- 
jopisów  powodu,  zmówiwszy  sie  z  Zygfrydem  grafem  na  Wal- 
beku,  wspólnemi  siłami  przeciw  Mieszkowi  ruszyli.  Bitwa  zaszła 
w  dzień  ś.  Jana  (24  Czerwca  r.  972)  w  miejscu  Cidini  (Cedno) 
zwanem.^^)  Zrazu  Niemcy  mieli  przewagę,  ale  za  nadejściem 
posiłków  pod  wodzą  Cydebura  (Czudobora),  brata  Mieszki,  Po- 
lacy stanowcze  zwycięztwo  odnieśli.  Wszyscy  najlepsi  rycerze 
niemieccy  padli  na  pobojowisku,  udało  się  tylko  dwóm  wodzom, 
Hodonowi  i  Zygfrydowi  z  podartemi  chorągwiami  ujść  z  placu 
boju.    „Upokorzona    duma   niemiecka   o    ziemię  runęła."^')     Dla 


niektórych  historyków,  między  935  a  966  r.  Jcmsburg  leżał  o  trzy  mile  niemieckie 
od  miasta  Wolina,  ale  śladów  jego  nie  zostało.  Osiadlszy  w  Jomsburgu  norniańscy 
Wikingi,  u/.ywali  zupełnej  prawie  niepodległości,  i  jako  poganie  stali  sie  wrogami 
króla  Haralda,  gdy  ten  wprowadzał  chrześciaństwo  w  Danii.  Barthold,  Gesch.  von 
Riigen  u.  Pommern,  I,  s.  303 — 4  i  następne,  tudzież  rozprawa  Granowskiego :  Julin, 
Wolin,  Jomsburg  w  polskiem  tlómaczeniu,  przy  wydaniu  Paplońskiego  kroniki  Hel- 
molda  r.  1862. 

0)     Thietmar.  V,  6. 

'<')     Teraz  Zehden  z  prawej  strony  Odry. 

")  Actuni  est  bellum  cum  Polanis,  dux  eorum  Misico  arte  vicit,  humiliata 
Theutonum  magnanimitas  terram  lambit,  Hodo  pugnax  marchio  laceris  vexillis  terga 
vertit.  Bruno.  Vita  S.  Adalberti,  w  Bielo wskiego  M.  P.  I,  s.  194;  Thietmar, 
II,    19. 


wyrozumienia   zajścia  tego,    wydobywamy  ze  spraw  ówczesnych 
następne  objaśnienie. 

Granice  marki  Wschodniej,  pod  zarządem  Ilodona,  który 
dozorował  cały  kraj  od  Nordturyngii  na  wschód  aż  do  Warty, 
sa  niepewne.  Nie  wiemy  nawet  czy  dotykały  gdziekolwiek  do 
r.  Odry,'-j  ale  pewno,  że  na  prawy  brzeg  jój  nie  rozszerzały  sie. 
Mieszko,  korzystając  z  bezpieczeństwa,  jakie  mu  przyjaźń  cesar- 
ska zapewniała,  przeprowadzał  do  skutku  dawniejsze  zamiary 
połączenia  pod  władzą  swą  drobnycli  ludów  Pomorza.  W  tym 
celu  wojował  on,  jeszcze  przed  r.  965,  jakiś  lud  pomorski,  pra- 
wdopodobnie Kaszubów,"')  w  tymże  celu  zostawał  w  dobrych 
stosunkach  z  Wikingami  Sigwaldem  i  Sweinem,  którzy  osiadłszy 
w  twierdzy  Jomsburgu,  przy  ujściu  Odry,  ujście  to  w  swych  re- 
kach trzymali.  Ci  Wikingi  byli  zagorzałymi  poganami,  co  je* 
dnak  nie  przeszkadzało  Mieszkowi  wydać  za  nich  swe  córki, 
zrodzone  zapewno  z  żon  poganek,  jeszcze  przed  ożenieniem  się  jego 
z  Dubrawką.^^)  Podobne  powinowactwo  ułatwiło  Mieszkowi  zbli- 
żenie się  do  ujścia  Odry,  a  przynajmniej  swobodną  po  niej  że- 
glugę, aż  do  morza,  co  dla  powstającego  państwa  Polskiego  nad- 
zwyczaj ważne  miało  znaczenie.  Dla  zapewnienia  swobodnej  po 
Odrze  drogi,   wypadało  Mieszkowi    najprzód  drobne  ludy  z  pra- 


12)     Wyżej.    §  48,  przyp.  41,  s.   278. 

13^  Wydawcy  pism  araba  Al-bekri,  pod  nazwa  Awbaba  podrozumiewają 
Kaszubów.    Kunik.  A.iSeKpii,  s.  75. 

'*)  WedJug  sagi  iślandskiej  Swein  królewicz  duński  i  Sigwaldi  żonaci  byli 
z  rodzonemi  siostrami,  córkami  Buryslawa  (t.  j.  Mieszka  I).  Sigwaldi  miał  za 
żonę  A  s  t  r  y  d  ę ,  siediial  w  Jomsburgu  jeszcze  w  r.  980,  a  w  końcu  X  w.  znowu 
dowodził  Jomsburgskimi  Wikingami.  (Granowski,  o  Winecie  i  Jomsburgu,  roz- 
prawa przy  wydaniu  Paplońskiego  tlómaczenia  kroniki  Helmolda,  str.  286,  294, 
321).  Że  pod  Buryslawem  wypada  pójmy wać  Mieszka,  którego  sagi  pomieszały 
z  Bolesławem  Chr.,  to  widać  z  Thietmara  (VII,  28),  który  mówi,  że  Swein  miał  za 
żonę  córkę  Mieszka  I,  siostrę  Bolesława,  a  z  niej  dwócłi  synów:  Haralda  i  Kanuta. 
Niewiadoma  ta  córka  po  imieniu,  zwała  się  Sigirdą,  którą  po  śmierci  Eryka 
króla  szwedzkiego  pojął  Swein.  (Szajnocha.  Lechicki  początek  Polski,  w  zbiorze 
dzieł  jego.  T.  IV,  s,  115),  a  według  Geyer'a,  Sigirda,  pierwsza  żona  Eryka,  ko- 
bieta dumna,  porzucona  przez  męża,  utrzymała  znaczenie  swe  i  wyszła  za  Sweina. 
Histoite  de  Suede,  1839,  s.  52. 


^   J19   — 

wej  strony  rzeki  tej  pod  władze  swą  ująć,  ale  w  owym  czasie 
najsłabsze  nawet  ludy  słowiańskie,  przenosząc  pierwotną  swo- 
bodę nad  wszystko,  nie  chciały  łączyć  się  w  większe  organizmy 
państwowe.  Orężem  więc  wypadało  Mieszkowi  otworzyć  sobie 
do  ujścia  Odry  drogę  i  być  może,  że  z  tego  powodu  Woli  nianie, 
z  Wichmanem  na  czele,  przeciw  niemu  w  r.  967  występywali. 
Toż  samo  zapewne  było  powodem  do  zawiści  i  gniewu  mark- 
grafa  Hodona.  Nie  Mieszko  wojnę  rozpoczął,  lecz  Hodo,  który 
się  oparł  u  Cedna,  co  wskazuje,  że  wprzód  musiał  przebyć  Odrę 
i  wtargnąć  do  kraju  nie  należącego  do  markgrafstwa  Wscłio- 
dniego.  Mieszko  oczekiwał  go  u  Cedna,  broniąc  swej  posiadło- 
ści, której,  mu  nikt  później  nie  zaprzeczał.  Jeżeliby  Mieszko 
wtargnął  do  posiadłości  markgrafa,  narobiłoby  to  krzyku  takie- 
go pomiędzy  Niemcami,  że  nie  zaniedbaliby  o  tern  zapisać.  Tym- 
czasem świadek  współczesny  Titmar  wyraźnie  powiada,  że  na- 
jazd począł  ^przezacny"  Hodo,  a  zatem  łatwo  pojąć,  że  przebywszy 
Odrę,  naruszył  cudze  granice  i  tern  obraził  Mieszka,  rozciągają- 
cego widoki  swe  na  cały  prawy  brzeg  Odry  aż  do  morza. 

Bawiący  podówczas  we  Włoszecłi,  Otto  I  ze  smutkiem  przy- 
jął wiadomość  o  zajściu  pomiędzy  Mieszkiem  a  Hodonem.  Wnet 
wysłał  do  Saksonii  gońców,  rozkazując,  aby  obaj  przeciwnicy, 
pod  utratą  łaski  cesarskiej,  wstrzymali  się  od  wszelkicli  nieprzy- 
jacielskicli  kroków  aż  do  jego  przybycia,  albowiem  cliciał  spór 
między  nimi  osobiście  rozstrzygnąć.  Przeciwnicy  zachowali  się 
spokojnie. J^)  W  r.  973  Otto  I  powrócił  do  Magdeburga,  gdzie 
przepędziwszy  święta  wielkanocne,  udał  się  do  Kwedlinburga. 
Tam  na  jego  wezwanie  przybyli:  Mieszko  polski,  Bolesław  II 
czeski,  posłowie  greccy,  bółgarscy,  węgierscy,  duńscy  i  słowiań- 
scy, a  niezawodnie  musiał  być  i  markgraf  Hodo.  Mieszko  obda- 
rowany i  wesoły  wrócił  do  ojczyzny,^")  z  czego  wnieść  wypada, 
że  sprawę  z  Hodonem    cesarz   rozstrzygnął   na  korzyść  Mieszka. 


i»)     Thietmar,  II,  19. 

>«)     Thietmar,  II,  20.     Podobnie   i   Annal.  Hildesheimens.   s.  a.  973,     Ptrtz, 
G.  V,  62. 


—      320      — 

Tym  sposobem  prawy  brzeg  Odry  został  obroniony  od  wdzierstw 
markgrafów  i  aż  do  śmierci  Mieszka,  żaden  z  nich  nie  śmiał  po- 
kusić sie  nawet  na  przebycie'  Odry.  Młodzieńcze  ludy  prawego 
brzegu  rzeki  tej  uzyskały  czas  do  spokojnego  rozwijania  się  i  zle- 
wania w  jedno  ciało  społeczne,  które  pod  nazwą  Polski  na  świat 
występowało.  Ogromna  ta  zasługa  Mieszki  była  skutkiem  roz- 
ważnej polityki  jego. 

3.    Zachowanie  się  Mieszka  za  panowania  Ottona  II  (973 — 983). 

W  parę  tygodni  po  odjeździe  Mieszka  z  Kwedlinburga,  ce- 
sarz Otto  I  życie  skończył  w  Meminlewie'")  (7  Maja  r.  973).  Na- 
stępca jego  Otto  II,  za  życia  ojca  wybrany  i  namaszczony,  mło- 
dzieniec płochy  i  swawolny,  ożeniony  z  greczynką  Teofaniją,  nie 
wzbudzał  ku  sobie  zaufania  publicznego.  Znaleźli  sie  stronnicy 
Henryka  kłótliwego,  księcia  bawarskiego,  którego  na  tron  wy- 
nieść usiłowali.  Bolesław  czeski  i  Mieszko  polski  oświadczyli  się 
za  Henrykiem,  a  gdy  się  za  nim  oświadczył  jeszcze  król  duński 
Harald  Blaatand,  Otto  II  znalazł  się  w  konieczności  prowadzić 
wojnę  jednoczasowo  z  Daniją,  Czechami  i  stronnictwem  Henryka 
w  Germanii.  Harald,  posiłkowany  przez  silną  flotę  Hakona  jarła 
norwegskiego,  wpadł  na  pogranicze  niemieckie  ze  Szlezwikiem, 
niszczył  miejsca  warowne,  lecz  gdy  wodzom  niemieckim  udało 
się  pograniczne  warownie  duńskie  i  pograniczne  przekopy  znisz- 
czyć,'*) z  pomocą  Słowian,'**)  Harald  zmuszony  został  do  zawar- 


1")     Pogrzebiony  w  Magdeburgu.    Thietmai,  II,  27. 

'*)     Thietmar,  III,  4.     Wzmiankowane  przekopy  są  późniejsze  Danewirke. 

*®)  W  północnych  sagach  zachowało  sie  podanie,  że  podczas  wojny  Haralda 
z  Ottonem  II,  ostatniemu,  przy  zdobyciu  pogranicznych  warowni  duńskich,  pomagali 
Słowianie,  pod  wodzą  króla  Buryslawa.  (Wigger.  Mekl.  Annal.  s.  40).  Któż  jest 
ten  Burysław?  Historyk  duński  Suhm  (Ilf,  s.  172,  188)  domyślał  sie,  że  podania 
pomieszały  Mieszka  polskiego  z  Bolesławem  Chr.  i  że  wzmiankowany  Burysław  może 
być  Mieszkiem.  Podobne  zdanie  podzielał  Barthold  (Gesch,  v.  Riigen,  t.  I,  s.  292), 
po  części  i  Szajnocha  (Lechicki  początek  Polski,  w  ogólnym  zbiorze  dzieł  jego, 
r.  IV,  s.  189).  Giesebrecht  (Wend.  Gesch.  I,  213)  odrzuciał  zupełnie  Buryslawa, 
jako  osobistość  wymyśloną.     Pawiński  (IIo.iaScKie  CiasaHe,  s.   102)   przypuszcza,  że 


cia  pokoju  i  skłonił  się  do  szerzenia  chrześciaństwa  w  swym 
kraju  -^)  (975).  Trudniej  szła  sprawa  z  Henrykiem  bawarskim, 
który,  umknąwszy  z  pod  mocnej  straży  (r.  976),  znalazł  obrońcę 
w  księciu  czeskim  Bolesławie  IT.-^)  Ścigając  Henryka,  Otto  II 
wpadł  do  Czech,  niszczył  kraj,  lecz  gdy  nadciągające  mu  posiłki 
bawarskie  Czechowie  w  pień  wycięli  pod  Pilznem,  Otton  II  spie- 
sznie cofnął  się  do  Bawaryi  niższej  --)  i  dopiero  w  następnym 
roku  udało  mu  się  schwytać  Henryka  w  Paso  wie.  ■-•^)  Wojna 
z  Czecliami  tem  się  jednak  nie  skończyła.  Otton  II  powtórnie 
napadł  na  Czechy  (r.  977)-')  i  dopiero  w  r.  978  nastąpiło  między 
nim  a  Bolesławem  II  pojednanie.-'^) 

W  ciągu  tej  długiej  sprawy  Mieszko  nie  występuje  otwar- 
cie: działa  on  tylko  przez  swych  sprzymierzeńców.  Dla  niego 
wreszcie  było  obojętne  kto  zostanie  cesarzem:  Henryk  czy  Otto  II, 
bo  obaj  byli  Niemcy,  Słowianom  nie  życzliwi.  Ważniejsze  było 
zaburzenie  pomiędzy  Niemcami,  bo  to  przeszkadzało  im  szkodzić 
Słowianom.  Mieszko  korzystał  z  położenia  swego  i  jako  członek 
cesarstwa  wystawił  kandydata,  który  mu  się  zdawał  być  lepszym, 
a  gdy  się  kandydat  ten  nie  utrzymał,  miał  możność  na  równi 
z  innymi  członkami  cesarstwa  złożyć  hołd  Ottonowi  II,  łaski  któ- 


ten  Buryslaw  mógł  być  królem  Ranów,    którzy    jeszcze    za   Ottona  I  byli  sprzymie- 
rzeńcami Niemców. 

-")     Dahlman.    Gesch.  von  Diinemark,  s.  83. 

-')  A.  976  Heinricus  ciux  Bawariorum,  honore  et  communione  privatus,  Boe- 
miam  fugit.  Thietmar,  III,  5.  —  W  Annal.  Hildesh.  a.  976  Heinricus  dnx  Baiowa- 
riorum,  sua  potestate  depositus  et  excommunicatus,  degit  cum  Sclavis.  —  AVtedy  od 
Bawaryi  oderwana  została  Karyntyja,  która  odtąd  stanowiła  osobne  księstwo  choru- 
tafiskie  (karyntyjskie),  a  uszczuplona  i  osłabiona  Bawarya  oddana  została  Ottonowi 
szwabskiemu. 

"-)  Thietmar,  III,  3,  5.  Annal.  Weisenburg.  a.  975  imperator  Bcheimos 
vastavit  et  c.oncremavit,     Pertz.  V.  63. 

2^)     Thietmar,  tamże. 

-■*)  Annal.  Lambertii.  a.  977  Otto  imperator  cum  magno  exercitu  perrexit  ad 
Beheim   et  maximam  partem  de  terrae  illius  concremavit.     Pertz,  V,  63. 

-•5)  Annal.  Lambertii.  a.  978  ad  imperatorem  Ottonem  venit  in  pascha  Bo- 
lizlawo,  qui  honorifice  susceptus  magnisąue  muneribus  ab  imperatore  oneratus  rediit 
domum.     Pertz.  V.   63. 

Tom  III.  21 


—       322       — 

rego  nie  stracił.  Zostawał  na  stronie,  oczekując  wypadków, 
w  które  tak  obfite  b3'lo  krótkie  panowanie  Ottona  II.  Ledwo  się 
bowiem  sprawił  Otto  II  ze  stronnictwem  Henryka  bawarskiego, 
a  już  musiał  spieszyć  na  wyprawę  do  Francy  i,  stolicę  którój  Pa- 
ryż oblegał  w  r.  978.  Wkrótce  potem,  zajęty  myślą  podniesienia 
świetności  dworu  cesarskiego,  na  wzór  dawnycli  imperatorów 
rzymskicli,  Otto  II  przejąwszy  się  ideami  rzymskiemi  i  zamierza- 
jąc całą  politykę  skoncentrować  w  Rzymie,  udał  się  w  r.  980  do 
Włocli  i  więcej  już  do  ojczystej  Saksonii  nie  wrócił.  Sprawy 
słowiańskie  tak  pilnie  strzeżone  przez  Ottona  I,  szły  teraz  w  za- 
pomnienie. Sprawy  te  cesarz  zostawił  markgrafom  i  biskupom, 
którzy  według  własnej  woli  poczęli  Słowiańszczyzną  rozrządzać. 
Mieszko  stał  w  odwodzie. 


Powstanie  Słowian  zaodrzańskich  w  r.  983. 
Niepodległość. 

I.    Wielkorządcy  Słowian  nadłabskich  (980—982).    Sprawa  biskupa 
Wagona  z  księciem  Mściwojem  obodryckim. 

Słynny  niszczyciel  Słowian  dolnej  Łaby,  książę  saski  Her- 
man Billing,  na  kilka  tygodni  przed  śmiercią  cesarza  Ottona  I, 
umarł  i  Kwietnia  r.  973,  w  klątwie  biskupa  werdeńskiego  da- 
wniej rzuconej.^)  Po  nim  nastąpił  syn  jego  Benno,  niepo- 
mierny zdzierca  Słowian.-)  Był  to  mąż,  według  zdania  Niem- 
ców, dobry,  silny,  wyjąwszy  tylko,  że  wyrodziwszy  się  od  ojca, 
dręczył  lud  swój  zdzierstwami.*^)  Sąsiad  jego  markgraf  pół- 
nocny Tiadryk  słynął  z  niepomiernej  dumy,  zdzierstw  i  okru- 
cieństw. •*)     Trzeci  kolega    ich,    markgraf   wschodni    „czcigodny" 


>)     Thietmar,  II,  20. 

2)     Według  Thłetmara  (II.  20)  synem  Hermana  Billinga  byl  Bernard,    a  we- 
dług Helmolda  (T.   13)  Benno,  synem  Ictórego  byl  Bernard  I.   16, 
3;     Helmold,  I,  13. 
*)     Thietmar,  III,   lo;  Helmold,  I,  16. 


Hodo,  wiadomy  już  ze  sprawy  z  księciem  Mieszkiem,  nie  mniej 
od  innych  chciwy  zdobyczy  i  bogactwa.  Pasterzem  metropolii 
Magdeburgskiej,  po  arcybiskupie  Adalbercie  (f  981),  zosta!  Gizi- 
ler,  podejściem  i  oszukaństwem  dobiwszy  się  wysokiej  godności. 
Znany  on  w  dziejach  ze  zniszczenia  biskupstwa  Merzeburgskiego 
(r.  981),  przez  chciwość  zabrania  dóbr  onego  na  własne  rozporzą- 
dzenie;^) nabyciem  dochodów  z  kupców  i  obrzezańców  żydów^ 
tudzież  faciendą  tych  dochodów  na  inne  pożytki  dla  siebie.*') 
Tacy  tó  wielkorządcy  mieli  nawracać  i  cywilizować  podbitych 
poganów.  Nieobecność  Ottona  II  w  Germanii,  podniosła  władze 
ich  na  stopień  udzielnych  panów%  absolutnie  rządzących  w  powie- 
rzonych im  krajach,  bez  najmniejszego  ograniczenia  namiętności 
i  nałogów  swych. 

Biskupem  starogardzkim  po  Egwardzie  został  _Wago,  ma- 
jący ,.piekną"  siostrę,  której  książę  obodrycki  jMściwoj,  Billugiem 
przezwany,')  w  cześć  ojca  chrzestnego  Hermana  Billinga,  zażądał 
w  zamęście.  Przyjaciele  biskupa  radzili  mu,  że  nie  warto  tak 
piękną  pannę  wydawać  za  nieokrzesanego  i  dzikiego  człowieka. 
Mściwoj  zaś,  nie  zważając  na  obelgi,  nie  przestawał  proźb  swoich 
ponawiać,  a  biskup,  obawiając  się,  ażeby  ztąd  jaka  szkoda  dla 
kościoła  nie  wynikła,  siostrę  mu  swoją  oddał  w  zamęście  (r.  973). 
Z  małżeństwa  tego  zrodzoną  Hodikę  wuj  biskup  oddał  do  kla- 
sztoru, a  gdy  tam  wyćwiczyła  się  w  piśmie  świętem,  uczynił  ją 
ksienią  klasztoru  panien  w  Mikilinburgu,  chociaż  na  to  lat  po- 
trzebnych nie  miała.  Brat  jej  starszy  Mieczysław,  z  innej  matki, 
chociaż  pozornie  chrześcianin,  ale  w  duszy  poganin,  z  przykro- 
ścią patrząc  na  to,  obwiniał  ojca,  że  za  nowostkami  się  uganiał 
i  nie  bojąc  się  praw  ojczystych  odstępywać,  najprzód  ożenił  się 
z  Niemką,    a  potem  jeszcze  córkę  do  klasztornej    klauzury  oddał. 


5)     Thietmar,  III,  q. 

«)     Thietmar,  VI,   I2. 

')  Helmold  nazywa  go  Billugiem,  nie  wymieniając  imienia,  ale  u  Widukinda 
(nr,  c.  68),  pod  r.  966  wzmiankuje  sie  ksiaże  obodrycki  Mściwoj,  który  nie  innym 
jak  tym  samym  Billugiem  być  musi. 

21* 


—     324     - 

Często  drażniony  przez  syna,  Mściwoj  chwiać  sie  począł  i  zamy- 
śla! o  odepchnięciu  pojętej  małżonki,  ale  z  obawy  Sasów,  zwle- 
kał swój  zamiar.  Raz  gdy  biskup,  zwiedzając  swą  dyecezyę, 
przyjechał  do  Mikilinburga,  książę,  udając  dla  Wagona  wielką 
przyjaźń,  dziękował  mu  za  dobrodziejstwa  i  pośrednictwo  u  ksią- 
żąt saskich,  prosił  jednak,  aby  należny  biskupowi  podatek  w  ziemi 
Obodrytów,'';  pozwolił  wybierać  na  utrzymanie  siostrzenicy  bi- 
skupiej ITodiki.  Lecz  żeby  biskup  nie  poniósł  przez  to  straty, 
prosił  go  książę  wybrać  sobie  włości  oprócz  tych,  które  z  nada- 
nia cesarskiego,  w  ziemi  Obodrytów  posiadał.  Biskup,  nie  spo- 
strzegając podstępu,  który  ten  „najchytrzejszy  człowiek"  pięknemi 
słowami  osłonił,  bez  zwłoki  na  proźbę  przystał.  Wybrał  sobie 
najobszerniejsze  wsie,  rozdał  osadnikom  ziemie  do  uprawy  i  po- 
wrócił do  ziemi  Wągrów,  gdzie  miał  dwa  dwory:  jeden  w  Bo- 
źowie,'*)  drugi  nad  r,  Trawną  w  miejscu  Nezenna/*^)  z  kaplicą 
i  domem  murow'anym.  Tymczasem  Mściwoj  z  synem  podstępne 
zamiary  poczęli  do  skutku  przyprowadzać.  Mściwoj  podsyłał  sługi 
swoje  kraść  konie  i  tajemnemi  rozbojami  niszczyć  mienie  osa- 
dników^  przez  co  zamierzał  pozbawić  biskupa  praw  i  do  dzie- 
sięciny i  do  posiadłości,  a  uszczuplając  dochody  jego,  przyprowa- 
dzić kościół  do  upadku.  Biskup,  przybywszy  do  ziemi  Obodry- 
tów, z  przerażeniem  dowiedział  się  o  wszystkiem.  Starał  się 
zmiękczyć  szwagra  swego  podchlebstwami,  dodając,  że  jeśli  się 
nie  opamięta,  ściągnie  na  siebie  gniew  nie  tylko  boży,  ale  i  ma- 
jestatu cesarskiego.  Mściwoj  obłudnie  zarzuty  odpierał,  składa- 
jąc całą  winę  na  łotrów,  którzy  przychodząc  z  ziemi  Ranów,  lub 
Weletów,    nawet   jego    posiadłości  nie  oszczędzali,    dla  powstrzy- 


®)  Od  każdego  pługa,  t.  j.  od  dwóeh  wołów  lub  jednego  konia,  miarę  zboża, 
40  motków  lnu  i  12  sztuk  pieniędzy  drobnej  monety,  oprócz  tego  jeden  pieniądz 
należał  sie  temu,  kto  podatek  wybierał.     Helmold,  I,   14. 

*•)  Buzu  wieś  w  Holsztynie,  nad  jeziorem  Blońskiem  (Plona)  i  dziś  jeszcze 
nazywa  się  Bozow,  w  słowiańskiej  formie  Bożow.  W  tej  wsi  przy  liościele  ś.  Pio- 
tra, kronikarz  Hełmold  w   XII  w.  proboszczem  byl. 

^°)  U  Helmolda  X  e  z  e  n  n  a  ,  dziś  G  n  i  s  u  u.  Widocznie  w  tel^scie  opusz- 
czona •jloska   C.  z  rlodatiiieni  której  otr/.ymalibyśmy:  Gnezeniia  =  Gniezno. 


I 


—     325     — 

mania  zaś  ich  obiecał  dać  pomoc  i  rade.  Gdy  zaś  biskup  odje- 
chał w  przel^onaniu,  że  spór  załatwił,  po  włościach  jego  rozpo- 
częły się  pożary,  a  osadnil^om  pogrożono  śmiercią,  jeśliby  jalc 
najspieszniej  siedlislc  swych  nie  opuścili.  Zamieniwszy  tym  spo- 
sobem włości  bisl^upie  w  pustynię,  Mściwoj  odpędził  od  siebie 
siostrę  biskupa,  nie  obawiając  się  zemsty  Sasów,  zaprzątniętych 
całkiem  sprawami  Ottona  II  we  Włoszech  i  nic  przeciw  Słowia- 
nom nie  mogącym  przedsięwziąć.  Jeden  tylko  książę  saski 
Benno  ")  zachował  „słaby  cień  władzy"  nad  Słowianami. 

Zwrot  polityki  książąt  obodryckich  do  dawniejszego  po- 
rządku rzeczy  podnosił  stronnictwo  ludowe,  pogańskie,  Mściwoj 
Billug,  choć  żył  jeszcze,  stracił  znaczenie:  synowie  jego  Mieczy- 
sław'-) i  Mściwoj  syn  przewodniczyli  ludowi.  Po  niejakim  cza- 
sie Mściwoj  syn,  idąc  za  przykładem  ojca,  zażądał  dla  siebie  ręki 
Niemki,  synowicy  księcia  saskiego  Bernarda,  a  dla  okazania  się 
godnym  jej,  udał  się  z  księciem  do  Włoch  z  tysiącem  wojo- 
wników.'"^) Wiodąc  rodaków  swych  ginąć  za  obcą  sprawę  w  da- 
lekich krajach,  Mściwoj  nie  podejrzywał,  że  czynił  to  w  wigiliją 
prawie  narodowego  powstania. 

2.    Powstanie  Słowian  w  r.  983. 

Ucisk,  okrucieństwa  i  zdzierstwa  markgrafa  Tiadryka 
i  księcia  saskiego  Bernarda,  a  przytem  nierozsądek  obu,  przymu- 
siły Słowian  do  powstania. '^)  A  gdy  Bernard  z  wojskiem  wypra- 
wił się  do  Włoch,  Słowianie  jednomyślnie  postanowili  wziąć  się 
do  oręża.  W  tern  dochodzi  do  nich  wieść  o  poniesionej  przez 
Ottona  II  strasznej  klęsce  pod  Basenteło  w  Kalabryi  (13  Lipca 
r.  982).  Zginął  tam  cały  kwiat  rycerstwa  niemieckiego  i  „nie- 
wypowiedziane mnóstwo  komesów,  których  imiona  Bogu  są  tyl- 
ko znane."'      Tysiąc    wojowników    słowiańskich  Mściwoja,    także 


1')  Helmold  I.   14. 

12)  Według  Helmolda  (I,   16)  Mizzudrag. 

i'')  Helmold,  I,   16. 

1')  Thietmar,  III,   lo;  Helmold  I.   16. 


polegli.  Sam  cesarz  Otton  II  dostał  sie  do  niewoli  kupcom  grec- 
kim i  zawdzięczając  jedynie  poświęceniu  się  żołnierza  słowiań- 
skiego Żelenty,  nie  został  jeńcem  cesarza  wschodniego.^'') 

Wieść  o  tej  klęsce  dodała  Słowianom  nadziei  do  uwolnienia 
się  z  pod  przemocy  niemieckiej.  „Zbrodnicza  sprawa  w  dniu 
29  Czerwca  r.  983  poczęła  się  od  wycięcia  załogi  w  Hawelbergu 
i  zburzenia  tamże  stolicy  biskupiej.  W  trzy  dni  potem,  o  go- 
dzinie porannej,  gdy  na  prymaryję  dzwoniono,  uderzył  spikniony 
tłum  Słowian  na  biskupstwo  Brandenburgskie,  przed  którym 
trzeci  z  rzędu  biskup  tej  katedry  Wolkmer  wcześniej,  obrońca 
zaś  jego  Tiadryk  z  rycerstwem,  w  dniu  napadu,  spieszną  rato- 
wali się  ucieczką.  Kler  cały  pojmany  został  a  Dodilo,  tejże  sto- 
licy pasterz  z  rzędu  drugi  od  swych  poddanych  zaduszony  i  od 
trzech  lat  złożony  w  grobie,  dobyty  z  trumny  i  z  szat  kapłań- 
skich, przez  psy  zajadłe  odarty,  poczem  do  grobu  ciśnięty  na  po- 
wrót ;  cały  skarbiec  kościelny  poszedł  na  pastwę  rabusiów  i  krew 
wielu  niewinnych  polała  się  okrutnie.  W  miejsce  Chrystusa  ry- 
bitwy  czcigodnego  Piotra,  znowu  rozliczne  bożyszcza  z  diabel- 
skiem  odszczepieństwem  czczone  być  poczęły,  a  przewrót  ten 
opłakany  nietylko  wśród  pogan,  lecz  i  w  chrześcianach  znalazł 
poparcie."  ^'') 

Powstanie  rozlało  się  szerokim  potokiem  od  Łaby  do. Odry. 
Powrócił  i  IMściwój  syn  z  Włoch,  lecz  synowicy  Bernarda  nie 
dostał.^')     Sprawa  narodowa  trafiła  do  przekonania  jego:   stanął 


1'')  Thietmar,  III,  12,  powiada,  że  żołnierz  ten  zwal  sie  Henrykiem,  a  po 
slowiańsku  Zolunta. 

1")     Thietmar,  III,   10. 

'')  Według  Helmolda,  Mściwoj  powróciwszy  z  Włoch,  żądał  pięknej  lisię- 
żniczki  stosownie  do  obietnicy,  ale  markgraf  Tiadryk  udaremnił  ten  zamiar,  mówiąc, 
że  pokrewna  księcia  za  psa  wydaną  być  nie  może.  Potem  opamiętawszy  sie  marlc- 
graf  posłał  za  Mściwojem  posłów,  aby  zawarł  małżeństwo,  lecz  ten  niby  odpowie- 
d/,ial:  „Wielkiej  -wdzięczności  za  nasze  usługi  doznaliśmy,  że  już  nas  nie  za  ludzi, 
lecz  za  psów  uważają.  A  jeżeli  pies  jest  silny,  to  i  ukąszenia  jego  będą  bolesne." 
Potem  Mściwoj  udawszy  się  do  Ratary,  oznajmił  Słowianom  o  doznanej  zniewadze 
i  powiedział,  że  Słowianie  w  języku  Sasów  psami  się  nazywają.  A  oni  rzekli: 
„według  zasług  swoich  cierpisz,  gardząc  bowiem  swymi  współ plemiennikami,   umilo- 


—     327     — 

na  czele  powstania.  Tłum  Słowian  pomorskich,  ciągnąc  ku  Sta- 
rogardowi (w  Wagryi),  mordował  chrześcian,  z  ziemia  równał 
kościoły.  Obodryci,  zająwszy  Starogard,  sześćdziesięciu  księży 
wymordowali  i  na  widok  publiczny  wystawili.  Innych  wielu 
chrześcian  (Niemców),  jak  bydło  pomordowano.  Rozszalały  tłum 
nie  znał  granic:  palił,  niszczył  wszystko,  co  było  chrześciańskie, 
niemieckie,  zburzył  wszystkie  co  do  jednego  kościoły,  księży 
i  sługi  kościelne  wymordował, ^^)  A  gdy  na  ziemi  ojczystej  wro- 
gów nie  stało,  tłum  rzucił  się  na  Nordalbingiję,  którą  spusto- 
szywszy mieczem  i  ogniem,  pod  wodzą  Mściwoja  napadł  na  Ham- 
burg."*) Tymczasem  brat  Mściwoja  Mieczysław  Bogu  poświęconą 
siostrę  swą  Hodikę  porwał  z  klasztoru  panien  w  Mikilinburgu 
i  „wszetecznym  związkiem  małżeńskim"  połączył  ją  z  niejakim 
Bolesławem.  Inne  dziewice,  które  tamże  znalazł,  albo  za  żołnie- 
rzy swoich  powydawał,  albo  do  ziemi  Lutyków  lub  Ranów  roze- 
słał. Klasztor  Mikilinburgski  pustką  pozostał.-*')  Na  wschód  od 
Łaby  chrześciaństwa  śladu  nie  zostało. 

Trwoga  krwawego  powstania  Słowian  przeraża  Niemców 
i  zwiększa  się  jeszcze  napadem  Czechów,  pod  wodzą  grafa  sa- 
skiego Dedi  z  Wetinu  do  vSerbska,  pomiędzy  Solawą  a  Modłą 
(Muldą)  r,  983.  Powstanie  wybuchneło  na  zachód  od  Łaby  i  aż 
do  Turyngii  sięgnęło.    Markgraf  misznieński  Rikdag  uciekł,  wła- 


waleś  ród  Sasów  wiarołomny  i  chciwy.  Przysiąż  nam,  że  ich  opuścisz,  a  my  z  tobą 
staniemy.  I  przysiągł  im.  Poczem  Słowianie  powstali.  —  Legenda  ta  we  dwa  wieki 
prawie  po  zaszłych  wypadkach,  opowiedziana  przez  Plelroolda,  tchnie  więcej  poe- 
zyją,  aniżeli  rzeczywistością.  Mściwoj  książę  obodrycki  idzie  do  Lutyków  i  w  Ka- 
tarze skarży  się  na  wyrządzoną  mu  zniewagę.  Czemuż  nie  udał  się  wprost  do  swego 
kraju,  gdzie  brat  jego  Mieczysław,  zapalony  poganin,  mógł  go  wesprzyć?  Czy  pra 
wdopodobnie,  aby  Lutycy  rozpoczęli  wojnę  w  celu  pomszczenia  zniewagi  księcia 
obodryckiego,  w  obec  odwiecznej  nienawiści  między  rodzinami  książąt  lutyckich 
a  obodryckich.  Ubarwienie  w  poetyczne  formy  sprawy  tej,  widoczne.  A  jednak  nie- 
którzy dziejopisowie  powieść  Helmolda  przyjmują  za  czystą  prawdę. 

1^)     Helmold,  I,   1 6. 

'0)  Według  Helmolda  napad  na  Hamburg  uczynił  Mściwoj,  a  według  Thiel- 
mara  (III,   il)  Mestwin  wódz  Obodrytów. 

20)     Helijold,  I,  15. 


~  328  -^ 

dze  rządowe  i  kościelne  wymordowane.  Pogaństwo  z  całą  mocą 
odżywszy,  szczękiem  oręża  napełniło  brzegi  Sola  wy,  która  już  od 
kilkudziesięciu  lat  osadzona  przez  niemieckie  warownie,  załogi 
i  kościoły,  zdawała  się  płynąć  wśród  spokojnego  kraju  niemiec- 
kiego. Okazało  się  jednak,  że  i  tam  duch  zemsty  głęboko  w  ma- 
sach ludności  miejscowej  nurtował.  Wnet  stolica  biskupstwa  Ży- 
czańskiego  zlupiona,  pierwszy  biskup  tego  kościoła  Hugo  szukał 
ocalenia  w  ucieczce,  klasztory  i  kościoły  z  ziemią  zrównane.  Po- 
wstańcy gnali  Niemców  przed  sobą  „jak  płoche  jelenie  roz- 
pierzchłe", a  wpadłszy  do  Kalwe  nad  Solawą,  splądrowali  tam 
słynny  klasztor  ś.  Wawrzyńca,-^)  w  którym  znajdowała  się  córka 
markgrafa  Tiadryka  Oda,  później  żona  księcia  polskiego  Mie- 
szka L--)  Panowanie  Niemców  upadło  i  z  lewej  strony  Łaby, 
aż  do  Solawy. 

3.    Bitwa  nad  r.  Tongerą  (983)  i  skutki  jej. 

Gdy  nareszcie  wszystko,  co  było  niemieckie  zburzone  zo- 
stało, a  szal  pierwotny  przeszedł,  miejscowe  powstania  Słowian 
zlewają  się  w  jedną  masę,  organizują  się  do  walki  z  siłami  ce- 
sarstwa, zgromadzonemi  w  Saksonii.  Słowianie  teraz  nie  cze- 
l<ają,  jak  dawniej,  nim  Niemcy  zbiorą  się  z  siłami  i  do  ich  ziemi 
wkroczą,  lecz  zgromadziwszy  więcej  30  legijonów  pieszych  i  kon- 
nych wojów,  składających  z  górą  sześćdziesiąt  tysięcy  ludzi,  pod 


21)     Thietmar,  III,   ii. 

-•)  Czy  w  tym  czasie  porwana  była  z  klasztoru  Oda  i  do  Polski  zawieziona 
na  żonę  Mieszkowi  I,  jak  mniema  Bartoszewicz  (Hist.  Pierwotna  Polski,  I,  364),  czy 
później  —  nie  wiadomo.  Thietmar,  wzmiankując  o  pojęciu  przez  Mieszka  Ody  „bez 
udzielenia  sobie  kanonicznego  na  to  zezwolenia",  zamilczą  jakim  sposobem  z  kla- 
sztoru wydobył  Mieszko  Odę.  „Wielka  jej  była  złość  przenosząc  rycerskiego  męża 
nad  oblubieńca  niebieskiego,  nie  podobało  się  to  wszystkim  zwierzchnikom  ko- 
ścioła... Ale  przez  wzgląd  na  dobro  ojczyzny  i  niezamącenie  pokoju 
upragnionego,  nie  przyszło  z  tego  powodu  do  zerwania  z  księciem 
polskim,  posłużyło  raczej  do  utwierdzenia  z  nim  na  nowo  pod  ten  czas  zachwia- 
nych stosunków.  Przez  Odę  bowiem  zwiększył  się  poczet  zwolenników  wiary  Chry- 
stusa,  mnóstwo  jeńców  wojennych  do  ojczyzny  wróciło,  spadły  pęta  z  nóg  wię- 
źniów"...    (Thietmar,  IV,  36). 


—     329     — 

przewodnictwem  swych  bożków  i  grajków,  śmiało  ciągną,  do 
kraju  Sasów,  przy  odgłosie  trąb  przechodzą  Łabę  i  po  lewej 
stronie  jej,  w  pobliżu  r,  Tongery,  gotują  sie  do  boju.  Opodal 
Niemcy  zgromadzili  wojska  pod  wodzą  arcybiskupa  magdeburg- 
skiego  Gizilera,  biskupa  halbersztadzkiego  Hiliiwarda,  markgrafa 
Tiadryka,  komesów  Rikdaga,  Hodona,  Binizona,  Fryderyka,  Du- 
dona,  Zygfryda  ojca  kronikarza  Titmara  i  wielu  innych.  Z  roz- 
świtem  dnia  sobotniego,  Niemcy  wysłuchawszy  mszy  świętej 
i  pokrzepiwszy  dusze  niebiańskim  sakramentem,  ruszyli  na  wro- 
gów przeciw  nim  postępującym.  Szczegółów  bitwy  Niemcy  nie 
opisali,  ograniczając  się  wzmianką,  że  „tylko  garstce  Słowian  do- 
zwolili schronić  się  na  poblizką  wyżynę," -3)  ale  ich  nie  ścigali, 
a  za  nadejściem  nocy  Niemcy  „opodal  od  nich  położyli  się  obo- 
zem." Nazajutrz  wojsko  niemieckie  odeszło  do  domu  „z  wyjąt- 
kiem trzech  tylko  brakujących  do  liczby."  2*)  Widocznie,  że  bi- 
twa była  nierozstrzygnioną,  a  niemieccy  pisarze  woleli  zamilczyć 
o  tem.  Słowianie  wprawdzie  nie  zdołali  opanować  niemieckich 
warowni  nad  Łabą,  ale  widocznie  mieli  w  boju  powodzenie,  bo 
Niemcy  ścigać  ich  nie  śmieli,  ani  przejść  za  Łabę,  coby  nieza- 
wodnie nastąpiło,  gdyby  Niemcy  odnieśli  zwycięztwo.  Wszak 
zdziercy  Słowian  Tiadrykowi  i  kolegom  jego  markgrafom:  Ho- 
donowi  wschodniemu  i  Rikdagowi  misznieńskiemu  chciałoby  się 
prędzej  wrócić  do  władzy  i  dóbr  swoich,  a  jednak  o  tem  po  bi- 
twie nad  Tongerą  pomyślić  nawet  nie  śmieli.  Panowanie  nie- 
mieckie w  Słowiańszczyźnie  pomiędzy  Łabą  a  Odrą  runęło,  chrze- 
ściaństwo  znikło,  cześć  dawnych  bogów  odżyła  z  taką  mocą,  że 
nawet  sam  Mściwoj  obodrycki  zmuszony  został  uciec  do  Niemców 
za  Łabę. 25) 


23j  Thietmar,  III,  ii.  Annal.  Saxo  s.  a.  983  in  loco  qui  Belxem  dicitur, 
porów.:  Raumer,  Regesta,  s.  61;  Wigger,  Meklem.  Annalen,  s.  42.  Pod  nazwa 
Belxa  wypada  podrozumiewać:  Białą   ziemie.    Wyżej.   T.  II,  s.   148,  176. 

21)     Thietmar,  III,  u. 

25)  Adam  Bremeński.  II,  31.  Helmold  I,  16.  Uciekł  do  Bardów,  t.  j.  do 
Bardengau. 


Wiedzieli  współcześni  Niemcy,  że  jak  ksiaże  saski  Bernard, 
tak  równie  i  markgraf  Tiadryk,  odznaczając  się  niepomierna 
chciwością,  dręczyli  Słowian  zdzierstwem  i  różnemi  okrucieństwa- 
mi,-'') a  jednak  dopiero  w  skutek  powstania  Słowian  (r.  983)  ce- 
sarz Otto  II  pozbawił  markgrafa  godności  i  całego  dziedzictwa. 
Cesarz  zamierzał  poprawić  stan  rzeczy,  zwołał  sejm  w  Weronie, 
na  którym  Henryk  bawarski  uwolniony  z  więzienia  i  do  rządów 
Bawaryi  przywrócony  został.  Na  tymże  sejmie  cesarz  wymógł, 
że  syna  jego  małoletniego  Ottona  III  na  przyszłego  cesarza  wy- 
brano, ale  więcej  niczego  zrobić  nie  mógł.  Zmarł  on  w  Rzymie 
7  Grudnia  r.  983  właśnie  w  tym  samym  czasie,  gdy  Słowiań- 
szczyznę stracił.  W  jednem  tylko  Misznie  załoga  niemiecka  bro- 
niła się  jeszcze.  Pozbawiony  godności  i  dochodów  markgraf  Tia- 
dryk, został  prebendarzem  w  Magdeburgu  i  tam  wkrótce  potem 
umarł,  złą  śmiercią  (r.  985),  jak  na  to  zasłużył.-^) 

§52. 

Obodryci    i   Lutycy    bronią    niepodległości    swej    do 

końca  w.  X.    Niemcy  trzymają  się  w  Misznie. 

I.     Usiłowania  Niemców  do  odzyskania  straconej  Słowiańszczyzny.     Zdo- 
bycie przez  Czechów  Miszna  (r.  985)  i  ustąpienie  go  Niemcom. 

Dwa  wieki  Niemcy  wytężali  siły  swe  w  celu  opanowania 
ziem  słowiańskich  pomiędzy  Łabą  a  Odrą;  misyonarze  niemiecko- 
łacińscy  nie  szczędzili  pracy  ku  zespoleniu  Słowian  przez  kościół 
z  cesarstwem;  zdawało  się  nawet,  że  już  utrwalili  chrześciaństwo 
i  ustanowili  kościół,    sługi  którego  liczyli  z  pomiędzy  siebie  tylu 


26)     Thietmar,  III,   lo;  Helmold,  I,   i6. 

-'')  Theodericus  dux  et  marchio  dignitatein  perdidit,  sucedente  sibi  Lothario, 
parte  Werinharii,  postciuam  Slavi  ecclesias  in  Branneburch  et  llayelbergam  destru- 
xerunt  et  relapsi  sunt  denuo  ad  paganismum.    Annal.  Saxo. 

Theodericus  marchio  Slavorum  depulsus  ab  honore  et  hereditate  prebenda- 
rius  apud  Magdeburg  mała  morte,  ut  dignus  fuit,  vitam  finivit.  Adam  Brem.  II,  31 
Helmold,  I,  16.  Data  śmierci  Tiadryka  w  annałach  kwedlinburgskich  i  t.  d,  zapi- 
sana pod  r.  985.    Rauraer,  Regesta,  s.  63. 


—     33^     — 

już  męczenników,  że  według  słów  kronikarzy,  na  spisanie  icłi 
ledwoby  cała  księga  wystarczyła;^)  cesarze  i  papieże  pozatwier- 
dzali  niemało  biskupstw,  pobudowali  wiele  klasztorów,  liojnie 
opatrzonych  w  docliody  i  wygody  życia,  lecz  wszystko  to  za  je- 
dnem  poruszeniem  się  ludów  słowiańskich  w  r.  983  znikło,  jakby 
sen.  Dawna  cześć  bogów  i  swoboda  gminna  zakwitły  znowu  od 
Sola  wy  aż  do  Odry.  Czyż  cesarz  i  kościół  mogli  na  to  oboję- 
tnie patrzyć?  Godność  ich  cierpiała  na  tern  wiele,  ale  stracenie 
daniny,  kontyngensów  wojennych,  licznych  dóbr  duchownych 
i  świeckich,  rozmaitych  podatków  i  poborów  w  pieniędzach 
i  w  naturze  stokroć  boleśniejsze  były.  Niechby  wreszcie  biskup- 
stwa założone  dla  Słowian  i  nie  istniały  czas  jakiś,  byłoby  to 
jeszcze  znośne,  lecz  arcy biskupstwa  Magdeburgskie  i  Hamburg- 
skie  bez  środków,  które  na  ich  utrzymanie  dostarczali  Słowia- 
nie, istnieć  nie  mogły.  Niepodobieństwem  było  dla  cesarstwa 
i  administracyi  kościelnej  wyrzec  się  tego,  co  im  z  rąk  wypadło. 
Przemyśli  wali  więc  Niemcy  nad  odzyskaniem  straty:  czas  jednak 
nie  był  dogodny  ku  temu. 

Następca  Ottona  II,  małoletni  Otton  III,  zostawał  pod  opieką 
Henryka  księcia  bawarskiego,  który  zamierzając  sam  usiąść  na 
tronie,  robił  sobie  stronników.  Wsparł  go  dawny  przyjaciel  książę 
czeski  Bolesław  II,  a  Mieszko  polski,  życząc  sobie  zachować  z  cesa- 
rzem dobre  stosunki,  przychylał  się  do  wyniesienia  na  tron  Hen- 
ryka, tem  bardziej,  że  ostatni  mając  przeciw  sobie  silne  stronni- 
ctwo Ottona  III,  musiał  dla  Słowian  być  powolnym.  Na  zjeździe 
w  Kwedlinburgu  r.  984,  podczas  świąt  wielkanocnych  książęta 
Mieszko,  Bolesław  II  i  Mściwoj  obodrycki  wspólnie  z  innymi  du- 
kami  państwa  Niemieckiego,  złożyli  Henrykowi  przysięgę  wier- 
ności.'-) Tymczasem  stronnictwo  Ottona  III  pod  przewodnictwem 
księcia  saskiego  Bernarda  i  markgrafa  Tiadryka,   domagając  się 


1)     Helmold,  I,  16, 

-)  An.  984.  Heinricus  pascha  Quidilingeburg  festivis  peregit  gaudiis .  . .  Hue 
Miseco  et  Mistui  et  Bolizlovo  duces  cum  caeteris  ineftabilibus  confluebant,  auxilium 
sibi  deinceps  ut  regi  et  domino  cum  juramentis  affirmantęs.    Thietmar,  IV,  2, 


wydania  mu  małoletniego  Ottona  111,  przycisnęło  Henryka  tak, 
że  on  musiał  ratować  się  ucieczka  do  sprzymierzeńca  swego  Bo- 
lesława II,  Z  Czech,  pod  zasłoną  wojska  danego  przez  Bolesła- 
wa II,  Henryk  przez  krainy  Niżanów  i  Glomaczów  przeprowa- 
dzony został  do  Mogilna,  zkąd  z  przybyłymi  do  niego  Niemcami 
pociągnął  dalej  do  Magdeburga.  Rycerz  bolesławowski  Wagio, 
który  przeprowadzał  Henryka,  wracając  do  Czecłi,  stanął  pod 
Misznem,  a  porozumiawszy  sie  z  mieszkańcami,  wezwał  Fryde- 
ryka wassala  markgrafa  Rikdaga,  który  wówczas  sprawował 
rządy  w  ISIagdeburgu,  aby  dla  porozumienia  się  wyszedł  do  ko- 
ścioła za  miastem  położonego.  Wyszedł  z  miasta  burggraf  Rik- 
^^§"'^)  „rycerz  wyborny",  lecz  zdradziecko  przez  Czecłiów  schwy- 
tany u  rzeki  Triebaczy,  ufność  swą  zbytnią  życiem  przypłacił. 
Misznc  przez  załogę  czeską  zajęte,  stało  się  posiadłością  i  miej- 
scem pobytu  Bolesława  II'')  (r.  985).  Oswobodziwszy  się  od  Niem- 
ców Misznianie  wygnali  od  siebie  miejscowego  biskupa  Wolkol- 
da,  który  w  Moguncyi  szukał  przytułku,-^)  a  potem  czas  niejakiś 
sprawował  w  Pradze  urząd  biskupa,  zamiast  Wojciecha,  gdy  ten 
do  Rzymu  odjechał.^) 

Opanowanie  przez  Henryka  kłótliwego  władzy  najwyższej 
w  Germanii  było  na  rękę  Słowianom,  lecz  Henryk  niedługo  cie- 
szył się  tą  władzą.  Stronnictwo  małoletniego  Ottona  III  wzięło 
przewagę.  Matka  jego  Teofanija  energiczna  i  stanowcza,  rządy 
państwa  w  imieniu  czteroletniego  syna  objęła.  Książętom  sło- 
wiańskim wypadało  zmienić  politykę.  Jakoż  na  święta  wielka- 
nocne w  r.  985  do  Kwedłinburga  z  dworami  swymi  przybyli  Bo- 
lesław II  i  Mieszko,    a    po  odbyciu  całego  obchodu,    według  da- 


^)  Wezwany  byl  Fryderyk,  a  zabity  Rigdag;  widocznie  jakieś  pomięszanie 
imion  u  Thietmara  (IV,  4).  Komentatorowie  jego  zauważali,  że  było  dwóch  Rikda- 
gów,  jeden:  marchio  in  Merseburg  commorans,  drugi  civitatis 
Miśni  custos.  Porów,  kronika  Titmara,  przekład  polski  Komarnickiego.  Zy- 
tomirz.   1861,  s.  98. 

*)     Thietmar,  IV,  4. 

B)     Thietmar,  IV,  5. 

«)     Wyżej  s.  303. 


1 


nego  przepisu,  hojnie  obdarowani  do  domu  wrócili.  ,,W  dniach 
onych,  IMieszko  składając  hołd  uległości  Ottonowi  III,  podarował 
mu  wielbłąda,"  ')  poczem  dwie  wyprawy  pod  jego  rozkazami  od- 
był,^)  przeciw  Słowianom  ,.zamieszkałym  na  wschodzie,"  ^)  t.  j. 
Lutykom,  sąsiadom  państwa  Mieszka  w  latach  g86  i  987. ^^j 

Pojednawszy  sie  z  Ottonem  III,  książę  czeski  Bolesław  II 
w  Kwedlinburgu  (985),  musiał  opuścić  niezadługo  przedtem  zdo- 
byty gród  Miszno.  Urząd  markgrafa  misznieńskiego,  z  powodu 
śmierci  Rikdaga,  zajął  Ekhard  (r.  985).  Wkrótce  potem  i  wy- 
gnany z  Miszna  Wolkold  powrócił  do  swej  dyecezyiJ') 

2.    Zwada    pomiędzy    książętami    Bolesławem   II,   a    Mieszkiem  I    r.  990. 
Tymczasem  Niemcy  ujarzmiają  Milczanów. 

Do  zjazdu  w  Kwedlinburgu  r.  985  Mieszko  i  Bolesław  II, 
wspierając  stronnictwo  Henryka  bawarskiego,  trzymali  się  jedna- 
kowej polityki  i  żyli  z  sobą  w  zgodzie.  Później  poczyna  się  po- 
między nimi  nieporozumienie,  którego  powodów  bliżej  nie  zna- 
my. Być  może  Mieszko,  biorąc  udział  w  wyprawach  Ottona  III 
w  roku  986  i  987  przeciw  Lutykom,  którzy  od  dawna  zostawali 
z  Czechami  w  przyjaznych  stosunkach,  obraził  tem  Bolesława, 
być  może  widoki  obu  książąt  na  rozszerzenie  sw^ej  władzy  w  Slą- 


")  Thietmar,  IV,  7.  "Według  uwagi  Lelewela,  Mieszko  podarował  Otto- 
nowi III  wielbłąda  dopiero  w  r.  986.  Polska  wiek.  średn.  T.  II,  VI,  9.  Porów, 
niżej  cytatę  9. 

8)     Thietmar,  IV,  7. 

^)  Ibid.  IV,  8.  Annal.  Quedlinb.  a.  985.  Sa.Kones  Sclaviam  invaserunt,  qui- 
bus  ad  supplementum  Misaco  cum  magno  exercitu  venit.  An.  986.  Otto  rex  cum 
magno  exercitu  Saxonum  perresit  in  Sclaviam,  ibique  ad  eum  venit  Misaco  cum  mul- 
titudine  nimia,  obtulitque  ei  unum  camelum  et  alia  xenia  multa,  se  ipsum  etiam  subdit 
pote.stati  illius.  —  Wzmianki  o  Mieszku  powtarzają  się  dosłownie  w  Annales  Hildes- 
heimens.   s.  a.  986.     Pertz,  M.  G.  V,  67. 

1")  Annal.  Quedlinb.  a.  987.  Saxones  Sclaviam  iterum  invaserent  et  ad  ulti- 
mum  ipsi  Slavi  regis  ditioni  subduntur,  et  castella  juxta  Albiam  flumen  denuo  re- 
staurata  sunt.  Różnice  dat  dwócli  wypraw  Mieszka  przeciw  Lutykom  pogodzić  tru- 
dno.    Zdaje  się,  że   odbyły  się  w  łatach  986  i  987. 

1')  Thietmar,  IV,  5,  Hok  śmierci  Rikdaga  985  oznaczają  annały  kwedlin- 
burgskie,  Saxo  i  nekrolog  fuldeński.    Wigger,  Mekl.  Annal.  43. 


'       334 

sku  i  Łużycach  postawiły  ich  przeciw  sobie  tak,  że  z  przyjaciół 
wrogami  sie  stali.  Bądź  co  bądź  zwadę  rozpoczął  Bolesław  II, 
najechawszy  należące  do  Mieszka  kraje  na  pograniczu  Śląska 
i  Łużyc.  Oba  przeciwnicy  szukali  sprzymierzeńców.  Bolesław 
łatwo  ich  znalazł  w  Lutykach,  a  Mieszko  u  cesarzowej  Teofanii, 
z  rozkazu  której  arcybiskup  magdeburgski  Giziler,  wziąwszy  z  so- 
bą ledwo  cztery  chorągwie  wojowników,  pośpieszył  do  kraju  Słu- 
pianów  ^•)  i  stanął  obozem  nad  rozlewem  w^ód,  przez  który  most 
długi  prowadził.  Ze  świtem  dnia  następnego  (13  Lipca  r.  990) 
Niemcy,  oświadomieni  o  zbliżeniu  się  Czechów,  ruszyli  naprzód. 
Wkrótce  potem  ukazał  się  i  Bolesław,  który  rotę  za  rotą  wypro- 
wadzał w  pole;  poczem  obie  strony  wyprawiły  posłów  na  zwiady. 
Wojownicy  czescy  nalegali  na  Bolesława,  aby  żywej  nodze  Niem- 
ców ujść  nie  pozwolił,  ale  wysłany  na  zwiady  rycerz  Slopan  po- 
wściągał ich,  mówiąc,  że  chociaż  wojsko  niemieckie  nieliczne, 
ale  siła  jego  wielka,  albowiem  od  stóp  do  głowy  w  żelazo  za- 
kute. Potykać  się  z  niem  wolno  księciu,  lecz  choćby  i  odnieść 
zwycięztwo,  zawsze  byłoby  to  klęską,  ponieważ  siła  czeska  osłabi 
się,  a  wtedy  ścigającemu  Mieszkowi  trudno  się  będzie  opierać, 
a  może  i  nie  uda  się  umknąć.  Sasi  w  każdym  razie  staliby  się 
nieprzyjaciółmi,  a  jeśli  Czesi  przegrają  bitwę,  na  ówczas  księciu 
i  państwu  jego  grozi  biada,  nie  zostanie  nadziei  oparcia  się  nie- 
pr?yjacielowi  nawet  na  własnej  ziemi,  którą  on  wałem  dokoła 
opasze.  Na  takie  słowa  nie  znalazło  się  odpowiedzi.  Bolesław 
pragnął  pogodzić  się  z  Mieszkiem,  za  pośrednictwem  wxdzów 
niemieckich,  żądając,  aby  mu  pomagali  drogą  układów  odzyskać 
utracone  kraje.  Niemcy  pochwalili  ten  zamiar,  poczem  arcybi- 
skup Giziler,  tudzież  komesowie:  Ekhard,  Eziko  i  Binizo  udali 
się  do  Bolesława  na  układy,  odprawiwszy  swe  wojskc.  Nastąpił 
zmrok  wieczorny,  Bolesław  polecił  przybyłym  oddać  broń  i  roz- 
kazał nie  zwracać    jej,    póki    nie    stwierdzą    przysięgą    zawartej 


i-j     Thietmar,  IV,  9,    krainę    tę    zwie   Selpuli.     Porównaj   dzieła  tego  T.  II, 
s.  59.  343. 


umowy.  Przybywszy  razem  z  pośrednikami  nad  Odrę,  Bolesław 
posłał  do  Mieszka  z  oznajmieniem,  iż  pomocnicy,  na  których  ra- 
chował, w  jego  znajdują,  się  rękach.  Jeżeli  więc  zwróci  krainę, 
którą  zabrał  Czechom,  bez  szwanku  odejdą,  w  przeciwnym  razie 
będą  zgubieni.  Zastraszenie  to  jednak  do  niczego  nie  posłużyło. 
Mieszko  rozumiał  dobrze  położenie  swe  i  słabość  sił  księcia  cze- 
skiego, dla  czego  dał  mu  odpowiedź,  że  jeśli  król  (Otto  III)  ze- 
chce jeńców  swych  wyzwolić,  lub  za  zabitych  się  pomścić,  uczyni 
to  pewno,  lecz  gdyby  tego  i  nie  uczynił,  nie  wypada  ztąd,  aby 
on,  Mieszko,  miał  kraje  swe  tracić  dobrowolnie.^^)  Stateczna  od- 
powiedź Mieszka  przekonała  księcia  czeskiego,  że  z  nim  nie  da 
sobie  rady,  nawet  przy  pomocy  Niemców.  Puścił  więc  Bole- 
sław II  na  wolność  arcybiskupa  i  komesów,  a  sam  z  nad  r.  Słu- 
pie] ustępując  na  południe,  ku  granicom  czeskim,  pustoszył  oko- 
licę, widocznie  dla  tego,  iż  nie  miał  nadziei  zatrzymać  ją  dla  sie- 
bie.    Po  drodze    zajął   jakiś    gród,^*)    bez    oporu  ze  strony  mie- 


1")     Thietmar,  IV,  9. 

'^)  W  kronice  Thietmara  zostawione  jest  próżne  miejsce,  na  którem  miało 
być  napisane  nazwisko  jakiegoś  grodu  polskiego,  który  Bolesław  II  dostał  w  moc 
swoja  r.  990.  Komentatorowie  kroniki  Tliietmara  mniemają,  że  miastem,  którego 
nazwa  opuszczona  jest.  ma  być  Niemcza  na  Śląsku.  Bezimienny  mnich  sazawski  po- 
wiada pod  r.  990:  Eodem  anno  Nemci  perdita  est.  Pertz,  M.  G,  IX,  s.  149.  Porów. 
Bielowski,  M.  P.  I,  s.  256.  Ale  oprócz  Niemczy  na  Śląsku  jest  jeszcze  inna 
Niemcza  w  Łużycach  nad  r.  Nisą.  Otton  III,  czyniąc  w  r.  lOOO  nadanie  kościo- 
łowi Nienburgskiemu  nad  Solawą  dóbr  różnych,  dodał:  dedimus  civitatem  Niempsi 
dictam,  in  comitatu  Geronis  marchionis  in  ripa  iluminis  Niza  nominati  sitam.  Atque 
illud  burgwardium  cum  omnibus  villulis  ad  illud  pertinentibus  Pozdietin,  Gotheiuua, 
Bezdiez,  Gozeuua,  Zepi,  Tamarini.  Heinemann'a  Codex  Anhaltinus,  T.  I,  Nr.  90. 
Jeżeli  więc  Bolesław  II  zdobył  rzeczywiście  Niemczę,  to  prawdopodobniej,  że  Niem- 
czę nad  Nisą,  położoną  w  pobliżu  krainy  Słupianów,  w  Ict-prej  obozowali  Niemcy 
i  Czesi  w  r.  990,  niż  oddaloną  bardzo  od  tego  miejsca  Niemcze  na  Śląsku,  nad 
r.  Ślęzą  (dziś  Lohe),  która  za  czasów  Bolesława  Chr.  do  Polski  należała  (Thietmar, 
VII,  44).  Tymczasem  Niemcza  nad  Nisą  pozostała  w  ręku  Niemców.  Jakim  spo- 
sobem to  stać  się  mogło?  Panowanie  Alieszka  rozciągało  się  na  południe  do  Wro- 
cławia, a  na  zachód  do  Bobry  i  Kwiazi.  Dalej  były  już  Lużyce,  ujarzmione  przez 
Gerona  w  r.  963.  Od  tego  czasu  i  Mieszko  został  wassalem  cesarstwa,  ale  to  nie 
przeszkadzało  mu  zdobywać  sąsiednie  kraje  pogańskie,  do  cesarstwa  nie  należące. 
Przypomnijmy  ogólne  powstanie  Słowian  między  Łabą  a  Odrą  w  r.  983  i  wygnanie 
Niemców  za  Łabę,  a  znajdziemy  czas,  w  którym  Mieszko  mógł  zająć  Niemczę  nad 
Nisą,   później   zdobytą    przez   Bolesława  II  w  r.  990  i  dla  Mieczysława    straconą,  je- 


-     336     - 

szkańców,  a  jednak  rządcę  grodu  tego,  ująwszy  w  moc  swoją,  od- 
dal sprzymierzeńcom  swym  Lutykom,  „z  którego  oni  niezwło- 
cznie ofiarę  bogom  swym  opiekuńczym  uczynili."  Przewidując, 
że  I.utycy  nie  dozwolą  Niemcom  swobodnego  powrotu  do  Ma- 
gdeburga, Bolesław  upominał  ich,  aby  się  zachowali  spokojnie, 
grożąc,  że  się  pomści,  jeśliby  jaką  krzywdę  uczynili  Niemcom, 
których  pod  swoją  ochronę  przyjął.  ,.Znam  ja  dobrze,  mówił  do 
Lutyków  Bolesław,  że  między  wami  a  nimi  wielka  nieprzyjaźń 
panuje,  lecz  dla  wywarcia  zemsty  stosowniejsza  od  teraźniejszej 
znajdzie  się  pora."  Nie  zważając  na  taką  przestrogę,  Lutycy  oka- 
zywali chęć  do  napadu  na  Niemców,  co  pobudziło  Bolesława  po- 
wrót ich  na  dwa  dni  wstrzymać.  Dopiero  po  wzajemnych  zape- 
wnieniach życzliwości  i  odnowieniu  dawnego  przymierza  odejść 
im  pozwolił.  Znalazło  się  jednak  200  jeźdźców^  którzy  puścili  się 
w  pogoń  za  Niemcami,  lecz  ci  ostrzeżeni  przez  pewnego  lennika 
komesa  Hodona,  w  największym  pośpiechu  ruszyli  dalej  i  pomi- 
mo pędzących  za  nimi  wrogów,  pomyślnie  do  Magdeburga  przy- 
byli, co  niezmiernie  cesarzowę  Teofaniję  uradowało.^^) 

Zwada  pomiędzy  Bolesławem  II  a  Mieszkiem  posłużyła  tylko 
na  korzyść  Niemcom.  Jakoż  markgraf  misznieński  Ekhard,  roz- 
począwszy  rządy  swe  w  r.  985,  skorzystał  z  nierozwagi  książąt 
słowiańskich  i  swobodnych  dotąd  Milczanów^")  ujarzmił  (r.  990).") 
Podczas  tejże  zwady  Saksonowie  rozpoczęli  wojnę  z  Obodryta- 
mi,    dwa    razy    kraj  ich  pustoszyli   i   ze  zwycięztwa    się    chwalili 


żeli  przywilej  klasztorowi  Nienburgskiemu  pisany  rzeczywiście  w  tym  roku  (looo), 
a   nie  w  XII  w.,  jak  się  domyślał  Ledebur. 

Jeżeliby  zaś  przypuścić,  źe  Niemcza,  którą  zdobył  Bolesław  II  w  r.  990,  jest 
Niemczą  śląską  nad  r.  Ślęzą,  w  takim  razie  wypadałoby  przyznać,  że  granice  pań- 
stwa Mieszka  posuwały  się  na  południe  w  Śląsku  aż  za  Wrocław,  co  byłoby  sprze- 
czne z  wiadomościami,  według  których  Śląsk  do  Polski  przyłączony  został  dopiero 
za   Bolesława  Chr.  w   r.  999. 

'■'')     Thietmar,   IV,  9,   10. 

'")  Im  Jahre  968  waren  die  Milzener  der  deutsclien  Herrschaft  noch  gar 
nicht  einverleibt.     Posse.    Codex  Saxoniae.    T.  I,  s.    174. 

1")  Thietmar,  V,  5.  Milzientos  a  libertate  inolita  servitutis  jugo 
constrinxit. 


I 


OJ/ 

(r.  990).''^)  Gotował  sie  przeciw  Słowianom  szereg  wypraw  Niem- 
ców, którzy  przypuścić  nawet  nie  chcieli,  aby  Słowiańszczyzna 
mogła  być  dla  nich  straconą,  Słowianie  zac  przenosząc  swobodę 
nad  wszystlco,  gotowi  byli  dla  jej  obrony  na  wszellcie  ofiary. 

3.    Walka  o  Branibop  (991—993).    Wyprawy  Ottona  III  (995—997). 
Słowianie  w  odwet  do  Saksonii  wpadają  (998 — 1000). 

Jeszcze  za  rządów  markgrafa  Tiadryka,  złożonego  z  urzędu 
przez  Ottona  II  w  r.  983,  w  okolicy  Magdeburga  był  rycerz  „zna- 
komity" Kizo,  który,  czując  się  obrażonym  przez  markgrafa  i  nie 
znajdując  sposobu  zemścić  się  nad  nim,  poszedł  do  Słowian,  zje- 
dnał ich  sobie  i  taką  ufność  pozyskał,  że  mu  powierzyli  Brani- 
bor,  aby  z  dogodnego  stanowiska  mógł  szkodzić  Niemcom.  Po 
upływie  lat  kilku  Kizo,  poddawszy  się  namowom  Niemców,  po- 
wierzony mu  gród  w  moc  królewską  wydał.  Lutycy,  oburzeni 
tym  postępkiem  do  wściekłości,  ze  wszystkiemi  siłami,  jakie  na 
prędce  zebrali,  uderzyli  na  Branibor.  Na  wieść  o  tern  bawiący 
w  Magdeburgu  małoletni  cesarz  Otton  III  kazał  wysłać  posiłki 
dla  Kizy.  Ruszyli  więc  na  wyprawę:  markgraf  misznieński  Ek- 
hard,  trzej  wujowie  kronikarza  Titmarara,  grafy:  Henryk,  Udo, 
Zygfryd,  tudzież  stryj  jego  Luitariusz  i  komes  palatyna  Fryde- 
ryk, A  gdy  prowadzone  przez  nich  wojska  zbliżały  się  do  Bra- 
nibora,  Słowianie  porzuciwszy  oblężenie  grodu,  z  taką  natarczy- 
wością uderzyli  na  Niemców,  że  tylko  część  ich  zdołała  wtargnąć 
do  Branibora,  a  inni  po  znacznej  stracie  ustąpili  na  powrót.  1^) 
Na  pomoc  Ottonowi  III  pospieszył  Mieszko  polski  (r.  991),  ale 
czy  uczestniczył  w  napadzie  na  Branibor  wiadomości  nie  posia- 
damy.-*^)    W  następnym  r.  992  Otton  III  sam  prowadził  wojsko 


1*)  Annal.  Hildesheim.  an.  990.  Saxones  Abotritos  bis  grandi  irruptione  va- 
stabant.  Multi  quoque  illorum  et  penitus  nominatissimi  interempti  sunt,  alii  in  flu- 
mine  necati.  Saxones  Dei  gratia  cum  pace  et  victoria  redierunt.  Misacho  et  Bolizlavo, 
duces  Sclavorum,  gravibus  inimiciis  inter  se  con{1ixerant. 

1")     Thietmar,  IV,   15. 

-<*}  Annal.  Hildesh.  a,  991.  Otto  rex  cum  magno  exercitu  Saxonum  ac  sup' 
plemento  Misaconis  Brennaburg  obsedit  et  vicit. 

Tom  III.  22 


-     33^     - 

przeciw  Braniborzanom,  z  posiłkami  bawarskiemi  i  czeskiemi  pod 
wodzą  książąt  Henryka  Kłótliwego  i  Bolesława  II.  Polski  zaś 
książę  Bolesław,  syn  Mieszka,  w  rozporządzenie  króla  kontyn- 
gens  wojenny  dostarczył.-')  Słowianie  mocno  już  dociskali  za- 
łogę niemiecką  w  Braniborze,  ale  na  widok  zbliżającego  się  woj- 
ska królewskiego  pierzclmęli.  Dopiero  po  odstąpieniu  Słowian, 
oblężeni  w  Braniborze  Niemcy,  wyśpiewując  radośnie  kyrie-elei- 
son,  wybiegli  na  spotkanie  odsieczy,  która  im  takąż  pieśnią  je- 
dnogłośnie odpowiedziała.  Zająwszy  gród  Otton  III  osadził  go 
swoją  załogą,  a  Kizo  rządził  grodem.--)  Później  Kizo,  udawszy 
się  do  Magdeburga,  żonę  swą  i  czeladź  powierzył  opiece  jedne- 
go z  rycerzy  swoicli  Bolibuta,-")  ale  ten  widocznie  zbieg  sło- 
wiański w  służbie  niemieckiej,  mając  przed  oczami  przewrotność 
Kiza  i  sam  pragnąc  spróbować  szczęścia,  władzę  nad  grodem 
przy  sobie  zatrzymał.  Pobiegł  ,.niepośledni  rycerz"  Kizo  pod 
Branibor,  ocalił  żonę  z  czeladzią,  ale  gdy  tajemne  jego  zabiegi  do 
opanowania  Branibora,  spełzły  na  niczem,  stoczył  bitwę  i  poległ.-^) 
Braniborzanie  zacliowali  niepodległość  jeszcze  na  półtora  wieku. 
Wypadki  w^  Braniborze  zapalały  Słowian  i  Niemców  do 
wznowienia  pogranicznej  walki.  Wojna  podjazdowa  toczyła  się 
w  różnycli  miejscowościach,  bez  szczególnycli  rezultatów,  a  la- 
topiscy  urywkowo  tylko  zapisywali  głośniejsze  wypadki.  Tak 
w  roku  992  Saksonowie  dwa  razy  bili  się  gdzieś  ze  Słowianami 
i  dwóch  chorążych  stracili:  Tietharda  diakona  werdeńskiego 
i  Halegreda  prezbitera  bremeńskiego.--^)  W  r.  993  Saksonowie 
trzy  zwycięzkie  wyprawy  do  Słowiańszczyzny  odbyli,    a   Słowia- 


2>)  Annal.  Hildesh.  a.  992,  Otto  rex  cum  valida  suorum  manu  iterum  Bren- 
naburg  adiit,  venitque  ad  eum  Heinricus,  dux  Baiariorum,  et  Bolizlao  Boemanorum 
princeps  cum  ingenti  multitudine  in  auxilium  regi.  Bolizlao  vero  Misachonis  filius  — 
suos  sibi  satis  fideliter  milites  in  ministerium  regis  direxerat. 

22)     Thietmar,  IV,  15. 

2»)  W  słowiańskiej  formie  może  być  Boliwid.  Porów,  Wigger,  Meklemb. 
Annal.  50. 

«*)     Thietmar,  IV,  15. 

«Ł)     Ann.  Saxo.  a.  992.     Pertz,  M.  G.  VIII,  638. 


nie  częstemi  najazdami  niepokoili  Saksonije.-'^)  Aż  nakoniec  roz- 
paliła sie  walka  powszechna  wzdłuż  dolnej  Łaby.  W  r.  994, 
z  wyjątkiem  Serbów,  wszyscy  Słowianie,  mszczcząc  sie  za  dawne 
krzywdy,  zrzucili  jarzmo  niemieckie,  i  sami  poczęli  Saksonije 
niszczyć."')  Wtedy  król  Otton  III,  opierając  sie  na  posiłkach, 
przyprowadzonych  mu  przez  Bolesława  syna  Mieszka  i  Bolesława 
czeskiego,  wtargnął  w  roku  995  do  ziemi  Obodrytów,  niszczył 
wszystko  aż  do  r.  Pieny  i  krainy  Doleńców,-*)  zkad  przez  zie- 
mie Lutyków  do  Saksonii  powrócił.-")  Wyprawy  te  tylko  roz- 
drażniły Slowńan,  którzy  w  ślad  za  ustępującym  królem  brzegi 
Łaby  opanowali,  a  opierając  się  na  ludności  słowiańskiej  lewego 
brzegu  rzeki  tej,  puścili  swe  zagony  w  głąb  Saksonii,^")  aż  do 
Hildesheimu,  tak  że  dla  obrony  dyecezyi  swej  biskup  hildesheim- 
ski  Bernard  zmuszony  był  przy  zbiegu  rzek  Aller  i  Owakry 
(O ker)  twierdzę  Mundborg  założyć.^')  Niepowodzenia,  a  przy- 
tem  zamiar  rychlej szego  do  Rzymu  na  koronacyję  odjazdu,  znie- 


'^)  Annal.  Hildesh.  a.  993.  eo  anno  Saxones  tribus  vicibus  expeditionem 
paraverunt  in  Sclavos,  et  nihil  profecerunt;  e  contra  Sclavi  crebris  latroci- 
n  i  i  s  Saxoniam  fatigabant. 

2')  Annal.  Quedlinb.  a.  994.  Sclavi  insuper  omnes,  exceptis  Sorabis,  a  Sa- 
xonibus  defecerunt.  —  Annal.  Sangall.  maj.  a.  995.  Saxones  et  Sclavi  qui  dicuntur 
Weletabi  mutua  se  caede  et  incendio  mactantes  totam  Germaniam  inter  Danubium 
et  oceanum  sitam  maxime  inquietabant. 

28)  Annal.  Hildesh.  a.  9